ادامزاتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى دا عالامدانىپ بارا جاتىر. قولدانبالى عىلىمنىڭ دامۋى ءوز كەزەگىندە ادامداردىڭ بۇرىنعى تۇرمىستىق سالتتان اجىراۋىنا الىپ كەلەدى. مۇنداي وزگەرىستى بىردەن قابىلداپ ۋاقىتتىڭ ىرعاعىنا قاراي ىلەسە الاتىن ادام بار دا، جاڭالىقتى قابىلداي المايتىن ادامداردىڭ توبى تاعى بار. ەكى توپتىڭ بار ەكەنىن ايتۋ وسىنشالىقتى وڭاي عانا بولعانىمەن، شىنداپ كەلگەندە جاڭالىق پەن ەسىكىلىكتىڭ تارتىسى دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس. ادامزات جاڭارۋدىڭ قانشالىقتى بيىك دارەجەسىنە جەتكەنىمەن، كەيبىر تۇستا بۇرىنعى تانىم-تۇسىنىكتەرگە يەك ارتىپ وتىرادى. ءبىراق، ادامدار اراسىنداعى تانىم مەن تۇسىنىك قاقتىعىسى جالعاسا بەرەتىن سەكىلدى. كەيبىر جاڭالىقتار ءبىزدى بۇرىنعى بولمىسىمىزدان الشاقتاۋدى تالاپ ەتۋى مۇمكىن. ال، بولمىس – ادام ءۇشىن ەڭ نەگىزگى تىرەك بولىپ قالا بەرمەك. ءبىر ادامنىڭ بولمىسىنىڭ وزگەرۋىنە سونشالىقتى قىنجىلا قويماسىمىز انىق. ال، ۇلتتىڭ بولمىسىنا تۇتاستاي وزگەرىس ەنە باستاعاندا ءبىز دابىل قاعامىز. ەگەر، ادامنىڭ، انىعىن ايتقاندا ۇلتتىڭ بولمىسىنىڭ وزگەرىپ بارا جاتقانىنا شىنىندا دا دابىل قاعىلاتىن بولسا، وندا ءبىزدىڭ قۇلاعىمىز ەشتەڭەنى ەستي المايتىنداي تىنىپ قالعان بولار ەدى. سەبەبى، الەمدە ادامداردىڭ جاساندى تاماقتانىپ، جاساندى كيىم كيۋىنە، ءاۋ باستاعى بولمىسىنان الشاقتاۋىنا ارنالعان باعدارلاما الدەقاشان دايارلانىپ، ول ىسكە اسىپ جاتىر. ءبىر كەزدە تابيعات بەرگەن ءنار ارقىلى تاماقتاناتىن ادامدار ءقازىر قولدان جاسالعان بيوحيميالىق جولمەن دايارلانعان استاردى تۇتىناتىن بولعان. كۇننىڭ شۋاعىنان ءنار الىپ، اق جاۋىننىڭ استىندا قالعان قيار مەن قىزاناق جەمەگەنىمىزگە قانشا جىل بولدى؟ كوكونىس پەن جەمىس-جيدەكتى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، قازاق ەكەنىمىزدى ءبىر ءسات ەسكە الايىقشى. ءسىز تۇرىپ جاتقان الىپ شاھارلارعا كەلگەنگە دەيىن ءبىزدىڭ جەمەسەك ءتىسىمىز سىرقىرايتىن ەتتىڭ نەندەي كۇي كەشەتىنىن بىلەمىسىز؟ دايىن، مۇشەلەنگەن ەتتى المايمىن دەگەن كۇننىڭ وزىندە، مالدى بورداقىلاۋ ءتاسىلىنىڭ ءوزى زاماناۋيلانىپ كەتكەنىن بىلەمىسىز؟ ماماندار قولدان بورداقىلانىپ، ارنايى دارى-دارمەكتەر ارقىلى سەمىرتىلگەن مالدىڭ ەتىنىڭ زيان ەكەنىن ايتىپ-اق ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە ادامداردى جايلاپ بارا جاتقان «ماي باسۋ» ماسەلەسىنىڭ ءوزى، مايلى ەت تۇتىنۋدىڭ سالدارى دەگەندى ايتىپ جاتىر. ادامنىڭ جەگەن اسى ونىڭ بولمىسىنا اسەر ەتەتىنى ەستى ادامعا تۇسىنىكتى. ءتىپتى، ستوموتولوگ مامانداردىڭ ءوزى بابالارى باقۋاتتى، ۇنەمى ەتپەن قورەكتەنگەن ۇرپاقتاردىڭ تىستەرىنىڭ مىقتى بولاتىنىن الدىعا تارتادى. ءتىس دەمەكشى، زاماناۋي ادامداردىڭ جاق سۇيەكتەرى 4 مم كىشىرەيگەن ەكەن. 4 مم كوز ءۇشىن سونشالىقتى كىشكەنتاي ءولشەم بولعانىمەن، اۋىز قۋىسى ءۇشىن ايتارلىقتاي وزگەرىس. دەمەك، جاق سۇيەككە بۇرىنعىعا قاراعاندا ءبىر ءتىس سيمايدى دەگەن ءسوز. البەتتە، اقىل ءتىس (عىلىم تىلىندە سەگىزىنشى ءتىس دەپ اتالادى) ءوسىپ شىعاتىن ورىن قازىرگى ادامداردىڭ كوبىندە جوق دەگەن ءسوز. سوندىقتان، اقىل ءتىس جوعارى كوتەرىلە الماي، قىزىل يەگىڭىز ىرىڭدەپ ءتىس دارىگەرىنە بارساڭىز، ول سونشالىقتى تاڭقالمايدى. ادامدار فيزيونومياسىنداعى مۇنداي وزگەرىسكە ولاردىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەلەدى. ۇيرەنۋ دەگەننەن شىعادى. ادامداردىڭ بۇلايشا وزگەرە بەرۋى قاي مەجەگە دەيىن بارماق. الدا قانداي ءقاۋىپ بار؟ جاڭاشىلدىقتى الدىمەن ۇركە قابىلداپ، كەيىن ەتىمىزدى ۇيرەتەتىن ادامدىق مىنەزىمىز بار ەمەس پە؟ دەسە دە، الداعى ۋاقىتتا مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دامۋى ادامدارعا مول مۇمكىندىك اشاتىنى ءسوزسىز. بەدەۋلىككە قاتىستى ماتەريالعا ىزدەنىپ وتىرىپ مەديسينا عالىمدارىنىڭ بولجامدارىنا كوز تاستادىم. وندا ادامدى قولدان ۇرىقتاندىرۋ ماسەلەسىنىڭ قارقىندى داميتىنى جاقسى تالقىلانىپتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جانۋارلاردى قولدان ۇرىقتاندىرۋ جۇيەسى جولعا ابدەن قويىلىپ بولعان ەكەن. 100 پايىز مۇمكىندىكتىڭ 99 پايىزىندا جانۋارلاردى قولدان ۇرىقتاندىرۋ جۇمىسى ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرىپ جاتقان كورىنەدى. ال، 2020 جىلعا قاراي ادامداردى قولدان ۇرىقتاندىرۋ 50 پايىزدىق مەجەگە جەتەدى ەكەن. بۇل ءىلىمنىڭ داميتىنى سونشالىق، الداعى ۋاقىتتا ايەل زاتى بالا تۋۋ «قاسىرەتىنەن» قۇتىلادى. ال، ۋاقىت وتە كەلە انالىق جاتىردىڭ قاجەتى دە بولماي قالادى. بۇل ءوز كەزەگىندە قابىلداۋدى بىلاي قويعاندا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىنداۋ بولجام ەكەن. انا مەن بالانىڭ اراسىنداعى بالانس جوعالسا، وندا جەر بەتىندەگى مەيىرىم دەگەن ۇعىم دا جوعالىپ كەتپەي مە؟ ءبىزدىڭ ومىرگە كەلىپ، جەتىلۋىمىز سونشالىقتى كۇردەلى پروسەسس بولماسا، ءبىز كىمدى قۇرمەتتەپ، كىمدى يدەال تۇتامىز. ول راس، بۇل ادامزاتقا ءتونىپ كەلە جاتقان مۇمكىندىك ءارى قاسىرەت. ال، عىلىمي جەتىستىكتەردىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىڭ بولمىسىن جويۋعا ارنالعان گەندىك قارۋلار-بۇگىن تالقىلاماساق، ەرتەڭ كەش قالاتىن ماسەلە بولماق. ەڭ الدىمەن ادامدى توپىراقتان جاراتتى دەگەنگە كوپ قازاق نانادى. ءتىپتى، تىلدىك قولدانىستا «قاي توپىراقتان جارالدىڭ» دەگەن پوەتيكالىق ساۋال دا بار. سوڭعى كەزدە «توپىراقتان جارالۋ» دەگەن تىركەس مەنى قاتتى ويلاندىرىپ ءجۇر. كوپ قازاقتىڭ ءبىرى رەتىندە مەن دە توپىراقتان جارالعانىما سەنىمدىمىن. ءبىراق، ءبىزدىڭ كەلەشەك قاي توپىراقتان جارالىپ جاتىر؟ تارقاتىپ ايتار بولساق، توپىراقتان جارالۋ دەگەندى بىلاي تۇسىنۋگە بولادى: جاراتىندى رەتىندە ءبىز دە جەرگە تاۋەلدىمىز. جەردەن ءونىپ شىققان وسىمدىكتەردى ازىق ەتەمىز. ازىق اسقازانعا تۇسەدى، ساراپتالادى، دارۋمەنگە اينالادى. دەمەك، ءبىزءدىڭ ءاربىر جاسۋشامىزدىڭ قالىپتاسۋى وسى توپىراقتان شىققان ازىق پەن سۋعا بايلانىستى. ءوسۋىمىز بەن ءونۋىمىز، قالا بەردى ءولۋىمىز دە توپىراققا بايلانىستى دەلىك. ءبىراق، بۇگىنگى قازاقتىڭ تۇتىنىپ وتىرعان ازىقتارىنىڭ قانشا پايىزى ءوز توپىراعىمىزدان ءونىپ شىعىپ جاتىر؟ كوكونىس وزبەكستاننان الىپ كەلىنەدى. ەتتى رەسەيدەن تاسيمىز. ءسۇت تاعامدارى قىتايدان كەلەتىن ۇنتاقتار ارقىلى جاسالىنادى. جۇمىرتقانى دا كورشىدەن تاسيمىز. تاۋىق ەتى ءتىپتى مۇحيت اسىپ كەلىپ جاتىر. دەمەك، بۇل بۇگىنگى قازاق قۇرساقتا جاتقان ساتتەن باستاپ-اق قازاق جەرىنىڭ توپىراعىنان جارالىپ جاتقان جوق دەگەن ءسوز. بويىڭا ءوز توپىراعىڭنىڭ قۇنارىن دارىتپاي، وسى ەلدىڭ وتانشىل ازاماتى بولا الاتىنىڭىزعا سەنەسىز بە؟ ءبىز جارالساق، وسى ەلدىڭ سۋىن ءىشىپ جارالىپ جاتقان بولارمىز، ءبىراق، تۋعان ەلىمىزدىڭ توپىراعىنىڭ قۇنارى بويىمىزدا جوق. بۇل ويلانۋعا ءتيىس جاعداي. ول راس، ازىقتى تىستان ساتىپ الۋعا بولادى. ءبىراق تۋعان ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ساتىپ الا المايسىز. ال، سۇيىسپەنشىلىك سول جەگەن اسىمىزدان دارۋعا ءتيىس بولاتىن.تالاي الماعايىپ زاماندا باتىرلاردىڭ تۇلپارىنىڭ تۇياعىنا جانشىلىپ، انانىڭ كوز جاسى مەن بابانىڭ قانى سىڭگەن توپىراقتان ءبىز مىندەتتى تۇردە قۇنار الۋعا مىندەتتى ەدىك قوي.
جاساندى جەمىس شىرىنى مەن ۇنتاقتان جاسالعان ءسۇتتى ءىشىپ جۇرگەن بالانى كورگەندە جۇرەگىم سىزداپ قويا بەرەدى. تاپقان امالىم-ولاردى اۋىلعا الىپ بارۋ. سولاي عانا مەن ۇيگە كىرىپ كەتكەن جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعارىپ سالاتىن ۇرپاق وسىرە الامىن دەپ ويلادىم. سولاي عانا «اق مول بولسىن» دەگەن تىلەكتىڭ ءمانىن تۇسىنەتىن بولاشاق قالىپتاستىرۋعا بولاتىن شىعار. قۇرت جەپ، ايرانعا اۋزى بىلعانباعان بالا قازاقشىل بولا الا ما؟ قۇلاعىنا جىلقىنىڭ كىسىنەگەنى كىرمەگەن بالا «ۇيىقتاپ كەتسە، تۇسىندە ارعىماق كورمەيدى». قىسقاسى قازاق قازاق بولۋى ءۇشىن قازاقيانىڭ توپىراعىندا وسىپ-ونگەن ءونىمدى تۇتىنۋى ءتيىس. ادامنىڭ تۇتىنعان اسى ونىڭ بولمىس بىتىمىنە اسەر ەتەتىندىگىن گەنەتيكتەر جوققا شىعارمايدى. اسىل دىنىمىزدە دە ادامداردىڭ ادال اس پەن ارام استى پارىقتاۋىنا بەكەردەن بەكەر تالاپ قويىلماعان. ال، بىزدە بارلىعى كەرىسىنشە. تاماقتانۋدىڭ دا وزىندىك «موداسى» قالىپتاسقان. بىلتىر امەريكاندىق ساندەرس دەگەن شالدىڭ تاماعىن جەۋ سانگە اينالعان. الدىڭعى جىلى تۇرىكتىڭ اسىن تۇتىنۋ ءسان ەدى. بيىل سۋشي تۋرالى كوبىرەك ايتىپ ءجۇرمىز. ءسان قۋىپ ءجۇرىپ، ۇلتتىق مىنەزىمىزدى جوعالتىپ العانىمىزدى بايقاماي قالماساق بولعانى. حايۋاناتتار باعىنداعى اڭدارعا زەر سالىڭىزشى. مايمىلعا ءوزىنىڭ بانانىن بەرەدى. ول ءبىزدىڭ جەردە وسەتىن جەمىستى اش وزەگىنە تۇسكەندە عانا جەۋى مۇمكىن. ال، ءبىز توقشىلىقتان، يتالياندىقتاردىڭ پيساسىن، جاپوننىڭ ءسۋشيىن قىمبات باعاعا ساتىپ العانىمىزدى ماقتانىش كورەمىز. بۇل نە سوندا عالامدانۋ ما؟ ءبىزدىڭ وتانداستارىمىزدىڭ كوبىسى جازعى دەمالىسىن امىرلىكتەردە وتكىزىپ ءجۇر عوي. ال، سونداعى ارابتار تەك قانا تەڭىز بەن بيىك عيماراتتى ەمەس، ءوزىنىڭ ساحاراداعى تۇيەسىن كورسەتىپ، دۇنيەتانىمىن دا تانىستىرىپ وتەدى. كەز كەلگەن ەل ءوزىنىڭ مادەنيەتىمەن ماقتانىپ قالعىسى كەلەدى. سىرتتان كەلەتىن تۋريست تە بوگدە بولمىس يەسىنىڭ ومىرتانىمىمەن تانىسقىسى كەلەدى. ءبىز كەرىسىنشە. بۇگىنگى تاڭدا ءسۇت تاعامدارىن توڭازىتقىشسىز-اق سالقىن جەردە ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تورسىقتىڭ جاسالۋ جولدارىن بىلەتىن ادامدار تىم ازايىپ كەتتى. تورسىق دەسە، ءبىزدىڭ ويىمىزعا قاتتى جيھازدىڭ قاق تورىنە قويىلاتىن كادەسىي (سۋۆەنير) ەلەستەيدى. ەسترادا دەگەن تەرءميننىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، ءومىر سالتىمىزعا ەنگىزگەلى تويىمىزدا دومبىراعا ورىن قالمادى. ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا، ەلىكتەگىشتىك قانا قاسيەتى ءۇشىن ايىرىلىپ قالاتىن ۇلت ءبىز عانا شىعارمىز. الدىمەن ءار قازاق ءوزىن سىيلاۋدى ۇيرەنۋى كەرەك قوي. كۇللى ءبىر ۇلتتى سىيلاماۋ – ءوزىمىزدى سىيلاماۋدان باستالادى. بىرەۋ كوشەگە تۇكىرە قالسا، قازاقتار وسىنداي عوي دەيمىز. ءسال نارسەدەن كىدىرە قالىپ، كۇمىلجىپ جاۋاپ قايىرساق، قازاقتار ىنجىق دەيمىز. ءبىر سويلەم جازىپ، اراسىندا ەكى ءارىپتىڭ ورنى اۋىسا كەتسە، قازاقتار ساۋاتسىز دەيمىز. ال، ارامىزدان ءبىر كورىكتى ادام تابىلا قالسا، سەنىڭ قانىڭدا باسقا ۇلت بار ما، قازاققا ۇقسامايسىڭ دەپ شىعا كەلەمىز. نەگە جەر بەتىندەگى جاماندىقتىڭ بارلىعى قازاقتىكى دە، سۇلۋلىق پەن سىربازدىق باسقا ۇلتقا ءتان بولۋى ءتيىس؟ ءبىرىمىز سۇرىنە قالساق، دەرەۋ سۇيەۋ بولۋدىڭ ورنىنا، سول كەرەك كوزىڭە قاراۋىڭ كەرەك ەدى دەپ قاراپ تۇرامىز. راسىندا، بالا كەزدەن-اق ءبىزدى وسىلاي تاربيەلەيدى. بايقاماي شالىنىپ تۇسسەڭ، «بالام-اۋ قۇلاپ قالدىڭ با؟..» دەپ ماڭدايدان سيپايتىن ۇلكەندەرگە قاراعاندا، «كوزىڭە قارامايسىڭ با؟ ماڭدايىڭداعى كوز بە شۇڭقىر ما؟» دەگەن سىڭايداعى زەكۋ ايتاتىن ۇلكەندەر كوپ قوي. سوندا دەيمىن دە، ءبىزدى تاماقتانۋ ادىسىمەن ارنايى ءبىر قالىپتاعى ادام جاساۋ پروسەسى باستالىپ كەتتى دەلىك. سول پروسەستى جىلدامداتۋ ءۇشىن ءبىرىمىزدىڭ-بىرىمىز اياعىمىزدان شالىپ، جاعامىزدان الۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار؟ ادامنىڭ بولمىسىن تابيعات ۇنەمى قيمىلداپ وتىرۋعا نەگىزدەپ جاراتقان. تەحنيكانىڭ كوبەيىپ، جۇمىسىمىزدىڭ ازايۋى ءبىزدى قيمىلداۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىپ بارادى. ەسەسىنە اۋرۋدىڭ دا ءتۇرى كوبەيدى. ادامدىق بولمىستىڭ دا وزگەرىپ بارا جاتقانىن انىق اڭعارامىز. شامامىز كەلگەنشە، بۇل مايداندا جەڭىلمەۋگە تىرىسقان ابزال. زامانعا ساي قازاق بولىپ قالساق تا، ۇلتقا ءتان مىنەزىمىزدى ساقتاپ قالۋعا ءتيىسپىز.
اينۇر تولەۋ، «اقيقات» جۋرنالىنىڭ سايتىنان الىندى
