راشيد جاقسىلىقوۆ، قازاقستاننىڭ سەرۆيستىك كومپانيالارى وداعىنىڭ القا ءتوراعاسى:
– راشيد حاسەن ۇلى، ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز سالاسى قانشا ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر؟
– ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ناقتى مۇناي ءوندىرۋ ىسىمەن 50 مىڭنان استام ادام شۇعىلدانادى. ال مۇنايعا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا 1 مۇنايشىعا 5 ادامنان كەلەدى. بۇل سالانىڭ تىكەلەي وندىرىستەن باسقا دا ماشاقاتتارى كوپ قوي. ياعني، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى، قۇرىلىس نىساندارى، اس-سۋى، لوگيستيكا، بۇرعىلاۋ، سكۆاجينانى دامىل-دامىل جوندەۋ جۇمىستارى، جەراستى ءجوندەۋ، قۇرال-جابدىقتار جەتكىزۋ سىندى وسى سەكتورعا قاتىستى قىرۋار جۇمىسقا 300 مىڭنان استام ادام تارتىلىپ وتىر.
300 مىڭ ادامنىڭ وتباسى بار دەيىك، ءارقايسىنىڭ جوق دەگەندە 2-3 بالاسى بار. ياعني،
1 ميلليون 200 مىڭنان استام ادام مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ ارقاسىندا ەل قاتارلى ەڭبەك ەتىپ، وتباسىن اسىرايدى دەگەن ءسوز. وسى ازاماتتار ۇكىمەتكە الاقان جايماي، كەرىءسىنشە، ءوزى سالىق تولەپ، ەلدىڭ دامۋىنا، نىعايۋىنا ۇلەس قوسىپ جاتىر دەپ ايتا الامىن.
– حالىق اراسىندا «مۇنايى كوپ اراب نەگە باي، قازاق نەگە كەدەي؟» دەگەن اڭگىمە ءجيى ايتىلادى. وسىعان قاتىستى نە ايتار ەدىڭىز؟
– ساۋد ارابياسى مەن قازاقستاننىڭ مۇناي سەكتورىن سالىستىرۋ قيىن. ەكەۋىنىڭ ەرەكشەلىگىن سانامالاپ بەرەيىن. بىرىنشىدەن، اراب مۇنايىنىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتۋ كەرەك. اراب ەلدەرىندە مۇناي تابىلىپ، پايدالانىلا باستاعانىنا 100 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. ولار ونداعان جىل بويى جيناعان تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا شيكىزاتتى كادەگە جاراتىپ وتىر. بۇل – ءبىر دەپ قويىڭىز.
ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ ءوز قولىمەن مۇناي وندىرە باستاعانىنا جيىرما-اق جىل بول-دى. بۇل سالادا بىلەتىنىمىزدەن بىلمەيتىنىءمىز كوپ. كەڭەس كەزىندە مۇناي-گاز سەكتورىنا قاتىستى شەشىمدەردىڭ ءبارى ماسكەۋدە قابىلداندى. سول كەزدەگى گەولوگيالىق دەرەكتەر، ينجەنەرلىك شەشىمدەردىڭ بارلىعى رەسەيدىڭ ارحيۆىندە قالدى. قازاقستاندا بىلىكتى ماماندار دايىنداۋ تۇگىلى، مۇناي ءوندىرىسىنىڭ تولىق سيكلىن قامتيتىن ءۇردىس تە بولماعان. تولىق سيكل دەپ وتىرعانىم – شيكىزاتتان باستاپ، جانار-جاعارماي ساتۋعا دەيىنگى ارالىق.
اراب ەلدەرىندەگى، اقش-تاعى سياقتى تاريحى تەرەڭ كومپانيالار كەنىشتەردى ونداعان جىل بويى زەرتتەگەننەن كەيىن عانا ونسىز دا جەردىڭ بەتىنە جاقىن ورنالاسقان، حيميالىق قۇرامى وڭاي شيكىزاتتان پايدا كوردى. ولار گەولوگيالىق بارلاۋدان باستاپ، بارلىق ءوندىرىس جۇيەسىن وزدەرى جاسادى، ءتاجىريبە جيناقتادى. ال بىزدە مۇنىڭ بىردە-بىرى بولماعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك.
قازاق قارامايىنىڭ تاريحىندا قازاقتار نەمەن شۇعىلداندى؟ ەڭ الدىمەن كەنىشتەردى اعىلشىندار تاپتى، ودان كەيىن پاتشالىق رەسەي قوجايىن بولدى. قازاقتار سولاردىڭ بۇيرىعىنا باعىنىپ، شيكىزاتتى شەلەكتەپ تاسىپ، قارا جۇمىس اتقاردى. كەڭەس كەزىندە مۇناي-گاز سەكتورىن زەرتتەگەن عىلىمي بازا دا بولعان جوق. باسقارۋ ءىسىن ءماسكەۋ تۇگەلدەي ءوز قولىندا ۇستادى. گەولوگيالىق بارلاۋدان باستاپ ءوندىرىستىڭ تولىق سيكلىن ءوزى جاساعان ەلدەردە مۇنايدىڭ ءوزىندىك باعاسى تومەن بولۋىنا بۇل دا ىقپال ەتەءدى. ارابتار 8-10 دوللار ارزان مۇنايدى سونىڭ ارقاسىندا الىپ وتىر. ولار 100 دوللارعا ساتقان مۇنايدان 90 دوللار تازا پايدا كورەدى.
ۇشىنشىدەن، گەوساياسي جانە گەوگرافيالىق احۋالدى ەسەپكە الۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ تەڭىزگە شىعاتىن مۇمكىندىگى جوق. جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ ورتاسىندامىز، ءبىر جاعىمىزدا مۇنايى كوپ يران ورنالاسقان.
تورتىنشىدەن، قازاقستاننىڭ مۇنايى وتە تەرەڭدە ورنالاسقان. ونى تەرەڭنەن تارتىپ الۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش-جىگەر، اقىل-وي، تەحنيكا، قاراجات كەرەك. جەردىڭ بەتىنە عيمارات سالۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جۇمىس، ساپاسىز سالىنىپ، جارتى جىلدان كەيىن قۇلاپ جاتقانىن دا كورىپ ءجۇرمىز. 5 شاقىرىم تەرەڭنەن شيكىزات الۋدىڭ قيىندىعىن ءوزىڭىز ەلەستەتە بەرىڭىز. ول ءۇشىن بارلاۋ، ۇڭعى سالۋ، بۇرعىلاۋ، جوندەۋ سياقتى جۇمىستار-دى ايتپاعاندا، ەكولوگياعا زيان تيگىزبەۋدىڭ ءوزى وڭاي شارۋا ەمەس.
بەسىنشىدەن، كاسپيي مۇنايىنىڭ قۇرامىندا پارافين، كۇكىرت سياقتى زاتتار وتە كوپ. ارابتار سياقتى وندىرە سالىپ، ساتىپ جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس. ارابتار مۇنايدى شيكىزات قالپىندا تانكىگە قۇيىپ تاجىريبە جاساپتى، تانكى جۇرە بەرگەن ەكەن.
التىنشىدان، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ تاپشىلىعى. ەلىمىزدەگى موز-دەر كەڭەس كەزىندە سالىنعان، ول ءوز ەلىمىزدەگى مۇنايدى وڭدەۋگە ەمەس، رەسەيدە وندىرىلگەن مۇنايدى وڭدەۋگە ارنالعان. ءبىزدىڭ شيكىزاتتى رەسەيدەگى موز-دەردە وڭدەۋگە تۋرا كەلەدى. سول كەزدەگى تەرىس ساياساتتىڭ سالدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەسىرىن تيگىزىپ جاتىر. لوگيستيكالىق جۇيەلەردىڭ دۇرىس جاسالماۋى دا باعاعا اسەر ەتپەي قويمايدى. ءقازىر ەلىمىزدەگى موز-دەردى ءوزىمىزدىڭ مۇنايدى ءوڭدەۋگە بەيىمدەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ول دا قارجىنى قاجەت ەتەدى.
– ءسىز ايتىپ وتىرعان سەبەپتەر مۇنايدىڭ وزىندىك باعاسىنا قانشالىقتى ىقپال ەتەدى؟
– قازاقستانداعى «قارا التىننىڭ» وزىندىك باعاسى وندىرىلگەن وڭىرىنە بايلانىستى 30-50 دوللاردى قۇرايدى. بۇل – ءبىرشاما قىمبات. ەگەر مۇناي ءوندىرىسىنىڭ پروسەسىن جۋرناليستەر ءوز كوزدەرىڭىزبەن بارىپ كورسەڭىزدەر، شەتى مەن شەگى كورىنبەيتىن جۇمىستىڭ كوپتىگىنە ءوزىڭىز دە تاڭعالار ەدىءڭىز.
قازىرگى مۇناي كەنىشتەرى ورنالاسقان جەر وسىدان 15-20 جىل بۇرىن ءشول دالا بولاتىن. ءقازىر قايناعان قىزۋ تىرشىلىك. قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز سەكتورى ۋاقىتقا، تاريحي احۋالعا ساي دامىپ كەلە جاتىر. ول سالادا دا ەلگە جانى اشيتىن پاتريوتتار جۇمىس ىستەيدى.
مۇناي ءوندىرىسىن جەتىك مەڭگەرگەن امەريكالىق ينۆەستورلاردىڭ ءوزى قازاق مۇنايىن ءوندىرۋدىڭ قيىندىعىن مويىنداي-دى. ولارعا ەڭ ءبىرىنشى ماڭىزدىسى اقشا، ولار بيزنەسمەندەر عوي. تەزىرەك ءوندىرىپ، كوبىرەك ءوندىرىپ، تابىس تابۋعا، ولار وزدەرى دە مۇددەلى.
– ينۆەستورلار دەمەكشى، قازاق مۇنايىن شەتەلدىكتەرگە بەرىپ قويماي، ءوزىمىز وندىرۋگە، كادەمىزگە جاراتۋعا بولماي ما؟
– قازاقستاندا ەڭ تەرەڭدە ورنالاسقان مۇناي 5 مىڭ مەتردەن استام تەرەڭدىكتەن الىنادى. 5 شاقىرىمنان ارىدە ورنالاسقان شيكىزاتتى الۋ «اۋىر مۇناي وندىرۋگە» جاتادى. ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردىڭ ءوزى مۇناي سەكتورىن بىردەن دوڭگەلەنتىپ اكە-تۋ قيىنعا سوعادى. ءوزىڭىز ايتقانداي، توقىراۋ كەزىندە بۇل تىپتەن قيىن شارۋا بولعانى تۇسىنىكتى. ەگەمەندىك العان جىلدارى ەلىءمىزدەگى كەن ورىندارىنىڭ بارلىعى جابىق كۇيىندە جاتتى. ولاردى ىسكە قوسۋ ءۇشىن ينۆەستورلارعا تاۋەلدى بولدىق. ينۆەستور تارتۋ ءۇشىن مەملەكەت ولارعا زاڭنامالىق، ەكونوميكالىق تۇرعىدا جانە ساياسي جاعىنان ىڭعايلى جاعداي جاساۋى كەرەك بولدى. قاندايدا ءبىر كومپانيا جوباعا اقشا قۇيماس بۇرىن، اقشاسىنىڭ كەپىلدىگىن قامتاماسىز ەتەتىنى تۇسىنىكتى. ءقازىر بيۋدجەتىءمىزدىڭ 80 پايىزىن مۇناي مەن گازدان تۇسكەن تابىس قۇرايدى. ال توقسانىنشى جىلدارى قانشالىقتى مول قاراجات پەن ەرىك-جىگەر قاجەت بولعانىن ءوزىڭىز باعامداي بەرىڭىز. وسى تۇرعىدا ەلباسىمىز بەن ۇكىمەت ۇلكەن جۇمىس اتقاردى. گەولوگيالىق بارلاۋدان كەيىن ينۆەستيسيا تارتۋ ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز سەكتورىن كوتەرۋدەگى ەڭ باستى جۇمىس بولدى دەپ سانايمىن.
ال بۇل سالاداعى قازاقستاننىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ، جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايىن جا-ساۋ – بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان شارۋا. ءقازىر مۇناي كەنىشتەرىنىڭ باسىندا جۇمىسشىلارعا جاسالىپ وتىرعان جاعداي وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جاقسى. جالاقىلارى دا جوعارى.
– ينۆەستورلارعا يەك ارتا بەرۋ ءوزىمىزءدىڭ وتاندىق كومپانيالارعا كەدەرگى كەلتىرۋگە اكەلىپ سوقپاي ما؟
– كەرىسىنشە، وتاندىق كومپانيالارعا قولداۋ دەپ ايتار ەدىم. ماسەلەن، شەتەلءدىڭ ءبىر ينۆەستورى كەلىپ، قازاقستاندىق 200-300 كومپانيانى اياعىنان تىك تۇرعىزدى. ول قالاي؟ جەردىڭ استىنداعى مۇنايدى تارتاتىن سكۆاجينالار كەرەك. شىققان مۇنايدى ساقتايتىن قويما كەرەك. مۇناي تازا كۇيىندە شىقپايدى، قۇرامىندا سۋ، قۇم، پارافين، كۇكىرت، گاز بولادى. ونى تازارتۋ ءۇشىن مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتار كەرەك. ول دا قىپ-قىزىل قاراجاتتى قاجەت ەتەدى. وسى سكۆاجينا، قويما، زاۋىتتاردى ايتپاعاندا، مۇناي مەن گازدى تاسىمالدايتىن لوگيستيكا، ەڭ اياعى جۇمىسشىلاردىڭ جاتاتىن جەرى، ىشەتىن اس-سۋى، بايلانىسى، ءبارى قىرۋار جۇمىس. سول قىرۋار جۇمىستى اتقاراتىن سەرۆيستىك كومپانيالار بار، ولاردىڭ بارلىعى وتاندىق كومپانيالار.
ماسەلەن، ولار باسقا دا قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ وتىر. سولاردىڭ ۆاحتالىق قالاشىقتارىن سالاتىن قۇرىلىس كومپانيالارى بوي كوتەردى. سولاردىڭ قاعازىن، اس-سۋىن، مۇنايىن تاسىپ قانشاما ادام جۇمىس
تاپتى.
ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا قاراجاتىن قۇيىپ، پايداسىز جاتقان كەنىشتەرىمىزدەن شيكىزات ءوندىرىپ، ونى ساتىپ، بىزگە سالىق تولەپ وتىرعانى تاعى بار.
قۇرىلىسپەن اينالىسۋ دا بىردەن بولا سالعان جوق. سول جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە دۇنيەجۇزىلىك باسەكەگە قابىلەتتى ەكى-ۇش جوبالاۋ ينستيتۋتى بوي كوتەرگەن. ينۆەستورلار قازاقستاندىق قۇرىلىس كومپانيالارىنا، جوبالاۋ ينستيتۋتتارىنا تاپسىرىس بەرەدى. دەگەنمەن، ينۆەستورلار ارقايسىسىمەن جەكە-جەكە جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى. بەرىلگەن تاپسىرمانى تولىعىمەن ورىنداپ، «كىلتىن تاپسىراتىن» كومپانيا ىزدەيدى. ول كومپانيالار جوبالاۋدى دا، قۇرىلىستى دا ءوزى اتقارىپ شىعۋعا ءتيىس. سول سەبەپتى، ءبىزدىڭ كومپانيالار وسىنداي ءىرى كومپانيالارعا اينالۋعا تىرىستى.
تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتا كەتەيىن. ينۆەستورلار مۇناي-گاز سەكتورىن دامىتقاننان كەيىن لوگيستيكا جولعا قويىلا باستادى. قازاق قارامايى قۇبىر، تەمىر جول، تانكەر، اۆتوكولىك جولدارى ارقىلى تاسىمالدانادى. سول ءۇشىن دە لوگيستيكامەن اينالىساتىن ءىرى كومپانيالار قۇرىلدى. ءبىزدىڭ مۇناي ەۋروپاعا جەتكەنشە بىرنەشە ەلدىڭ شەكاراسىنان وتەدى. سونىڭ ءبارىن مۇلتىكسىز اتقارۋ ءۇشىن لوگيستيكتەر ديپلومات بولۋعا ءتيىس. مۇناي وتەتىن مەملەكەتتەردىڭ زاڭىن جەتىك ءبىلۋى كەرەك. سونىمەن قاتار سول ەلدەگى جالپى احۋالدان حاباردار بولۋعا ءتيىستى. دەمەك، مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ دامۋى، ينۆەستورلاردىڭ كەلۋى قازاق جاستارىنىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن وياتىپ جاتىر. ياعني، ينۆەستورلاردىڭ قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋى عانا ەمەس، ينتەللەكتۋالدىق دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ءبىز بۇرىن-سوڭدى مۇناي-گاز سالاسىمەن اينالىسىپ كورمەگەندىكتەن، بۇل سالادا مامان ازىرلەمەك تۇگىلى، قانداي ماماندار قاجەت ەكەنىن دە ماردىمسىز بىلەتىنبىز. بۇل تۇرعىدا ينۆەستورلار قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا، مۇناي-گاز مامانى بولۋىنا جاعداي تۋعىزدى.
– مۇناي باعاسى قۇلدىراپ بارادى. شيكىزات قىمباتتايدى دەگەن بولجامدار سول-
عىن ەستىلەدى. ەلىمىزدىڭ مۇناي سەكتورىنىڭ جاي-كۇيى نە بولماق؟
– قازاقستاندىق مۇنايدىڭ 1 باررەلى-نiڭ قۇنى – 30-50 $. وندىرىلەتىن وڭىرىنە قاراي قۇرامى وسى كورسەتكىش ارالىعىندا. شيكىزاتتىڭ باعاسى تاعى دا ارزانداماسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. مۇنداي جاعدايدا «مەملەكەت مۇناي-گاز كومپانيالارىنا وڭ كوزبەن قاراپ، سالىقتىق، الەۋمەتتىك رەجيمدەردە جەڭىلدىك جاساۋ كەرەك» دەگەن ويدامىن. نەگە؟ قاراپايىم مىسال كەلتىرەيىن. وتباسىن اسىراپ وتىرعان ءسۇتءتى سيىردىڭ ساپالى ءونىم بەرۋى ءۇشىن جەم-شوپتىڭ جاقسىسىن سونىڭ اۋزىنا توسامىز. ول ءسۇت بەرمەگەن ماۋسىمدا ءبىردەن سويىپ، ساتىپ جىبەرمەيمىز عوي. سول سياقتى مۇناي-گاز سەكتورى دا مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىن، جىلى قاباعىن قاجەت ەتەتىن ۋاقىت تۋادى.
مىڭ مەتر تەرەڭدىكتەن مۇناي سوراتىن سكۆاجينانىڭ جۇمىسى توقتايتىن بولسا، ونى قايتا قوسۋ ءۇشىن 1 ميلليون دوللار قاراجات قاجەت. ەگەر بۇل سالاعا 1-2 جىل كوڭىل بولىنبەسە، وندا جيىرما جىل بويى ءجۇرىپ وتكەن جولىمىزدى قايتا ءجۇرىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. وسى سالادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن 300 مىڭ ادام مەن ولاردىڭ وتباسىن قايدا قويامىز؟ سوندىقتان قانداي قيىندىق بولسا دا، مۇناي-گاز سەكتورىنا مەملەكەتتىڭ قولداۋى قاجەت. ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى قولدان كەلگەنشە قامقورلىق جاساپ كەلە جاتىر.
– جيىرما جىلدان استام ۋاقىتتا مۇ-ناي-گاز سەكتورى قالاي دامىدى؟ الداعى ۋاقىتتا قانداي باعىتتا دامۋعا ءتيىس؟
– جيىرما جىلدا ءبىز مۇناي ءوندىرۋدى ۇيرەندىك. ىلەسپە گازدى كادەگە جاراتۋدى ۇيرەندىك. ەندى مۇناي-حيميا ءوندىرىسىن دامىتۋ كەرەك. مۇنايدان قالعان قالدىقتى تاۋارعا اينالدىرۋعا كاسىپكەرلەر بەت بۇ-رۋعا ءتيىس. 20 جىل ءبىر ادامنىڭ ءومىرىنىڭ ۇلكەن بولىگى، ءبىراق مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىندا ۇلكەن ورنى بار سالا ءۇشىن وتە قىسقا مەرزىم. الداعى ۋاقىتتا مۇناي-حيميا ءوندىرىسىن دامىتساق، مۇرتىمىزدى بالتا شاپپايدى.
مۇناي سەكتورى – ۇلكەن عىلىم. سول ءۇشىن بۇل سالانى بارىنشا تەرەڭ زەرتتەۋ كەرەك. ءوندىرىستىڭ گەولوگيادان باستاپ، جانارماي ساتۋعا دەيىنگى سيكلىن ءوزىمىز اتقارۋىمىز كەرەك. مۇنايدان الىناتىن دۇنيەلەر ۇشان-تەڭىز. قازاقستان كومىرسۋتەگىن نەگىزىنەن، شيكىزات رەتىندە ساتۋدان جانە جانار-جاعارماي رەتىندە وڭدەۋدەن پايدا كورىپ وتىر. سونداي-اق بىرنەشە جىلدان بەرى فارماسيەۆتيكا دامي باستادى. بۇل باسى عانا. مۇناي-حيميا سالاسىن دامىتۋ كەرەك.
ەلىمىزدە مۇناي-گاز سەكتورىنا بالاما بولىپ، ەكونوميكانى ورگە سۇيرەيتىن سالا ءالى قالىپتاسقان جوق. سيىر ساپالى ءسۇت بەرۋ ءۇشىن دە، ونىڭ جەم-شوبىن، قوراسىن سايلايسىڭ. سول سياقتى مەملەكەتتىڭ تابىسىنىڭ 70-80 پايىزىن بەرىپ وتىرعان سالاعا قولايلى احۋال جاساۋ كەرەك.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، قاراپايىم حالىق مۇناي-گاز سەكتورىن سىناۋعا ەمەس، بالالارىن مۇناي-گاز ماماندىقتارىنا وقىتۋعا قۇلشىنسا ەكەن. ەكونوميكانىڭ تىرەگى بولىپ وتىرعان سالانى سىناۋ پاتريوتتىققا جاتپاسا كەرەك.
دەرەككوز: http://aikyn.kz/
