- ەرلان داۋلەت ۇلى، ءوزىڭىزدى جەر شوقتىعى كوكشەتاۋداعى ايتىستا كورىپ، ءسۇيىنىپ، ءسۇيسىنىپ قايتقانبىز. تارازداعى «ماڭگىلىك ەل» ايتىسىندا دا توپ ءىشىندە كوزگە ءتۇستىڭىز. ءوزىڭىز جايىندا از-كەم ايتا كەتسەڭىز.
- مەن موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىندا ومىرگە دۇنيە ەسىگىن اشقانمىن. 2009 جىلى اتاجۇرتقا ءبىلىم ىزدەپ كەلدىم. سەمەيدە دايىندىق سىنىبىن وقىدىم. سونىڭ ناتيجەسىندە سەمەيدەگى شاكارىم اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە، فيلولوگيا ماماندىعى بويىنشا وقۋعا ءتۇسىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىندادىم. بالا كەزدەن ولەڭگە تالاس قىلىپ، شاعىن توپتاردا ءان قوسىپ جۇرگەن ەدىم.كيەلى سەمەي توپىراعىندا اعا تولقىننىڭ كوزىن كورىپ، شىڭدالا ءتۇستىم.
- ايتىسقا سەن قالاي كەلدىڭ، ايتىس ساعان قالاي كەلدى؟
- مەنىڭ اتام ولەڭ شىعارىپ، اۋىل اراسىندا ايتىسقان ەكەن. ءبىراق ول كىسىنىڭ كوزىن كورمەدىم. اتامدى كورگەندەردى كوردىم. ولەڭىن ماقتاپ، «جارىق ايتقان» دەپ سوزدەرىن جاتتاپ وتىراتىن ەدى. سول اتامىزدان ءبىر ۇشقىن قالسا كەرەك. ال، ءبىز ايتىسقا ەردىڭ ءقادىرىن سوزىنەن بىلگەن اۋىلدىڭ تاربيەسىمەن كەلدىك.
- ايتىسقا جاڭا كەلگەن بۋىن اراسىندا ءوزىڭىزدى سوڭعى ايتىستاردا تىڭداۋشى اعايىن باعالاپ جاتتى. ەسىمىڭىز دە ەلگە تانىلىپ قالدى. «جۇيرىگى» كوپ ءجۇرسىننىڭ ءوزى شابىسىڭىزعا تاڭداي قاعىپ، سۋىرىپ سالمالىعىڭىزعا ريزالىق تانىتىپ قالدى. ءسىز ءۇشىن قازىرگى ايتىس قانداي بيىكتە؟
- ايتىس دەگەندە- ءقازىر اقىنداردىڭ جاتتايتىن جامان ادەتكە داعدىلاعانى تۋرالى كوپ سىن ايتىلىپ جاتادى. بۇل جوق جەردەن شىقپاسا كەرەك. اقىندار شىنىمەن دە ايتىسقا دايىندالىپ بارادى. ايتىس دايىندىقتى قاجەت ەتەتىنى راس، اقىن ءبىلىمدى، بىلىكتى، پاراساتتى، پايىمدى بولۋى قاجەت. ءبىراق «سەن قىلىش سۋىرعاندا، مەن قالقان توسامىن» دەپ كەلىسىپ الماۋى كەرەك. ساحنادا ەكى «ارتيست» ويناي سالاتىن سپەكتاكل - ايتىستىڭ تابيعاتىنا جات قىلىق، بۇلاي جالعاسا بەرسە ءبىز ايتىستىڭ قادىر-قاسيەتىنەن ايىرىلىپ قالامىز. الايدا، اقىننىڭ ءبارى جاتتامالى ەمەس، وتىرىكتىڭ ورگە باسپايتىنى بار. اقىندار اراسىندا ورەسى بيىك، حالىقتىڭ كوكەيىندەگىسىن جەرىنە جەتكىزىپ ايتاتىن، ويدى ساباقتاپ، ارىپتەسىن ماقتامەن تاماقتاپ كەتەتىن اقىندارىمىز دا جەتەرلىك. جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ايتىسىنا قاراساق، ءسوز تىركەستەرىن، ماقالداردى ءجيى ايتادى. ءسوزدىڭ مايەگىن قولدانا بىلەدى. ال، ءبىزدىڭ ەلدە وزەكتى ماسەلەنى دالەلىمەن دايەگىمەن ايتىپ، كوپتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ جاتاتىن، «ءتىل كەسپەك جوق» ۇرانىن ۇستاناتىن، قاتتى ايتاتىن، ايتقانىن وتكىزە الاتىن ونەرپازدار دا جەتەرلىك. موڭعوليا قازاقتارىندا بولسا، ايتىس بارىنشا تابيعي. ەشبىر اقىن ايتىسقا دايىندالماي، تاقىرىپقا جاتتانباي بارادى. سۋدىڭ تەرەڭدىگىن بىلمەي قويىپ كەتىپ، جاعاعا امان شىعاتىن البىرت ايتىس بار ول جاقتا. ايتىس ورلەمەسە، ولەتىن ونەر ەمەس. وتىن سوندىرمەككە ۇمتىلاتىندار بار شىعار. ءبىراق، مەنىڭ ويىمشا قازاق ەلىندەگى ايتىس ءتيىستى بيىگىندە. ايتىس شارىقتاپ، بيىگىنە ورلەپ بارادى. بۇل ونەر تەاترلاندىرىلعان سايىن بيىكتەي بەرمەك. تەك «تەاتر» دەپ ءجۇرىپ، حالىقتى جالىقتىرىپ الماۋ كەرەك. تەرمە تولعاۋمەن ايتىستى شاتاستىرىپ الماۋعا ءتيىسپىز. ايتىسۋ مەن ءان ايتۋدىڭ دا ارا جىگىن اجىراتۋ قاجەت
- جۇڭگو قازاقتارى دەپ قالدىڭىز، ءسىز شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ ايتىسىن تىڭداپ تۇراسىز با؟ كىمدەردىڭ ەسىمى تانىس؟
- ايتىس ونەرى - بار قازاقتىڭ اسىل مۇراسى عوي. قايدا دارىپتەلسە مۇرانىڭ مايەگى سوندا. كىم ايتىسسا سول ونەردىڭ ءقادىرىن بىلەتىندەر. ونەرىن قادىرلەگەندەر- ۇلتىن ارداقتاعاندار ەمەس پە؟! جۇڭگو قازاقتارىنان ەركىن ءىلياس ۇلىنىڭ، قۇرمانبەك اعانىڭ اتىن جاسىمىزدان ءبىلىپ وستىك. جاستاردان قاناتبەك،قاليقان، جاميعا، ۇلاربەك، ەرجانات سىندى اقىنداردىڭ دا داقپىرتى التايدان اسىپ بىزگە جەتىپ جاتاتىن.
- ەلدەگى سوڭعى ايتىستارعا نە سىن ايتاسىز، وكپەڭىز بەن ءۋاجىڭىز بار ما؟
- كەشە عانا وتكەن ايتىستار تۋرالى ايتاتىن بولساق، «اتالى سوزگە ارسىز بالا توقتامايدى» دەيدى عوي. بۇرىن ءسوز ساڭلاقتارى ساحنادا سوزدەن ۇتىلىپ بارا جاتسا دا، ۇلكەندىگىن جوعالتپاي، جەڭىلگەندىگىن مويىنداپ، ءىلتيپاتىن ءبىلدىرىپ كەتكەن. وسى ايتىستاردا سونداي ءبىر ۇتىلعانىن مويىنداۋ جوق. قۇتتى سوزدەن قورجىنى قۇرعاپ قالسا دا، كەي اقىندار قىزىل كەڭىردەكتەپ كەتىپ جاتادى. ەرتەڭگى ايتىس بولسا، ءبىز سياقتى جاس بۋىننىڭ قولىندا. ءبىز ايتىستىڭ مايەگىن بۇزباي ەرتەڭگە امانتتاۋشىمىز. ول ءۇشىن ءبىز ايتىستىڭ مۇقالماعان، جۇتاڭ كۇيگە ۇشىراماعان باي تابيعاتىن بويىمىزعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. ولاي بولۋى ءۇشىن بۇگىنگى كۇننىڭ ايتىسى، بارلىق اقىندارى وسى تالاپتان شىعا بىلۋگەنى دۇرىس. ايتىس كەيدە ەكى-اق اينالىم بولىپ جاتادى، وسى مەنىڭ جانىما جاقپايدى. تىم بولماسا اقىنداردى تورت-بەس اينالىمعا جىبەرىپ السا دەيمىن. كەيبىر اقىندار كۇندىك جەر شاپقاندا عانا قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن تەر شىعاتىن تۇلپارلار سياقتى. ايتا كەلىپ، اشىلۋى مۇمكىن. ءبىر شەتىنەن وسىلاي ەركىن جىبەرگەندە عانا اقىنداردىڭ اقىندىعى كورىنىپ، جاتتاعانى تاۋسىلىپ، شىنايى بۋسانىپ ناعىز ايتىس جاسالار ما ەدى؟ حالىق شىن ايتىستىڭ كۋاسى بولار ما ەدى دەپ ويلايمىن.
- ءوزىڭىز تارازداعى، كوكشەتاۋداعى ايتىستاردا موڭعوليادا عۇمىر كەشكەن قانداستارىمىزدىڭ اتىنان ات وزدىردىڭىز. ەلگە قاشان ورالامىز؟
- مەن جوعارىدا ايتقانىمداي، 4-5 جىل سەمەيدە ءبىلىم الدىم. ءبىراق ول جەردە جۇرگەندە ۇلكەن ايتىستارعا شىعۋدىڭ رەتى كەلمەدى. ەندى مىنە، حالىقارالىق ايتىستارعا شىعىپ، ەلدىڭ القاۋىن كورىپ جاتىرمىن. قالاي ەلگە كەلمەيىن؟ قازاقتىڭ جەرىندە، ەلدىڭ القاۋىن كورمەسە دە، كەز-كەلگەن شەتتەگى قازاق اتاجۇرتقا تابان تىرەگىسى كەلەدى. قازاق ەلىنىڭ ازاماتى اتانۋ- شەت توپىراقتا باي-باعلان بوپ عۇمىر كەشۋدەن الدەقايدا مىڭ مارتە باقىت. مەنى الاڭداتاتىنى ەلدىڭ ىقىلاسى ەمەس، قۇجاتتىڭ قيىندىعى. ەلگە كەلگەن اعايىنداردىڭ ءبىرازى «ازاماتتىق» ماسەلەسىنەن قيىندىق كورىپ جاتادى. وسى قيىندىق ەندىگى كۇندەردە شەشىمىن تاپسا، مەن، مەن عانا ەمەس اۋىلىم، تامىرىندا قازاقتىڭ قانى تۋلاعان كەز-كەلگەن قانداسىڭىز ەلگە بارامىز دەپ تەڭىن بۋىپ وتىر.
قازاقتىڭ قاي بالاسى بولسا دا، ونەرگە شىناي قۇمار، ونەردىڭ جولىندا ات باپتاعان تالاپتىنىڭ جولىن اشىپ جاتسا، سونىڭ عانا ەمەس، حالىقتىڭ دا يگىلىگىنە قىزمەت ەتكەنى. سىزدەردىڭ بۇل قادامدارىڭىز ونەردىڭ شامىن جارقىراتا ءتۇسۋ عانا ەمەس، الىستاعى اعايىننىڭ اتاجۇرتقا باسقان قادامىن جاقىنداتا تۇسەدى دەپ ويلايمىن. شەكارانىڭ ەكى جاعىنداعى ەلدىڭ، ادەبيەتى مەن مادەنيەتى تامىرلاسىپ جاتسا، رۋحاني ساباقتاستىعى ساقتالسا، ۇلتتىق ءبىرتۇتاستىعى دا بۇزىلمايتىنى انىق. وسى ماقساتتا جۇرەگى ورەكپىپ، الاڭ كوڭىلمەن قاراعان كىمنىڭ دە بولسا ەڭبەگى جانسىن، قىزمەتى ادال بولسىن!
ەرلان تولەۋباي
پىكىر قالدىرۋ