- تەگىم قازاق. ەلدە زۇلامات اشتىق جىلدارى اتالارىمىز قىزىلوردا وڭىرىنەن اۋعانستانعا قونىس اۋدارادى، بالالىق شاعىم وسى جەردە ءوتتى. كەيىن 1979 جىلى اۋعانستاندا سوعىس باستالىپ، 2 جىلدان سوڭ يرانعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدىق. تەك 1988 جىلى عانا دانياعا تابان تىرەدىك. سول ۋاقىتتان بەرى دانيا ءبىز ءۇشىن قۇتتى مەكەن.- دەپ باستادى اڭگىمەسىن اكبار مىرزا.

- دانياعا كوشكەندە العاش العان اسەرىڭىز قانداي بولدى؟

- جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋ مەن ءۇشىن وتە قيىنعا سوقتى، ەۋروپاعا كوشكەنىمىزدە بار بولعانى 15-تە ەدىم. تاڭسىق ورتا، تانىس ەمەس ادامدارعا قاراپ ءوز دوستارىمدى قاتتى ساعىناتىنمىن. ەكىنشىدەن، تاياۋ شىعىستان بىردەن ەۋروپاعا قونىستانۋ قوعامنىڭ الۋان ءتۇرلى بولاتىنىن تانىتتى. مۇسىلمان ەلىندە مەن ءۇشىن قالىپتى بولعان دۇنيە دانيادا مۇلدەم نورما بولىپ سانالمايدى. مىسالى، ادامداردىڭ كيىم كيىسى دە ەكى ەلدە وزگەشە ەدى. اسىرەسە، ايەلدەردىڭ ەركىن ءومىرى مەنى تاڭعالدىردى. ۇشىنشىدەن، يران بەرمەگەن ءبىلىمدى دانيا ماعان 1 اپتادا قولجەتىمدى ەتتى. بىردەن ءمۇعالىمىم كەلدى، العاش ءتىل ۇيرەنۋ كۋرسىنا باردىم. ءبىر جىل بويى شەتەلدىكتەرمەن بىرگە وقىپ، دات ءتىلىن ۇيرەندىم. يراندا تۇرمىستىق جاعدايىمىز قيىن بولعاندىقتان كەز كەلگەن قارا جۇمىستى ىستەۋگە ءماجبۇر ەدىم. ال دانيا مەن ءۇشىن جاڭا الەم ەسىگىن اشتى. بۇل ەلدە ەكونوميكالىق جاعداي تۇراقتى. جۇمىسسىزدار مەن ءبىلىم الۋشىلارعا ارنالعان تولەماقى بار. الەۋمەتتىك كومەك تۇرلەرى بىزگە دە جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا بەرىلەتىن مولشەرمەن پارا-پار بولدى.

- دانيا ءسىز ءۇشىن جاڭا قوعامعا بەيىمدەلۋ ورتاسى بولعانى تۇسىنىكتى. ال ۇلكەن ومىرگە الماتى قالاسىندا قادام باسىپسىز. ءسىزدىڭ ستۋدەنت شاعىڭىزدان بەرى قالامىزدا نەندەي دۇنيە وزگەرىپتى، قانداي وزگەرىس بايقادىڭىز؟

- دانيالىق وقۋشىلار مەكتەپ قابىرعاسىندا 9 جىل وقيدى. ال مەن وسى وقۋ باعدارلاماسىن 1 جىلدا مەڭگەرۋىم كەرەك بولدى، قاتارلاستارىمنان قالماۋىم قاجەت. ءبىر جىلدا بيولوگيا، حيميا سەكىلدى ءوزىم مۇلدەم بىلمەيتىن قيىن پاندەرگە باسىمدىق بەردىم. كەيىن 3 جىل گيمنازيادا ءبىلىم الدىم. دانيالىق تۇلەكتەر مەكتەپتى ءتامامداعان سوڭ 1 جىل ۋنيۆەرسيتەت الدىندا ءومىر تاجىريبەسىن كورۋ ءۇشىن شەتەلدە نەمەسە ەل ىشىندە جۇمىس ىستەيدى. بۇل سول ەلدىڭ جازىلماعان زاڭى دەسەم بولادى. قازاقستان ەگەمەندىك العانىن ەستىپ، تاريحي وتانىما بارۋعا دەگەن قۇلشىنىسىم اشىلدى. تاريحشى ماناش قوزىبايەۆ دانياعا كەلگەن جىلى ءوزىمنىڭ قانداسىمدى كورىپ، ستۋدەنت شاعىمدى قازاق ەلىندە وتكىزگىم كەلەتىنىن ءتۇسىندىم. 1994 جىلى دانيانىڭ ارال تەڭىزىن قۇتقارۋعا بايلانىستى قۇرعان توبىمەن بىرگە الماتىعا كەلدىم. بۇل قالا مەن ءۇشىن وتە ىستىق. جاستىق شاعىمنىڭ جاز داۋرەنى وسى جەردە ءوتتى. بولاشاق جارىمدى دا الماتىدان تاپتىم. بۇرىنعى قالا مەن قازىرگى قالانى سالىستىرۋ، ارينە، قيىن. ەكولوگيا، ەكونوميكا، ادامدار ءبارى دە وزگەرگەن. قالانىڭ ينفراقۇرىلىمى دامىعانىنا قۋانىشتىمىن، ءبىراق اۋانىڭ لاستانعانى، قالانىڭ ەكولوگيا پروبلەماسى ۋشىققانى كىنجىلتادى.

- ءسىز ءۇشىن تۋعان جەر ۇعىمى نەنى بىلدىرەدى؟

- مەن ءۇشىن تۋعان جەر ۇعىمى ءتۇرلى ماعىنا بەرەدى. تۋعان جەرىم اۋعانستان، بالالىق شاعىم يراندا ءوتتى، كەيىن دانياعا قونىس اۋدارىپ، ساۋاتىمدى اشتىم. ال ءتۇپ تامىرىم قازاق. سوندىقتان، سانام دات حالقىمەن بىردەي بولىپ كەتسە دە، جۇرەگىم قازاق دەپ سوعادى. تاريحي وتانىم مەن ءۇشىن ءارقاشان ماڭىزدى بولىپ قالا بەرەدى. دانيالىقتار ءۇشىن مەنىڭ قازاق ەكەنىم عانا بەلگىلى. ال بالالىق شاعىم قاي جەردە وتكەنى، كەيىن قايدا قونىس اۋدارعانىم ماڭىزدى ەمەس. مەن ءۇشىن دە اتا-بابام كورگەن، كىندىك قانىم تامعان جەر جاقىن.

- دانيا دەموكراتياسى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ىشىندە دەموكراتياسى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. حالىق بيلىگىنىڭ دەڭگەيىنە ءسىز قالاي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- دات حالقى رەتىندە ءبىر باعا بەرسەم، وزگە مەملەكەت حالقى رەتىندە باسقا باعا بەرەمىن. جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن دەموكراتيا بار، ءبىراق تولىق ورنىقپاعان، قوعام تولىق اقپاراتتانباعان. كورشىلەرىمىزبەن سالىستىرساق، گەرمانيا، نورۆەگيا، سكانديناۆيا ەلدەرىنە ۇقساسپىز. الايدا شىعىس ەۋروپاداعى جاڭا مەملەكەتتەرگە قاراعاندا بىزدە الەۋمەتتىك پروبلەما از، دەموكراتيا تۇراقتالعان. وسى تۇستا حالقىمىز بيلىككە قانشالىقتى جاقىن دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ديكتاتۋرا مەن دەموكراتيانىڭ اراجىگىن اجىراتۋ ءار ەل ءۇشىن ماڭىزدى. بيلىك حالىق داۋىسىنا مۇقتاج بولعان سوڭ، ساياساتىن اشىق ناسيحاتتايدى، باعاسىن بەرۋ قاراپايىم قاراشادان. سوعان قاراماستان دانيادا ءسوز بوستاندىعى بار دەۋگە بولادى. باستىسى ايتار ويىڭ وزگەنىڭ جەكە شەكاراسىنا وتپەسە، قۇقىقتارىن تاپتاماسا بولعانى. بيلىككە قارسى پىكىر بىلدىرۋگە شەكتەۋ جوق.

- ەندىگى كەزەكتە ءسىزدىڭ كاسىبىڭىزگە قاتىستى ءسوز قوزعاساق. ەۋروپادا جەل ەنەرگياسىن تۇتىنۋ قانشالىقتى ءتيىمدى، وسى پروسەسكە باعا بەرە كەتسەڭىز. 

-  ەۋروپادا، ونىڭ ىشىندە دانيادا 2040 جىلى 100% بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن تۇتىنۋ نارىققا ەنەدى. جاسىل ەنەرگياعا كوشۋ ساياساتقا دا، ەكونوميكاعا دا ءتيىمدى. سەبەبى مۇناي، گاز سەكىلدى سارقىلاتىن تابيعي رەسۋرستارعا تاۋەلدى بولمايمىز، شيكىزات وندىرەتىن ەلدەرگە ساياسي تۇرعىدا ماسىل بولماۋ باستى ماقسات. ەلدەگى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن دە رەتكە كەلتىرە الامىز. ەكولوگياعا دا تابيعي ەنەرگيا كوزدەرىن قولدانۋ ءتيىمدى، زالال كەلتىرمەي، ءونىمدى ناتيجە اكەلەتىنى ءسوزسىز.

- بالامالى ەنەرگيا كوزىن دامىتۋ  قازاقستانعا قانشالىقتى قاجەت؟

- مەنىڭ تاجىريبەم جەل ەنەرگياسىنا قاتىستى بولعاندىقتان ەلگە وسى ءادىس ءتيىمدى مە، قانشالىقتى قاجەت دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابۋ قاجەت. جەل ەنەرگياسى بۇگىندە قولدانىستاعى گاز، كومىر، مۇناي سەكىلدى پايدالى رەسۋرستاردان باسىم بولۋى ءۇشىن ولاردىڭ ايىرماشىلىعىن اتاساق. دانيادا 1 كيلوۆاتت ەلەكتر ەنەرگياسى 200 تەڭگە، ال قازاقستاندا شامامەن 30 تەڭگە. جەل ەنەرگياسى دانيادا اتالمىش قۋات كوزىنە قاراعاندا ءتيىمدى. سوندىقتان ونى تۇتىنعان دا قولايلى، ءبىراق قازاقستانعا بالامالى ەنەرگيا كوزىن قولدانىسقا ەنگىزۋ قىمبات بولادى. بيلىك بۇل تاراپتا سۋبسيديا ءبولىپ، جەكە كاسىپكەرلەردى قارجىلاندىرۋى كەرەك. الايدا ەلىمىزدە جاڭا جوبالار قانشالىقتى قولداۋ تابادى دەگەن پروبلەمامەن قايتا بەتپە-بەت كەلەمىز. ماسەلەن، ءقازىر قىتايدان دا جەل ەنەرگياسىن تاراتاتىن قوندىرعىلاردى اكەلىپ، پايداعا اسىرىپ جاتىر. سوندىقتان مەنىڭ تەحنولوگيامدى دانيادان تاسىمالداۋ شىعىن بولۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار جۇڭگو كومپانيالارى ءارقاشان بيلىكپەن بىرگە، ەگەر ولار ءوز تەحنولوگياسىن بىزگە ۇسىنىپ، ءبىز پايدالانساق كورشىمىزدىڭ ساياساتىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۇستانۋعا ءماجبۇر بولامىز. مەملەكەتتىك ساراپتاما مەن ەسەپتىڭ ماڭىزى وسىدا. ەكونوميكانى رەتتەي ءجۇرىپ، ساياساتتى اقساڭداتىپ الماساق يگى.

- ءسىز دانيادا جەل ەنەرگياسىن تۇتىنۋدى جوباسىن قولعا العاندا بيلىك قانشالىقتى قولداۋ كورسەتتى؟

- دانيا بيلىگى مەنىڭ جوبامدى ەمەس، جەل ەنەرگياسىن تۇتىنۋ يدەياسىن دامىتۋعا قولداۋ كورسەتتى. 1970 جىلدىڭ باسىندا ارابتار مەن يزرايلدىقتار اراسىندا سوعىس باستالىپ، مۇناي جولى جابىلعاندا ەۋروپا ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىراعانى تاريحتان بەلگىلى. وسى كەزدە بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ يدەياسى ءجيى كوتەرىلدى. ونى العاش نارىققا ەنگىزگەن دانيا بولدى. ۇلكەن قاراجاتتى تالاپ ەتەتىن جوبا بولعاندىقتان كوبىنىڭ قولىنان كەلمەدى. مەملەكەت ماماندارعا، ينجەنەرلەرگە سۋبسيديا ءبولىپ، ماتەريالدىق تۇرعىدا كومەكتەستى. سوندىقتان بۇل سالانى دوڭگەلەتۋ مەن ءبىز ءۇشىن قيىن بولمادى.

- دانياداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ جاعدايى قالاي، قازاقى مادەنيەت دارىپتەلە مە؟

- دانيا قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 25 جىل بولدى. ەۋروپانىڭ باسقا دا قازاق مادەني ورتالىقتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن ءبىز دانيا قازاقتارىمەن بىرىكتىك. ءوز سالتىمىزدى، مادەنيەتىمىز بەن اتاۋلى مەيرامدارىمىزدى ۇمىتپاي ناسيحاتتاي جۇرەمىز. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن كوممۋنيكاسيا ورتاسى. جىلىنا ءۇش رەت باس قوسىپ، بالالارىمىزدىڭ بايلانىسىن نىعايتۋعا تىرىسامىز. دات حالقىنىڭ ورتاسىندا جۇرسەك تە ءوز عۇرپىمىزدى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. دانيا بيلىگى ءبىزدى قارجىلاندىرىپ وتىرادى. ياعني، مەملەكەت وزگە ۇلت وكىلدەرىنە، مادەني ورتالىقتارعا قارسىلىق تانىتپايدى. بۇل ەلدىڭ تۇتاس بىرلىگىن ساقتاۋعا دا كومەكتەسەدى.

اڭگىمەلەسكەن «قامشىنىڭ» قوس ءورىمى: 

قاراقات دۇيسەن

ءمولدىر تۇكتىباي