ەستۋ جانە سويلەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان ازاماتتاردىڭ ءار كۇنى – ەرلىك. ايتكەنمەن ولاردىڭ مۇڭىن جوقتايتىندار از. ءتىپتى ىمداۋ ءتىلىن بىلەتىن سۋردوپەداگوگتەر جەتىسپەيتىنى، قازاق تىلىندەگى كورنەكىلىكتەردىڭ ازدىعى سەكىلدى ماسەلەلەر ولاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلۋدە. ناتيجەسىندە جۇمىسقا ورنالايىن دەسە، قاراپايىم ءوتىنىشتى دە ساۋاتتى جازا المايدى. ساۋاتسىز ادامعا جالاقى دا ماردىمدى بولماسى انىق. ساۋساقتارى ارقىلى جان سىرىن ۇعىندىرىپ، جانارىمەن عالامعا ءۇن قاتقان ەستۋ جانە سويلەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان ازاماتتاردىڭ ىمداۋ ءتىلى تۋرالى سۇقباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. شىمكەنت قالاسى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ “ەستۋ قابىلەتى بۇزىلعان بالالارعا ارنالعان №1 ارنايى مەكتەپ-ينتەرناتى” كمم-دە ماتەماتيكا پانىنەن ءبىلىم بەرىپ، تابانى كۇرەكتەي 25 جىلدان بەرى قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان جارقىنبەك دينارا سەرىك قىزىنىڭ اڭگىمەسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

- سقيلەمەيتىن جانە ەستۋ قابىلەتى بۇزىلعان ادامدارمەن جۇمىس ىستەۋگە نە تۇرتكى بولدى؟ بۇل سالاعا قالاي كەلدىڭىز؟

- 1994-1998ج. ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قولدانبالى ماتەماتاتيكا ماماندىعىن تۇركىستان قالاسىندا ءبىتىرىپ، شىمكەنت قالاسىنا جۇمىس ىزدەپ كەلگەنىمدە بايعۇتوۆ ن.ت. باسقارىپ وتىرعان شىمكەنت قالاسى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ “ەستۋ قابىلەتى بۇزىلعان بالالارعا ارنالعان №1 ارنايى مەكتەپ-ينتەرناتى” كمم-گە جۇمىسقا ورنالاستىم. وسى مەكەمەدە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ ىم-يشارا ءتىلىن، داكتيلدى ۇيرەندىم.

سونىمەن قاتار، الماتى قالاسىنان ساتر وقۋ ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن دەفەكتولوگيا-سۋردوپەداگوگيكا قايتا كاسىبي دايارلاۋ كۋرسىن وقىپ الدىم. ەرەكشە ءبىلىمدى قاجەت ەتەتىن بالالارعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ارتتى. ءيا، ولار سويلەي المايدى، ءتىپتى ەستىمەيدى دە. ءبىراق بۇل ۇنسىزدىكتىڭ ارتىندا وزگە ءبىر بيىك ءتىلدىڭ كورىنىسى جاتىر. ولار ءۇشىن ءار ادامنىڭ جانارى وقىلۋعا ءتيىس كىتاپ سەكىلدى. ءتىپتى ىم تىلىنەن بەيحابار جانداردىڭ ايتپاق بولعان ويىن كوزدەن وقىپ الادى. ءسىز بەن بىزگە قاراپايىم بولىپ كورىنەتىن اۋىز ەكى ءسوز – ولاردىڭ ماڭگىلىك ارمانى ىسپەتتەس. ولاردىڭ ءار ىم-يشاراسىندا ءۇمىت پەن ىشكى ءۇنى جاتىر... سوندىقتان اتالعان سالانىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنىپ، تۇتاس تاعدىرىمدى وسى باعىتقا ارنادىم.

- ەستۋ جانە سويلەۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدار قاي تىلدە ويلايدى دەگەن سۇراق ءجيى تۋىندايدى. وسىعان قاتىستى ءسىزدىڭ عىلىمي نە تاجىريبەلىك كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- بۇل سۇراق كۇردەلى، ويتكەنى ويلاۋ ادامنىڭ تىلدىك جانە كورۋ-كەڭىستىك دامۋىنا بايلانىستى. ەگەر بالا تۋعاننان ەستىمەيتىن بولسا، ول نەگىزىنەن ۆيزۋالدى وبرازدار، ىم تىلىندەگى بەلگىلەر ارقىلى ويلايدى. ءبىراق جازباشا ءتىلدى مەڭگەرسە، ىشكى ويلاۋ سول تىلمەن دە جۇزەگە اسا الادى. نەگىزىنەن ويلاۋ ءتىلى — تىلدىك تاجىريبەگە بايلانىستى قالىپتاسادى. مىسالى، نەيروۆيزۋاليزاسيالىق زەرتتەۋلەر مىلقاۋ جانە ەستۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان ادامداردىڭ ميىندا ىم ءتىلى ارقىلى ويلاعاندا ميدىڭ سول جاق بولىگىندەگى بروكا جانە ۆەرنيكە ايماقتارى (ياعني، سويلەۋگە جاۋاپتى ايماقتار) بەلسەندى جۇمىس ىستەيتىنىن كورسەتتى. بۇل ىم ءتىلى دە «ناقتى ءتىل» رەتىندە مي تاراپىنان وڭدەلەتىنىن دالەلدەيدى. ياعني، بۇل سۇراققا ءبىرجاقتى جاۋاپ جوق. ءار ادامنىڭ تىلدىك تاجىريبەسىنە، دامۋ تاريحىنا جانە قولداناتىن كوممۋنيكاسيالىق قۇرالدارىنا بايلانىستى.

- بالا تۋعاننان ساڭىراۋ بولسا، ونىڭ ويلاۋ پروسەسى قالاي داميدى؟ ول الدىمەن قاي ءتىلدى مەڭگەرەدى؟ ىم ءتىلىن بە، ۆيزۋالدى سيمۆولداردى ما، الدە جازباشا ءتىلدى مە؟

- بالا الدىمەن ۆيزۋالدى كوممۋنيكاسيا قۇرالدارىن مەڭگەرەدى — بۇل ىم ءتىلى، ىم-يشارا، دەنە قيمىلى. كەيىن وقىتۋ ارقىلى جازباشا ءتىلدى يگەرە باستايدى. ءبىراق جازباشا ءتىلدى مەڭگەرۋ ءۇشىن تىلدىك ورتا مەن ارنايى پەداگوگيكالىق قولداۋ قاجەت.

- ءسىزدىڭ شە، قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى بۇل توپتاعى ادامدار ءۇشىن قانشالىقتى قولايلى؟

- قازىرگى قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەستۋ قابىلەتى بۇزىلعان ادامدار ءۇشىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قولايلى بولعانىمەن، ءالى دە شەشىلمەگەن كۇردەلى ماسەلەلەر بار. جۇيە ينكليۋزيۆتى باعىتتا دامىپ كەلە جاتقانى راس، ءبىراق بۇل ازدىق ەتەدى. تولىققاندى تەڭ مۇمكىندىكتەردى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءبىرقاتار رەفورمالار قاجەت.

-مۇعالىمدەر مەن تاربيەشىلەرگە ىم-يشاراتتىق ءتىلدى ۇيرەتۋ، اۋدارماشىلار دايىنداۋ؛

-سۋردوپەداگوگتاردى كوپتەپ دايارلاۋ: پەداگوگيكالىق جوو-لاردا سۋردوپەداگوگيكا سالاسىن كەڭەيتۋ؛

-وقۋ قۇرالدارىن جاڭارتۋ؛

قازاق تىلىندەگى بەينەماتەريالدار، ينفوگرافيكا، ۆيزۋالدى نۇسقاۋلىقتار شىعارۋ؛

-سيفرلىق قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋ: ونلاين-پلاتفورمالاردا سۋبتيتر مەن سۋردواۋدارما قىزمەتتەرىن دامىتۋ؛

-وتباسىلارعا ارنالعان قولداۋ: اتا-انالاردى ىم-يشارا تىلىنە ۇيرەتۋ باعدارلامالارى قاجەت.

- قازاق ءتىلىنىڭ جازبا فورماسىن (ءارىپ، ءماتىن ارقىلى) مەڭگەرگەن ەستىمەيتىن تۇلعالاردا ىشكى ويلاۋ قازاق تىلىندە جۇرەدى دەپ ايتا الامىز با؟ الدە ۆيزۋالدى-لوگيكالىق نەمەسە ىم-قيمىل رەپرەزەنتاسياسىندا قالا ما؟

- ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز قاراپايىم سۇراق ەمەس، ءتىل تاعدىرىنا، بولاشاعىنا، ونىڭ ءتىپتى ەستۋ جانە سويلەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان ازاماتتاردىڭ جۇرەگىندە قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا الاڭداۋشىلىقپەن قويىلعان سۇراق. ءبىراق بۇل ماسەلە - ءتىل، ويلاۋ جانە كوگنيسيا سالاسىنداعى ەڭ كۇردەلىلەردىڭ ءبىرى. ادام سويلەي الماسا دا، ەستىمەسە دە ويلاۋعا قۇقىلى. وزدەرىڭىز كورىپ-بىلىپ جۇرسىزدەر، كەيبىر ادامدار ءسوز اراسىن بوتەن سوزبەن بىلعاپ، انا تىلىندە سويلەۋدەن قينالىپ جاتادى. ال وسىنداي مۇگەدەك ازاماتتار قازاق تىلىندە ويلانسا، بۇل ۇيىقتاپ جاتقان رۋحىمىزدى وياتاتىنى ءسوزسىز. ايتكەنمەن ەستىمەيتىن تۇلعالاردىڭ ىشكى ويلاۋ جۇيەسى – كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى. جانە بۇل ماسەلەنى ءبىرجاقتى «ءيا» نە «جوق» دەپ ايتۋ قيىن. ەگەر ەستىمەيتىن ادام قازاق ءتىلىنىڭ جازبا فورماسىن ەرتە جاستان مەڭگەرسە، تاڭبالىق تىلدىك قۇرىلىمدى (گرامماتيكانى، ءسوز تىركەستەرىن) تۇسىنسە، جازباشا تىلدە جۇيەلى تۇردە وي ءبولىسىپ، جازا الاتىن بولسا، وندا ىشكى ويلاۋ پروسەسى قازاق ءتىلىنىڭ جازبا فورماسىندا دا جۇزەگە اسا الادى. مۇنداي جاعدايدا ادام ىشكى ديالوگتى جازبا قازاق تىلىندە جۇرگىزۋى مۇمكىن. ناقتىلاساق، لوگيكالىق، كونسەپتۋالدىق ويلارىن سوزبەن (ىشكى سويلەممەن) قۇرا الادى.

الايدا، كوپ جاعدايدا ويلاۋ: ۆيزۋالدى-كەڭىستىك فورمادا، ىم-يشارا بەلگىلەرىمەن، بەينە-سۋرەتتىك نەمەسە لوگيكالىق سيمۆولدارمەن جۇرەدى. ويتكەنى، جازباشا ءتىلدى كەيىنىرەك، ياعني 6–10 جاس شاماسىندا عانا ۇيرەنەدى. ەستۋ ارقىلى سويلەۋ تاجىريبەسى بولماعاندىقتان، ىشكى سوزدىك سويلەۋ مەحانيزمى تولىق دامىمايدى.

ەگەر قازاق تىلىندە جازۋ مەن وقۋ داعدىلارى جاقسى دامىسا، ويلاۋ ۇدەرىسى قازاق تىلىندە دە قۇرىلۋى مۇمكىن، ءبىراق بۇل ۆيزۋالدى نەمەسە ىم ءتىلدى قۇرىلىممەن قاتار جۇرەدى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، ادامنىڭ قاي تىلدە ساۋات اشقانىنا، قاي تىلدە قارىم-قاتىناس قۇراتىنىنا بايلانىستى. سوندىقتان سويلەۋ قابىلەتى جوق ازاماتتارعا قازاق تىلىندە ويلاۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. ويتكەنى قازاق ءتىلى ۇنسىزدىكتە دە ءتىرى بولا الادى.

- ىم ءتىلى ارقىلى ويلاۋدان قازاق تىلىنە (نەمەسە باسقا دا جازبا تىلگە) اۋىسۋ قالاي جۇزەگە اسادى؟ بۇل پروسەستە قانداي كوگنيتيۆتىك نەمەسە پسيحولينگۆيستيكالىق قيىندىقتار بايقالادى؟

- ىم-يشاراتتىق تىلدەن جازباشا تىلگە اۋىسۋ كەزەڭىندە گرامماتيكالىق قۇرىلىمداردى ءتۇسىنۋ قيىندايدى. ويتكەنى ىم-يشارا ءتىلىنىڭ سينتاكسيسى مەن جازباشا ءتىلدىڭ قۇرىلىمى بىر-بىرىنەن مۇلدە بولەك. كوگنيتيۆتىك تۇردە بۇل كوپ جۇمىس پەن جاتتىعۋدى تالاپ ەتەدى.

- ءسىزدىڭ تاجىريبەڭىزدە قازاق ءتىلدى سويلەمەيتىن جانە ەستىمەيتىن بالالار مەن ورىس ءتىلدى بالالاردىڭ ويلاۋ تىلىندە ايىرماشىلىقتار بايقالا ما؟ تىلدىك ەكسپوزيسيانىڭ اسەرى قانداي دەڭگەيدە؟

- قازاق تىلىندە وقيتىن ەستىمەيتىن بالالار مەن ورىس تىلىندە وقيتىن ەستىمەيتىن بالالاردىڭ ويلاۋ تىلىندە ايىرماشىلىقتار بايقالادى. تىلدىك ورتاعا قاراي ايىرماشىلىق بولاتىنى ءسوزسىز. ورىس ءتىلدى ورتادا سۋردوقولداۋ ماتەريالدارى كوبىرەك، سول سەبەپتى كەيدە ءتىلدى مەڭگەرۋ جىلدام جۇرەدى. وكىنىشكە قاراي، قازاق ءتىلدى ورتادا كونتەنت از بولعاندىقتان، دامۋعا قوسىمشا كۇش قاجەت. كوپ جاعدايدا قازاق وتباسىنان شىققان بالالار ورىس ءتىلدى ءبىلىم الادى. قازاقستاندا قولدانىلاتىن ىم ءتىلى جۇيەسىنىڭ كوپ بولىگى – ورىس تىلىنە باعىتتالعان. بۇل ماماندىققا باراتىن ماماندار دا جوقتىڭ قاسى. ال سوڭعى 10 جىلدا ەستۋ جانە سويلەۋ قابىلەتى جوق ادامداردىڭ سانى 49 پايىزعا ارتقان.  ودان بولەك، ۆيدەو-كونتەنت، ءتۇسىندىرۋ قۇرالدارى تۇگەل ورىس تىلىندە. ءبىز سوندىقتان قازاقشا ءبىلىم العان تۇلعالاردى قوعامعا ينتەگراسيالاۋىمىز كەرەك. قازاقشا وقىتاتىن مەكتەپتەر اشۋ كەرەك. جالپى، اتالعان توپتاعى قازاق ءتىلدى بالالاردىڭ ماسەلەسىن قوعامعا شىعارۋ كەرەك.

- ىم ءتىلى تەك كوممۋنيكاسيا قۇرالى ما، الدە ول تولىققاندى مادەنيەت پەن بولمىستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىرىلۋى كەرەك پە؟

- ىم-يشارا ءتىلى — تەك ءتىل ەمەس، ول تۇتاس ءبىر مادەنيەت. وندا وزىنە ءتان لينگۆيستيكالىق زاڭدىلىقتار، ءتىپتى پوەزيا، ءازىل، سيمۆوليكا بار. ول — ەستۋ قابىلەتى شەكتەۋلى قاۋىمداستىقتىڭ مادەني كودىن ساقتايتىن قۇرال.

- قازاقستاندا ىم ءتىلىنىڭ لينگۆيستيكالىق مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن قانداي قادامدار جاسالۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- مۇعالىمدەر مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ءۇشىن مىندەتتى كۋرستار ەنگىزىلۋى، ىم-يشارا تىلىندەگى اقپارات قولجەتىمدى بولۋى قاجەت.

- قازاق تىلىندەگى يديومالار مەن فرازەولوگيزمدەر سياقتى بەينەلى ءسوز تىركەستەرى ەستۋ قابىلەتىن بۇزىلعان تۇلعالار تاراپىنان قالاي ۇعىنىلادى؟ بۇل ۇعىمدار ولاردىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە ەنەدى دەپ ويلايسىز با؟

- قازاق تىلىندەگى فرازەولوگيزمدەر ەستىمەيتىن تۇلعالار ءۇشىن تۇسىنىكسىز بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى ولار بەينەلى ءارى ابستراكتىلى. الايدا دۇرىس ادىستەمە، ۆيزۋالدى قولداۋ جانە كونتەكستىك ءتۇسىندىرۋ ارقىلى بۇل ۇعىمداردى ۇعىندىرۋعا جانە ولاردىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە ەنگىزۋگە بولادى.

- ەگەر بالانىڭ ءتىلى رەتىندە تەك ىم ءتىلى قالىپتاسسا، ول كەيىننەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەندە ويلاۋ جۇيەسىنە قالاي ىقپال ەتەدى؟ قازاقشا ويلاۋ داعدىلارى قالىپتاسا ما، الدە قازاق ءتىلى تەك اۋدارما دەڭگەيىندە مەڭگەرىلە مە؟

- قازاق ءتىلىن كەيىننەن ۇيرەنۋ كەزىندە ويلاۋ ەكى جۇيەلى بولىپ قالىپتاسۋى مۇمكىن. نەگىزگى — ۆيزۋالدى-ىم-يشاراتتىق ءتىلى، قوسالقى — جازباشا قازاق ءتىلى. قازاقشا ويلاۋ داعدىلارى دامۋى مۇمكىن، ءبىراق وتە كوپ جاعدايدا ول ىم-يشاراتتىق تىلىنەن اۋدارما ارقىلى جۇرەدى. ال بۇل جەردە اۋدارمانىڭ دۇرىس ەمەستىگى دەگەن تاعى ءبىر ماسەلە بار.

- قازاق تىلىنە ءتان مادەني كودتار مەن ۇلتتىق ۇعىمدار (مىسالى، "قۇت"، "ءداستۇر"، "بەرەكە") ەستۋ قابىلەتىن بۇزىلعان ادامداردىڭ وي جۇيەسىندە قانداي فورمادا رەپرەزەنتاسيالانادى؟ بۇل ۇعىمداردى ولار قابىلداي الا ما؟

- بۇل ۇعىمدار ابستراكتىلى بولعاندىقتان، ولاردى ءتۇسىندىرۋ ۆيزۋالدى بەينەلەر نەمەسە ومىرلىك جاعدايلار ارقىلى جۇزەگە اسادى. ولار دا وسى ۇعىمداردى قابىلداي الادى، ءبىراق قوسىمشا تۇسىندىرۋلەر قاجەت. مىسالى، "قۇت" دەگەن ۇعىم – اسا ابستراكتىلى. ءبىراق ولار ونى، مىسالى، ۇيگە قاريا كەلسە، باتا بەرسە، ەل-جۇرت جامىراسىپ قۋانىپ قالسا، سول ارقىلى "قۇت-ىرىستىڭ" نە ەكەنىن سەزىنىپ، سودان وزىنشە تۇسىنىك قالىپتاستىرادى. ياعني كورىنىس، ەموسيا، ىم ءتىلى وسى ءقادىرلى ۇعىمداردى ءتۇسىندىرۋ قۇرالى بولماق.

- قازاق ءتىلدى ورتادا وسكەن، ءبىراق ەستۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان بالانىڭ ويلاۋ جۇيەسى قازاق تىلىنە قۇرىلۋى ءۇشىن قانداي ادىستەمەلەر ەڭ ءتيىمدى دەپ ەسەپتەيسىز؟

- ىم ءتىلى – ەستۋ مەن سويلەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان ادامدار ءۇشىن - انا ءتىلى. ال ول قازاق مادەنيەتىنە نەگىزدەلسە، بالا دا ەرتە جاستان قازاقشا ويلاپ باستايدى. قازاقى كورنەكىلىكتەر، ىم تىلىنەن قۇرالعان مۋلتفيلم، اڭىزدار كوپ بولسا دەيمىز... جازباشا قازاق ءتىلىن ەرتە جاستان ۇيرەتۋ كەرەك. ىم ءتىلىن قازاق تىلىندەگى قۇرىلىممەن بايلانىستىرىپ، ۆيزۋالدى قۇرالدار، سۋرەتتى ماتىندەر قولدانۋ قاجەت. جالپى، مادەني ەلەمەنتتەردى ومىرمەن بايلانىستىرىپ ءتۇسىندىرۋ، سۋردوپەداگوگ مامانىمەن جۇمىس جۇرگىزۋ ناتيجەسىن بەرمەك.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

اقگۇل ايداربەك قىزى