قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى سارقىلمايتىن كوزدى ءبۇلاق، تاۋسىلمايتىن كەن، ارىلمايتىن باعالى بايلىق. ول عاسىرلار بويىنا تۋىپ قالىپتاستى، جاتتالىپ جالعاستى، ساقتالىپ ساباقتاستى، داۋىرلەپ دامىدى. بەينە تەڭىزدەن ءىنجۋ مارجان سۇزگەندەي رەتتەلىپ ىرىلەنىپ بىزگە جەتتى. كوك ءمۇحيتتاي ءتۇنىپ جاتقان حالىق قازىناسىنا ۇڭىلەر بولساق، زامان- زامانان ۇزىلمەي ءۇردىسىن ۇزبەي، قالپىن ساقتاپ، عاسىر اتتاپ، قايماعىمەن قالقىپ بىزگە جەتكەن اسىل ءمۇرالارىمىزدىڭ ءبىر پاراسى "قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرلارى". بۇدان باسقا دا تاقىرىپتار بارشىلىق. ولاردى ساناپ ساپقا ءتۇرعىزىپ ايتار بولساق، سان جەتپەيدى، تولاعاي جىردىڭ توعىزىن ايتساق تا كوڭىل كونشيدى. ماسەلەن، اسىل ءسوز ۇلگىلەرى رەتىندە اتار بولساق "ولەڭ- جىرلار"، "اقىل-ناقىلدار"، "ماقال-ماتەل، ءتامسىل سوزدەر"، "اڭىز - حيكايالار"، "بال باتالار"، "بەرەكەلى بەتاشارلار"، "سىرلى سىڭسۋلار"، " كۇرسىندى كۇرسىنۋلەر"، " ەزىلە ەسترتۋلەر"، " كوسىلە كوڭىل ايتۋلار"،" جوعىن جوقتاۋلار"،" تەبىرەنتكەن تەرمەلەر"، "قاناتى قارا سوزدەر"،" "قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان ءتاتتى كۇيلەر"،" التىن داۋىستى اسقاق اندەر"، "سىڭسىعان سىبىزعىلار" ت.ب. لار.ءبارى حالىق قازىناسى.

ءجا، وسىناۋ ۇلانعايىر مول مۇرالارىمىزدى حاتقا ءتۇسىرىۋ، باسپادان شىعارۋ ءجۇمىستارى تىنباي جالعاسىن تاۋىپ ، توقتاۋىز اتقارىلىپ كەلەدى.ءبۇل قۋانار دا ءقۇپتارلىق جاي. دەسەدە زەرتەۋ ارى قاراي تالداۋ وقۋ ءقۇرالدانىنا ەنگىزۋ جاعى ءالى دە بولسا كەنجە جاتىر...
قازاق حالقىنىڭ ۇلى تاريحى - نەشە مىڭداعان ولەڭ، جىر، داستاندارمەن، كورىكتى كوركەم سوزدەرمەن ورىلگەنىن جالپاق ءجۇرت تەگىس بىلەدى. ۇلت تاريحىن ءۇرپاققا جەتەلەپ جەتكىزۋدىڭ ەڭ ماڭداي الدى قۇرالى - وقۋلىق. ولاي دەۋدەگى ماقسات ءبىلىمدارلىقتىڭ ءۇش التىن وزەگى بار. تاريحتى ءبىلۋ، بۇگىندى سەزۋ، بولشاقتى بولجاۋ وسى ءبىلىمنىڭ جەتەلى جولى. ءبۇل وقۋ ءقۇرالدارى ارقىلى ىسكە اساتىن وتە ماڭىزدى ءجۇمىس.جاس بۋىن ءۇرپاقتىڭ ءسابي ءقۇلاعىنا وقۋلىق ارقىلى ءۇيالتۋعا بولادى. ءبۇل بۇگىنگى ۇرپاق، ۇلت قامىن جەيتىن زيالى قاۋىمىڭ اتقاۋعا ءتيىستى مىندەتى، ازاماتتىق پارىزى.

ءيا، عاسىر كوزىنەن، تاريح تەزىنەن سۇرىنبەي جەتكەن اسىل قازىنا، التىن ءمۇرا، باي سالت داستۇرلەرىمىزدىڭ قارا كوزىندەي مولدىرەپ تۇرعان ءبىر جانرى - "قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرلارى" كەڭ ءورىس اشىپ، كەمەلدى زەرتەۋ تاقىرىبىن تاپپاي كەلەدى. مەن بۇگىن ءوز قالام قارىمىم جەتكەنشە از دا بولسا قاۋزاپ حالىققا ءۇسىنىۋدى ءجون سانادىم.

جوقتاۋ دەگەن نە؟

جوقتاۋ – قازاق حالقىنىڭ قازالى جولىندا، قايتقان، قايتىس بولعان (ولگەن) ادامنىڭ ۇي-ىشىندەگى تۋىستارى سول ادامدى قارالى جىر ايتىپ جوقتاپ داۋىس قىلالى.ءمۇندا قايتىس بولعان ادامنىڭ ءوز ءجۇرتى، قايىن ءجۇرتى، ناعاشى ءجۇرتى، جاقىن جاماعايىندارى، قۇدا جاعىنان قاتىساتىن قاتىندار ( ايەلدەر) سول كۇنى سول ۇيگە جينالادى دا قولدارىنا ورامال شىت الىپ بەتتەرىن باسىپ جوقتاۋ جىرىن ايتادى. ءار ايەل ءار ءتۇرلى قايعىلى، ازالى، مۇڭلى اۋەنگە كەلتىرىپ، جوقتاۋ ءمازمۇنداعى ولەڭ سوزبەن جوقتايدى. قارالى جىردا قايتقان ادامنىڭ ءتىرى كەزىندەگى جاقسىلىعى، كىسىلىگى، ارتىقشىلىعى، ارى مەن اقىلى، مىنەز-قۇلقى ، ەل-جۇرتپەن بولعان قارىم-قاتىناسى، قوعامداعى ورنى، بەت پەن بەدەلى، تۋىسقا باۋرمالدىعى تۇگەل قوسىلىپ ايتىلادى. ارتىندا قالعان تۋىس، وتباسى ادامدارىنىڭ دا زار بولىپ زارىعىپ قالعانى دا قوسىلا جىرلانادى. ءمۇنى قازاق ءعۇرپىندا " جوقتاۋ جىر" نەمەسە "جوقتاۋ" دەپ اتايدى.

قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانباي "تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ" دەگەن ولەڭمەن ورگەن ءورىستى ءسوزى وسىنى ءدۇپ باسىپ ايتىپ، ءداپ باسىپ جەتكىزىپ تۇرماي ما؟

قازاق حالقىندا بالا شىر ەتىپ الاقانعا تۇسكەن كۇنى "شىلدەحانا" كۇزەتىپ، اسەم انمەن ءسابي ءقۇلاعىن شىلدە جىرىمەن اشادى، جارىق دۇنيەنى ولەڭ بەسىگىندە كورەدى. ال دۇنيەدەن قايتقاندا جەر بەسىككە جوقتاۋ جىرىمەن كىرەدى.

ويلانىپ وتىرساڭ قازاق حالقىنىڭ كۇللى ءومىرى ولەڭ ونەر بەسىگىندە تەربەلىپ وتەدى ەكەن-اۋ دەپ تۇيەسىڭ. از ءومىردىڭ، قىسقا ءعۇمىردىڭ، بەس كۇندىك جالعان دۇنيەنىڭ ، الدامشى كوڭىلدىڭ اجارىندا ءان اشاتىن، جىر باساتىن سياقتى.

راس-اۋ، ءومىرى دە ولەڭ، ءولىمى دە ولەڭگە اينالىپ كەتكەن قاسيەتتى حالىقتىڭ بار تاريقى ولەڭمەن ورىلگەنىنىڭ سىرى سودان ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى، كوڭىلىڭ مارقايادى.
ولەڭ دەمەشى، ولەڭ – ونەر، ءورىستى ءومىر.

اباي ءقۇنانبايشا ايتقاندا "ولەڭ ءسوزدىڭ – پاتشاسى، ءسوز ساراسى" كوركەم كوكىرەكتىڭ ايناسى. سونى جەتە مەڭگەرگەن دانا قازاق اتا قازاق كۇللى ءومىرىن ولەڭمەن ورنەكتەپ، ولەڭمەن ونەگەلەپ كەتكەنى ايداي اقيحات.

انە جوقتاۋ جىرىنىڭ دا وزىنە حاس قارالى اۋەنى، ازالى ءسوزى بار. ءسوز مازمۇنىندا اسا تەرەڭ تاربيەلىك ءتارتىپ، ۇلگى مەن ونەگە بار.اشىلىك اۋەن، اقىندىق شابىت، جىرشىلدىق سىر بار. ولەڭدى قولما-قول ۇستىندە ءقۇراپ ايتۋ، قيۋادان تاۋىپ، قايعىسىن جاۋىپ جۇرەككە ءسوز جەتكىزۋ سىندى شەبەرلىك بار. مۇندا زار جىلاعان سۋىق سارىندى، مۇڭلى داۋىس، قايعىلى ءۇن، ازالى اۋەن، سۇڭقىلداعان جىلاۋ ادام سەزىمىن تولقىتىپ جىلاماس جاناردان جاس مونشاقتاتادى. بۇل داۋىستى ەستىگەن كوڭىل ايتا كەلگەن ادامداردىڭ ءوزىنىڭ ءىشى- باۋرى ەلجىرەپ، ءان مەن اۋەنگە ەلتىپ ، قابىرعالارى قايعىدان قاھىراپ بىرگە جىلاپ، بىرگە جوقتاپ كەتەدى. ءيا، سولاي.

جوقتاۋ جىرىنىڭ ەزىلە ەڭىرەگەن بوزداۋىق سالقىن سارىنىنان ساناڭ سان-ساققا تارتىپ ويانادى. سەزىمىڭ سەندەلىپ سەڭ سوققانداي مۇڭلى، ازالى كۇي كەشەسىڭ. جانىڭ جىلاپ، ءقۇلاعىڭ شۋلاپ، ءسوز قۇدىرەتىنەن يمەنەسىڭ، ەڭسەڭ ءبىر ءتۇسىپ بارىپ يلەسىڭ. سوداي تاريحتا وتكەن، ومىردە بولعان جان جىلاتار، سەزىم وياتار بوزداۋىق جىردى سويلەتىپ كورەيىك. ەسماعامبەت دۇنيەدەن قايتقاندا، قارپىق شولاقۇى جىراۋ مىناداي جوقتاۋ جىر جازعان ەكەن:

ءبيسىميللا، ءسوزدىڭ باسىنا،
اعايىن كەلدى قاسىما.
ءبىر كۇنگىدەي بولماعان،
دۇنيە دەگەن وسى ما؟!
كوڭىلدەن قايعى بوساتتىم،
كەلەرمە كوزدىڭ جاسىنا؟!
جىلماي نەعىپ شىدايىن،
كەشەگى وتكەن اسىلعا.
اسىلىم ءتۇستى قولىمنان،
قاناتىم سىندى وڭىمنان.
ءقۇداي قوسقان جايساڭىم،
اداستىرلى جولىمنان.
وتىز تورتكە كەلگەندە،
ءۇيادان ءۇشتى العانىم.
دۇنيەنىڭ ءبىلدىم جالعانىن،
مەزگىلسىز كەلدى كەزەگىڭ،
قىزىعىڭا قانبادىم.
كالەم ءشارىپ زات وقىپ،
يسلام جولىن اڭدادىڭ.
جان ءتاسىلىم بولعانشا،
اقىلىڭنان تانبادىڭ.
سوندا دا ءبىلىپ ويلادىڭ،
ءقۇدايدىڭ سالعان نازارىن.
امانداسپاي سول كۇنى،
كوڭىلدە بولدى ارمانىڭ.
ارىزداستىڭ جۇرتىڭمەن،
ءبۇيرىعى دا اللانىڭ.
يمانىڭدى قۇرمەتتەپ،
پەرىشتە كەلسىن قاسىڭا،
ارتىڭدا قالعان ءبىر ناشار،
ىزدەگەنمەن تابار ما؟!
كەشەگى سونگەن شام- شىراق،
ورنىنا قايتىپ جانار ما؟!
دۇنيە داۋلەت بولسا دا،
العانىمنىڭ ءتۇسىنداي،
ەندى داۋرەن بولار ما؟!
دەپ بوزداسا،

ايەكەنى جوقتاعاندا ودان دا ارى اعىتىلا تۇسەدى:

اينالايىن، اكە جان،
قارانىڭ بولدىڭ حانىنداي.
قارايعاندى ىقتاتتىڭ،
قامىسقا تۇسكەن جالىنداي.
ورتا ءجۇزدىڭ كوركى ەدىڭ،
قوڭىراۋلى ءبۇيرا نارىنداي.
اعايىندى جينالىڭ،
الپىس ءۇيلى اۋىلداي.
ورىندى بولدى وراسان،
"مىڭ جىلقىنىڭ" قاۋىنداي.
كوپكە پايداڭ كوپ ءتيدى،
كوكتەمدەگى جاۋىنداي.
جەلپىنىپ قالدى جەمىسىڭ،
جاڭا پىسكەن قاۋىنداي.
وتە شىقتى ءسۇم جالعان،
بايگە اتىنىڭ شاڭىنداي.
ادىرا قالدى اق ورداڭ،
يەسىز قالعان اۋىلداي.

ءجا، شەشەنىم، مىنا جوقتاۋدى ايتقان ادامعا قانداي تىلمەن توقتاۋ ايتاسىڭ. تەك قانا اعىل-تەگىل ىلەسە جىلاپ، بورداي ەگىلىپ بىرگە بوزداپ كەتەسىڭ. ءتىلىڭ كۇرمەلىپ نە ايتارىڭدى بىلمەي وزىڭمەن ءوزىڭ تىناسىڭ...
قاراشى، تىڭداشى.

تاۋىپ ايتقان جوقتاۋعا كەيدە ايتار توقتاۋ جوق. ساي سۇيەكتى سىرقىراتادى، جۇرەكتى جۇلقىپ-جۇلقىپ تا قالادى. اتام قازاق "ءولىمدى كۇنگى ولەڭدى ەستىمە،جانىڭنان قاسىم بولاسىڭ" دەپ جاس ءسابي بالالاردى قارالى، قاششالى جەرگە اپارتپاۋشى ەدى عوي. شىن جوقتاۋعا تۇك تە توقتاۋ جوق. ەزىلە ەستيسىڭ، ەس جياسىڭ، كۇرسىنەسىڭ، كۇڭىرەنەسىڭ، اق ۇرىپ ۇھىلەيسىڭ ءبارى بەكەر جالعان دۇنيە ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى، كوڭىلىڭ قايتا تانىپ وياناسىڭ، الگىندە ايتىلعان جوقتاۋ تۇپ-تۇگەل قۇلاعىڭدا قالادى. قايتقان ادامنىڭ ونەگەلى ءومىرى كوز الدىڭنان كوك ءبۇلتتاي قالقىپ وتە شىعادى. از ءومىر، تۇتام ءعۇمىر شاقشاداي باسىڭا شارداي وي سالادى، قۇلازىعان كوڭىلىڭدى ويسىراتادى.

دەمەك، قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرىنىڭ مازمۇنىندا نار كوتەرمەس جۇك بار،جەر كوتەرمەس ءمۇڭ بار،كەرەمەت ومىرلىك تۇجىرىم بار. ارتقى ۇرپاققا قالتىرار امانات بار.

قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرى ءمازمۇندىق ماعىناسى جاعىنان قايتىس بولعان ادامدى جوقتاۋ، تۋعان جەرىن (كىندىك قانى تامعان جەردى) جوقاۋ، جوعالعان مالىن جوقتاۋ،ەل مەن ءجۇرتىن جوقتاۋ، وعان ارناپ كورىس ايتۋ سىندى تۇرلەرگە بولىنەدى.
ال كورىس ايتۋ ءۇش ۇلكەن مازمۇنعا بولىنەدى.

كورىس ايتۋدىڭ ءبىرىنشى ءتۇرى – ادامى قايتىس بولىپ جوقتاۋ ايتىلىپ جاتقان قارالى شاڭىراقتىڭ ادامدارىنا ارنايى كوڭىل ايتا كەلىپ، ءۇيدىڭ تۇلا تۋ سىرتىنان وزانداپ كەلىپ، ۇيدە جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان ءۇي يەلەرىنە كەلىپ ءقۇشاقتاپ كورىس ايتۋ ارقىرلى بەت كورىسەدى. سونىمەن كورىسۋ مەن جوقتاۋ ارالاسقان زارلى ءۇن، قايعىلى داۋىسقا ءۇلاسىپ، ءۇي ءىشى ءمۇنارلى ءمۇڭعا اينالادى، جاستى كوزگە تولادى.

قازاقتىڭ ءمۇنداي كورىس ءمازمۇنىندا قايتىس بولعان ادامدى جوقتاۋ، ءتىرى ادامعا كوڭىل ايتۋ، امان-سالەم ەتۋ، قوسا قايعىرۋ سىندى جاقىندىق، ادامگەرشىلىك ءمازمۇن تۇگەل قامتىلادى. مىسالى:

جىلقى ىشىندە الا ءجۇر،
الاعا ءقۇرىق سالا ءجۇر.
جىلامايىن دەسەم دە،
ارتتا جەتىم بالا ءجۇر.

اينالايىن ، ءقۇدايىم،
ءبىر وزىڭە جىلايىن.
وتكەنگە بەر يمان،
تىرىگە بەرەكە ءسۇرايىن.

جىلاماشى قاراعىم،
امانبىسىڭ شىراعىم.
ءبىر اينالىپ كەلگەنشە،
ءقۇلاپ تا قاپتى-اۋ، ءتۇراعىم.

كەشە دە جۇرگەن اپامسىڭ،
بەيىشتەن جانسىن شىراعى.
جانناتتان بولسىن ءتۇراعى،
وسەدە بەرسىن ءۇرپاعى.

انە، مىنا كورىسۋدە جوقتاۋ دا، توقتاۋ دا ، كوڭىل ايتۋ دا، اماندىق ءسۇراۋ دا بار. ءولى - ءتىرىنى تۇگەل ريزا ەتكەندەي. كەڭ ءمازمۇن، باي اقىل، يمان تىلەۋ، باقىت شاقىرىپ، سابىرعا توقتاۋ سىندى پاراسات تەگىس قامتىلعان. ول عانا ەمەس.

باسى قارالى، جۇرەگى جارالى بولىپ زار ەڭىرەپ ەڭسەسى ءتۇسىپ وتىرعان قاياۋ كوڭىلدى، جۇلەۋ ءمۇڭلى جانداندىڭ جانىن جىلتاتىن ءسوز ايتىپ،ومىرگە ، تىرلىككە قايتا ۇمىتتەندىرەدى.
كەرەمەت. وىنىڭ ءبارى بولبىراعان بوس ءسوز ەمەس،التىنداي جارقىراعان جاندى جىلتار جىلى شۋاقتى سوزدەر. يماندى ىجداعاتتى سوزدەر.ءولىمدى كۇندى، قارالى ءتۇندى دە ولەڭ ونەرىمەن جاپ-جارىق ءنۇرعا بولەپ ءتۇرعانداي.

سارالاپ دانالاپ قۋاتتى ويدان باس ءقۇراپ ايتقان اقىل سوزدەر قايعىنىڭ قارا تونىن شەشكىزىپ، "تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كەشتىك مال جي" دەپ جارقىراعان ومىرگە جەبەپ جەتەلەپ شىعادى. كورىسۋدىڭ ەكىنشى ءتۇرى-الىس جىلدار بويى ، الىس جەردەگى تۋىستارىمەن بەت كورىسە الماي، اراعا الىس جىلدار سالىپ كەلىپ كورىسكەندە ايتىلاتىن كورىسۋ بولىپ تابىلالى.

كورىسۋدىڭ ءبۇل تۇرىندە ءبۇرىنعى وتكەن ادامدارعا يمان كەلتىرىپ جاقسى سوزبەن كوڭىل ايتىسادى، قالعاندارىنا اماندىق تىلەپ امانداسادى. ءسويتىپ جوقتاۋعا كورىس ايتىپ توقتاۋ سالادى. كورىسۋدىڭ ءبۇل تۇرىندە ءولىمدى كۇندەگىدەي اشتى زار، قوسالى داۋىس شىعارمايدى، زارلانبايدى.ساعىنىشىن باسۋ، جارقىلاپ جىلاپ ءتۇرىپ امانداسۋ، ءبىرىن-بىرى كورگەنىنە ۇشكىرلىك ەتۋ سىندى ءمازمۇندار قامتىلادى. سۋىق سۇركەيلى داۋىسقا اينالدىرمايدى، قايتا ەركە نازدى سوزبەن، جاندى شۋاققا بولەيتىن قوڭىر ءتاتتى اۋەنمەن كورىسەدى. ۇزاق جىلامايدى، جامان ىرىم بولماسىن، جاقسى كۇنگە جاماندىق شاقىرمايىق دەپ ۇيعارادى.

كورىسۋدىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى ۇزاتىلار قىز تويى اياقتالار الدىندا، ۇزاتىلاتىن قىز اكە-شەشەسىنە، اپەكە-سىڭلىسىنە، اعا-باۋرىنا، باسقادا ەت جاقىن تۋىستارىنا، كورشىلەرىنە، ءۇي بوساعاسىنا ولەڭمەن كورىس ايتالى. مۇنى قازاق سالتىندا "سىڭسۋ" دەپ تە اتايدى.

قىز سىڭسۋىنىڭ مازمۇنىندا، مۇنارلى كورۋىندە قۋانىش تا، تۋعان جەرى مەن ەلىن قيماستىق تا بولادى. ارينە توي بولعان سوڭ، قىزىق قىزىپ جاتقان سوڭ جارقىلداعان قۋانىش باسىم، سەزىم تاسقىندى بولادى. قايعى مەن مۇڭعا ورىن بەرىلمەيدى. سالقىندىققا جول جوق، سۇلۋ مۇڭ، قوڭىر ءۇن، ءتاتتى اۋەنمەن ەركە ناز ەسىپ تۇرادى. مايدا جىبەك داۋىسپەن جيەكتەپ ايتىپ جەتكىزەدى. جىلاسا دا كۇلكى ارالاس كۇمىس قوڭىراۋلى اشىق ءۇن، بۇلتسىز وي اڭعارىلىپ تۇرادى. قىز قاباعىنان قىراۋ بايقالماۋى شارت. سىڭسۋ سوزىندە وتتى ءتاتتى اق جارما تىلەكتەر اقتارىلىپ جاتادى. جىلاۋدان گورى كۇلۋ، كۇرسىنۋدەن گورى كوڭىلدەنۋ، مارقا كوڭىلدەن ماقپال ءسوز ايتىپ قوشتاسۋ باسىم تۇسەدى.

ءجا، جاسانىپ ءجاننات تورىندە وتىرعان حور قىزىنداي قىناي بەل، قىرمىزى قىزدىڭ اقتىق جىرى، سىلقىم سىرى ، سەتەر سەزىمى تال بويىنا ءقۇپ جاراسىپ،نازىك ويىن ودان ارى ارلەپ جىبەرەدى. ونىڭ ۇكى قاۋىرسىنىنداي ۇلپىلدەگەن ۋىز ۇنىنە ەلىتكەن ەل قىزىعا قاراپ ، قىرمىزى قىزدى ءۇزاتىپ سالۋعا دايىندالادى.قىز ءقۇربىلارى دا وسى ساتتە قىزعا دا قىزعانا دا قاراپ وزدەرى دە ءۇزاتىلۋدىڭ جولىن ىزدەپ ، جان-جاعىنا ويانا عاشىق كوزبەن قاراي باستايدى.
انە، كورىسۋ جىرىندا تەلەگەي تەڭىز سىر بار، ءقۇپيا قىزىق قىر بار دەيتىنى سودان...
قازاق كورىسىندەگى ءبىرىنشى كورىسۋدى "قارالى كورىس" دەسە، ەكىنشى كورىسۋدى "امانداسۋ – سالەمدەۋ" دەيدى، ءۇشىنشىسىن "قىز نازى"، "قوشتاسۋ جىرى"، "قىل بۇلا"، "تابالدىرىق جىرى"، "ەركە جىر" دەپ تە اتايدى.

قازاقتىڭ ارلى دا اقىلدى، جىرشى دا ءانشى، ءبيشى دە ونەرلى قىزدارىنىڭ ومىرلەرى ونەگەگە تولى. باسقانى ايتپاعاندا كورىس ايتىپ ۇشاتىلعالى تۇرعان، سىڭسىپ ءتۇرعان قىزىنا قىزىعا قاراپ، قىزعان بالاپ، قىزعا ىلەسىپ سىڭسۋ ايتىپ، بىرگە جىرلاپ، بىرگە جىلاپ كەتەدى:

ەسىك الدى قارا اعاش،
قابىعىن السام جالاڭاش،
ءۇزاتىلىپ بارام-اۋ،
اكە ءبىر كارى، باۋر جاس،

ەسىك الدى وشاعان،
ۇستاتپايدى قاشاعان.
قايتا اينالىپ كەلگەنشە،
امان دا بولسىن بوساعام.

كەرىمسال مەنىڭ كەڭ ولكەم،
كەتەمىن سەنەن مەن ەرتەڭ.
ايمالاپ مەنى قار سالار،
الدىمنان شىعىپ قاي ەركەم.

بازاردان كەلگەن ءقۇيىسقان،
تاراماي ءشاشىم ءۇيىسقان.
كەلىپ تە كىتىپ جۇرىڭدەر،
ساعىندىرماي تۋىسقان.

اق ءۇيدىڭ ءسانى دودەگە،
اق ءسۇڭقار ىلەر بودەنە.
اينالايىن تۋىستار،
سەندەرسىز ءسانىم كەلەمە.

اق ۇيگە سالعان ۇزىگىم،
قولىما سالعان جۇزىگىم.
اق ورداداي ءۇيىمنىڭ،
كورە الماي كىتىم قىزىعىن.

قايران اۋىلىم قالدى-اۋ،
قاراسام كوزىم تالدى-اۋ.
الپەشتەگەن ەل-جۇرتىم،
ارتىمدا ءۇزاپ قالدى-اۋ.

مىنە، كەرەمەت، ءان جەلىكتىرگەن قىز بويىنان اساۋ-اساۋ ءقۇمارلىق تولقىنى كورىنەدى، نازىك جۇرەكتىڭ تۋعان جەرىن قيماي قىنجىلعان ءىلتيپاتى بىلىنەدى، جان تەبىرەنتەر، جۇرەك تولقىتار سىرلى سىڭسۋ، قوش ايتىپ كورىسۋگە ءۇلاسىپ، ءۇلان اسىر ۇلى دالاعا جىر قاناتىن بىراق قاعادى.قىزعالداق قىزدىڭ قىرمىزى جىرىنان ونىڭ بالاڭ كەز، بال داۋرەن، ۋىز مىنەزدى ، ءسۇت تاڭداي، اڭ ماڭداي كەزدەرى تىزبەكتەلىپ قىز جىبەكىڭ كوشىندەي كوز الدىڭنان وتەدى.

ءجا، قوس ەتەك كويلەك كيىپ، اققداي ادىن كولدە سىلانىپ، تارانىنىپ، نازدانىپ وتىرعان ۇزاتىلار ساتتەگى قازاق قىزىنىڭ ءقۇلىن داۋىس، بوتا ءمۇسىن بەينەسىنە ەش ءسۇلۋلىق تەڭ كەلمەس.

ءيا، ول وسىناۋ اقتىق جىرىن ايتىپ بولىپ، ەرتەڭ-اق، قىزدىق ومىرىنە قوش ايتادى. ودان ارى قاراي كەلىن، كەلىنشەك، قاتىن، بايبىشە، انا بولىپ، تولىپ شىعا كەلەدى. ايەل زاتى ءۇشىن مىنا جالعان دۇنيەلە اق جاۋلىقتى انا بولۋ، نارەستە ءسۇيۋ، بالا تاربيەلەپ باقىتتى ەتۋدەن اسقان باقىت بولماق ەمەس. قىز ءومىرى ودان باسقا باقىتپەن تولماق ەمەس.

قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرلارى فورما (ءپىشىن) ، جانرلىق جاقتان ەكى تۇرگە بولىنەدى.
ءبىرى جوعارىدا كەلتىرىلگەندەي ولەڭ-جىر ( پوەزيا ) ۇلگىسىندە كەلەدى. ەكىنشى قارا ءسوز تۇرىندە (پروزا) ۇلگىسىندە جولىعادى. جوقتاۋ جىرىنىڭ ولەڭمەن ايتىلاتىن تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر، ارعى الىس عاسىرلاردان 5-8 عاسىرداعى كۇللى تۇرىك تايپالارىنا ورتاق ەسكى ەسكەرتكىشتەردەن باستاۋ الادى. ورحون جازۋلارىنان ، قۇلىپ تاستاردان تابىلادى.

تۇركى حاعاندارى بىلگى قاعان، كۇلتەگىن باتىر، توڭ-كوك جىراۋلاردىڭ باسىنا قويىلعان 7-8 عاسىرلارداعى ءقۇلىپتاستارىندا ولەڭ ءسوز ۇلگىسىندەگى جوقتاۋ جىرلارى دالەل بولادى. ءمۇنى قازاق " تاسداق داستانى"، "تاسداق جىرلارى"، "تاسداق جوقتاۋلارى" دەپ اتايدى. سەبەبى ەرتە عاسىرلاردا قازاقتىڭ ارعى تەگىن ءقۇرايتىن ساق، ءۇيسىن، قاڭلى ، ت.ب. تايپالاردىڭ قونىس ەتكەن مەكەندەرىندەگى تاڭبالى تاستار دا ورحون جازۋىمەن جازىلعان وسىنداي جوقتاۋ جىرلارى تابىلىپ جاتىر.

سول كەزدەگى ورحون جاۋلارى ءۇيسىن مەملەكەتتىنىڭ جازۋى بولعان. بۇل جازۋ ارقىلى سول زامانداردا ءۇيسىن قاعاناتى يرانعا، ۆيزەنتياعا، تابىعاشقا (قىتايعا) ەلشىلىك حاتتار جازىپ قارىم-قاتىناستار جاساپ وتىرعان، دۇنيەدەن وتكەن اتاقتى ادامداردىڭ باسىنا، ءقۇلىپتاستارعا وسى جازۋمەن جوقتاۋ جىرلارىن ويىپ جازىپ ەسكەرىتكىشتەر قالتىرىپ وتىرعان.

ءيا، قازاق حالقىنا ميراس بولىپ جەتكەن جوقتاۋ، ەستىرتۋ، كوڭىل ايتۋ جىرلارى وسى ۇلگىدە ساقتالىپ قالعان. ايتا بەرسەك بارلىق ەفوستىق ( باتىرلىق) جىر-داستانداردىڭ العاشقى جازۋ تاسىلدەرى دە سول حاعانات كەزىندە قولدانعان جازۋ ۇلگىلەرىنەن ورنەك الىپ دامىعانىن اڭعارۋعا بولادى.

ال قازاق حالقىنىڭ قارا ءسوز تۇرىندەگى جوقتاۋ سوزدەرى ەرتەدەگى ەرتەگىلەر مەن اڭىزداردان باستاۋ الاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ماسەلەن، جيرەنشە شەشەننىڭ ايەلى قاراشاش قايتىس بولعانداعى ەستىرتۋ ءسوزى، جوقتاۋدىڭ قارا ءسوز تۇرىنە جاتادى.

ءجا، ءتۇپ عاسىر تۇبىنەن ءتۇرىن وزگەرتپەي ،ساباقتاسىپ ساقتالىپ جەتكەن قازاقتىڭ جوقتاۋ ءسوزى مەن جوقتاۋ جىرلارى كۇنى بۇگىنگى تاڭعادا ءۇلاسىپ ۇلى ءسوز قۇرەتىمەن جالعاسىپ كەلەدى. تۇرمىس سالت-داستۇرىمىزگە جىلقى مايىنداي ءسىڭىپ ءبىر جولا ورنىعىپ تا كەتتى. ءبىر ادام دۇنيەدەن قايتسا، جوقتاۋىز اتتاندىرمايدى. ەل ىشىندە بەلدى ، بەدەلدى، ءبىلىمدى، بىلىكتى ادام دۇنيەدەن وزسا، اقىن جازۋشىلارىمىز جوقتاۋ جىرىن ارناپ جازادى، نە قارالى ءسوز ارنايدى.

جۇڭگو جەرىندە جاساعان ءعۇلاما اقىن، تاريحشى، عالىم اسقار تاتاناي ۇلى دۇنيە سالعاندا، بەلگىلى اقىن، اعارتۋشى بەردىبەك ءقۇرجىقاي مىناداي جوقتاۋ جىر ارناعانى ءالى ەسىمدە:

ءسۇبىحان اللا ءسۇمدىق قوي اسقار قۇلاۋ،
كەۋدەگە سالبىراعان باستار مىناۋ.
قازاقتىڭ تايىحتاعى بار ونەرىن،
ول دۇنيەگە بىراق الىپ كەتە جازدادىڭ-اۋ.

دەپ جوقتاۋ جىرىن جازعان ەدى.
قازاقتىڭ بۇلبۇل ءانشىسى كۇلاش بايسەيىت دۇنەدەن وزعاندا داڭىقتى اقىن سىباي ماۋلەن:

قازاقتىڭ كوزىن ءجۇمدى بۇلبۇل قىزى،
ءۇزىلدى ساباعىنان گۇل قىرمىزى.
جارق ەتىپ كورىدى دە ، اعىپ ءتۇستى.
الماتى اسپانىنىڭ ءبىر جۇلدىزى، - دەپ جوقتايدى ءارى جالپاق ءجۇرتقا ەستىرتەدى.

ءيا، ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت. توقسان اۋىز توبىعىن اينالدىرماي توق ەتكىزىپ ايتساق. جوقتاۋ جىرلارى قازاقا عانا ءتان اسىل ءمۇرا، التىن قازىنا. ەكى دۇنيەگە ارنالعان ارقاۋ جىر.اردا ولەڭ، ايشىقتى ونەر...

بولات بوپاي ۇلى
1990 جىل. ءۇرىمجى قالاسى.