قازان ايىنىڭ 16 كۇنى عىلىم ورداسىنىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىندا مادەني مۇرانى قورعاۋعا ارنالعان حالىقارالىق جيىن ءوتتى. جيىنعا وساكاداعى ازيا جانە تىنىق مۇحيت ايماعىنىڭ ماتەريالدى ەمەس مادەني مۇراسىن زەرتتەۋ حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى ماچيدا دايسۋكە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ماتەريالدى ەمەس مادەني مۇرانى قورعاۋ ۇلتتىق كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى رۋستام مۋزافاروۆ، تاعى باسقالار قاتىستى. باسقوسۋدا «جاپونيا جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ فولكلورىن سالىستىرىپ زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى» دەگەن تاقىرىپتا ءسوز سويلەگەن جاپونتانۋشى شارافات جىلقىبايەۆا جاپونيادا «ورتا ازيا ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىن» اشۋدى، ال قازاقستاندا قازاق ادەبيەتىن دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىمەن سالىستىرا زەرتتەيتىن «الەم ادەبيەتى جانە فولكلوريستيكا» ينستيتۋتىن قۇرۋدى ۇسىندى. عالىمنىڭ بايانداماسىن ىقشامداپ نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

              كوك ءبورى ەسكەرتكىشى (ۇلىتاۋ، قازاقستان)

قازىرگى جاڭا داۋىردە «فولكلور كونەنىڭ، ادەبيەت جاڭا زاماننىڭ جارشىسى» دەپ، قوس عىلىمنىڭ اۋىلدارىن بىر-بىرىنەن الىستاتقانىمىزبەن دە، ادەبيەتتىڭ قاينار كوزى فولكلور ەكەنى داۋسىز. كلاسسيك جازۋشىنىڭ ءارقايسىسى حالقىنىڭ بايىرعى رۋحاني قۇندىلىقتارىن جادىنا توقۋ ارقىلى جەتىلدى. مىسالى، جاپون جازۋشىسى اكۋتاگاۆا ريۋنوسكەنىڭ شىعارماشىلىعىنا نازار سالساق، قۋات كوزىن فولكلوردان العانى اڭگىمەلەرىندەگى سيۋجەتتەردەن بايقالادى. حالىقارالىق ادەبي كەڭىستىكتە اكۋتاگاۆانىڭ «ورمەكشىنىڭ ءجىبى» دەگەن شىعارماسىنىڭ يدەياسى ف.دوستويەۆسكييدەن نەمەسە اعىلشىن ادەبيەتىنەن الىنعان دەگەن پىكىر بار، ءبىراق مەنىڭ ويىمشا بۇل سيۋجەتى بويىنشا بۋددا اڭىزدارىنىڭ، ياعني بۋككيوۋسەسۋۆا جەلىسىن نەگىزگە الىپ جازىلعان تۋىندى.

 «فولكلور ەتو وتزۆۋك پروشلوگو، نو ۆ تو جە ۆرەميا گرومكيي گولوس ناستوياششەگو» دەپ بەلگىلى فولكلوريست، اكادەميك يۋ.سوكولوۆ ايتقانداي، بايىرعى داۋىردەگى ورەلى ءومىر ونەگەسىن بۇگىنگى زامان ادامىنا جەتكىزەتىن، كوركەمدىك تانىمىن، ەستەتيكالىق تالعامىن كەڭەيتەتىن، كەمەل كەلەشەككە جەتەلەيتىن دە حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتى.

ەجەلگى جاپون ءتىلىن زەرتتەگەن لينگۆيست عالىم وونو سۋسۋمۋ بىلاي دەيدى: «ءسوزدiڭ ءمانiن تابۋ – ماسەلەنiڭ ءتۇيiنiن شەشۋ، وعان قوسا رۋحتى تابۋ دەگەن ءسوز». ال جاپون فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ اتاسى ياناگيتا كۋنيو　«ءتىل توپىراقتان جارالعان. ءتىلدى بىلمەگەن تۋعان جەر مەن ادامنىڭ بايلانىسىن تۇسىنبەيدى» دەپ جازعان. قازاقتا «قاسيەتتى توپىراقتان جارالعان» دەگەن ۇعىم بار. بۇل ادامنىڭ تۋعان جەرىمەن عانا بايلانىستى ەمەس، كەز-كەلگەن ونەر تۋىندىسىندا، ادەبيەتتە، ءتىپتى تىلدە دە بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ ەرەكشەلىگى بەينەلەنەدى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. تۋعان جەردىڭ ءاڭىز-اپسانا، ەرتەگى-جىرلارىن ساقتاپ، ۇپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋمەن قاتار، باسقا ەلدەرگە تانىتۋ سول ايماقتىڭ تاريحىن تانىتۋ بولىپ تابىلادى.

جاپون تىلىندەگى ووكامي (ۇلى قۇداي) مەن ووكامي (قاسقىر) ۇندەس سوزدەر، تاڭبالانۋى (يەروگليفi) عانا باسقا. كۇنشىعىس حالقى قۇدايدى ووكامي، ءبورiنi دە ووكامي دەۋi بەكەر ەمەس. كامي (كاميساما) كوكپەن بايلانىستى ۇعىم. كوك ءبورi – كوشپەندiلەردiڭ توتەمi. ووكامي –  قاسقىر تۋرالى اڭىزدار جاپونيانىڭ چيۋگوكۋ، چيۋبۋ، شيكوكۋ، ت.ب. ايماقتارىندا كەڭ تاراعان.

جاپوننىڭ «ووكاگامي» (ۇلى اينا) شەجiرەلiك ەڭبەگiندە جىرلانعان تاريح «ريككوكۋشي» (التى مەملەكەتتiڭ تاريحى) كiتابىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى.

تاما تاڭباسى جاپون تiلiندە 19 ءتۇرلi بەينەلەنسە، مادارا – الانى ايقىنداپ، الاشتى بەينەلەيدi. الاشا　حان ەسiمiنiڭ تۋرا بiر ماعىناسىنا بويلاساق، الا ءسوزi مادارا تاڭباسىمەن بايلانىستى ەكەنi كورiنەدi. مادارا (الا) تاڭباسى كەسۋ يەروگليفiمەن بiرiگiپ، مۋرا دەپ وقىلادى. بەينەلi ءسوز الاشقا قاتىستى ادەبي، تاريحي اقيقاتتى ايقىندايدى. الاشا　حان، الا، مادارا، مۋرا تاڭبالارى سەمانتيكالىق بiرلiكتi قۇرايدى. الا تاڭباسى العاش رەت مىڭ جىل بۇرىنعى «شينكوكينۆاكاشيۋ» سياقتى پوەتيكالىق جيناقتا كورiنiس تاۋىپ، ولەڭگە ارقاۋ بولعان. الاشانىڭ التى الاشقا حان بولعانىن ونىڭ جاپون تاريحىندا تاڭبالانۋىنان بiلەمiز. «التى الاش» دەگەن تەرمين وسىنداي ەۆرازيالىق كەڭىستىك دەڭگەيىندە ءمانى بار كەڭ اۋقىمدى. ۇلىتاۋداعى الاشا　حان ماۆزولەيىنىڭ قابىرعاسى الاشا ويۋلارىمەن بەدەرلەنگەن. الاشا　حان ءوز زامانىندا ەۆرازيا كەڭىستىگىندە ۇلى حان بولعان دەپ باتىل تۇردە ايتۋعا بولادى.

ەجەلدەن تابيعاتپەن ۇندەستىكتە تىرشىلىك ەتكەن جاپون ەلىنىڭ ۇلتتىق سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى ساكۋرا بولسا، ۇلتتىق سۋسىنى ساكە ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. «گوگەندجيتەن» ەتيمولوگيالىق ءسوزدiگiندە «ساكۋرا – ۇلى دالانىڭ پiرi كوكتەن تۇسكەندە گۇلدەيتiن اعاش» دەگەن ءتۇسiنiكتەمە بەرiلگەن. ساكۋرا، ساكە، سامۋراي، ساكانا سياقتى جاپوننىڭ ۇلتتىق سيمۆولى بولىپ تابىلاتىن اتاۋلار مەن كوشپەندىلەردىڭ ۇلتتىق سۋسىنىمەن بايلانىستى ساۋمال، سابا، ساۋۋ سوزدەرiنiڭ ءتۇبiرi بiر. كونە جاپون تiلiندە سا – قۇداي دەگەن ماعىنا بەرەدى. جاپون لينگۆيستيكاسىندا «Cاكۋرا – ۇلى دالانىڭ پiرi تۇسەتiن اعاش»، ال «Cاكە – ۇلى دالانىڭ پiرi جiبەرگەن سۋسىن» دەگەن انىقتاما وتە ءدال بەرiلگەن.

ۇلتتىق سۋسىننىڭ لينگۆوكۋلتۋرولوگيالىق ءمانىن ايتقاندا، ۇلتتىق تاعام تۋرالى دا ءبىر اۋىز ءسوز. قازاقتىڭ ۇلتتىڭ اسى – قازى-قارتا بولسا، جاپوندار دا جىلقى ەتىن ۇلتتىق اس سانايدى. جاپونيادا جىلقى ەتىنەن جاسالاتىن ساكۋرانابە، باساشي، بانيكۋنوتاتاكي، ساكۋرانيكۋدزارا، بانيكۋسوبا سياقتى 50-دەن استام تاعام بار.

بۇگىنگى القالى جيىندا جاپونيادا «ورتا ازيا ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىن» اشۋدى، ال قازاقستاندا قازاق ادەبيەتىن دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىمەن سالىستىرا زەرتتەيتىن «الەم ادەبيەتى جانە فولكلوريستيكا» ينستيتۋتىن (بۇنىڭ ىشىندە اۋدارما ءبولىمى بولۋى كەرەك) قۇرۋدى ۇسىنامىن.

نازارلارىڭىزعا راحمەت!

شارافات جىلقىبايەۆا
جاپونيا فولكلورتانۋشىلار
اسسوسياسياسى مەن ەۋرازيا جازۋشىلار
وداعىنىڭ مۇشەسى