تاۋەلسىزدىك العان جىلدار اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي ومىرىندە حالىقارالىق قىزىعۋشىلىق پەن بەدەلگە نەگىز بولعان ءبىرتالاي اۋقىمدى شارالار جۇزەگە اسىرىلدى.

ەلىمىزدە نارىقتىق قاتىناستار مەيلىنشە دامىپ، جاڭا قارجىلىق جۇيە قالىپتاستى. قوعامدا مەملەكەت پەن ازاماتتاردىڭ اراسىندا جاڭا قاتىناستار ورناپ، وسى قاتىناستاردى رەتتەيتىن جاڭا زاڭدار قابىلداۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.

2015 جىلدىڭ 31 قازان كۇنى قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق پروسەستىك كودەكسىن وسىنداي ماڭىزدى زاڭداردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى.

اتالعان زاڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2009 جىلعى 24 تامىزداعى №858 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2010-2020 جىلدار ارالىعىنداعى قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىن» جانە ەلباسىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى سۋديالارىنىڭ VI سەزىندە قويعان مىندەتتەرىن ورىنداۋ ماقساتىندا ازىرلەندى.

رەسپۋبليكامىزدا العاش رەت زاڭعا قول قويۋ ءراسىمىن جاريالى تۇردە جۇرگىزە وتىرىپ، ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ «اتالعان شارا مەملەكەتىمىز ءۇشىن، قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى ءۇشىن قۇجاتتىڭ وراسان زور ماڭىزى بار ەكەندىگىمەن بايلانىستى. بۇل حالىققا زاڭنىڭ ءمانىن جاقسىراق جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى» – دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى.

قولدانىستاعى ازاماتتىق ىستەر جۇرگىزۋ كودەكسى 1999 جىلى قابىلدانعانىن ەسكەرە وتىرىپ، قوعامدا بولىپ جاتقان العا باسۋشىلىقتى باسشىلىققا الىپ، جاڭا زاڭ قابىلداۋ قاجەتتىلىگى وزەكتى ماسەلە رەتىندە باعالاندى.

جاڭارتىلعان ازاماتتىق پروسەستىك كودەكس ءبىرىنشى كەزەكتە «100 ناقتى قادام – بارشاعا بىردەي قازىرگى زامانعى مەملەكەت: بەس حالىقتىق رەفورما» دەپ اتالاتىن ۇلت جوسپارىندا كورسەتىلگەن شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا قولدانىلادى جانە قوعامدا زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسۋى ءتيىس.

قابىلدانعان جاڭا زاڭنىڭ ماقساتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى مەن زاڭدى تۇلعالارىنىڭ اتا زاڭىمىزدا بەكىتىلگەن قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن، اتالعان تۇلعالاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرىن سوت ورگاندارىندا ءتيىمدى قورعاۋ، ازاماتتىق داۋلاردىڭ جەدەل قارالۋىن جانە شەشۋدىڭ پروسەسسۋالدىق تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، سوت قاۋلىلارىنىڭ جوعارعى ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى.

جاڭا زاڭدا قازىرگى زامانعى نەگىزگى قۇقىقتىق ينستيتۋتتار ساقتالدى جانە وعان حالىقارالىق ستاندارتتارعا نەگىزدەلگەن قازاقستاندىق سوت تاجىريبەسىن ۇزدىك الەمدىك جەتىستىكتەرگە باستايتىن وزگەرىستەر، جاڭالىقتار ەنگىزىلدى.

زاڭدى ازىرلەگەن مەملەكەتتىك ورگان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتى بولىپ تابىلادى.

ازاماتتىق پروسەستىك كودەكستى دايىنداۋ جانە قابىلداۋ جوعارى قوعامدىق بەلسەندىلىك تانىتىلعان جاعدايدا، اشىق جانە جاريالى تۇردە جۇرگىزىلدى.

كودەكستىڭ جوباسىن دايىنداۋعا مۇددەلىلىك تانىتقان رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندارىنىڭ، قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قاتىناسىپ، وزدەرىنىڭ پىكىرلەرى مەن تالاپتارىن ءبىلدىرىپ وتىردى.

كودەكستە ازاماتتىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋ مىندەتتەرى مەن قاعيدالارى جاڭا تالاپتارمەن تولتىرىلىپ، جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىرىلدى.

ەڭ باستى نازار اۋداراتىن جاعداي – داۋدى تاتۋلاستىرۋ تۇرىندە رەتتەۋگە كومەك كورسەتۋ ازاماتتىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋ مىندەتتەرى دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.

اتالعان زاڭدا سوت تورەلىگىنىڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ىسكە قاتىسۋشى تاراپتاردىڭ ارى مەن نامىسىن قۇرمەتتەۋ، سۋديالاردىڭ تاۋەلسىزدىگى، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلى، جاريالىلىق پەن زاڭدىلىق، تاراپتاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ تەپە-تەڭدىگى سياقتى جانە باسقا دا دەموكراتيالىق پرينسيپتەرگە نەگىزدەلگەن قاعيدالار وزدەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ساقتاپ قالدى.

زاڭنىڭ بۇقارا حالىققا ءتيىمدى باستى جاڭالىقتارى تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندا، ءىستى سوت تالقىلاۋىنا ازىرلەۋ ساتىسىنىڭ قاعيدالارى قايتا قارالىپ، تولىقتىرىلعانىن، حالىقتىق مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىندەي تارتىپپەن وڭتايلاندىرىلعانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت.

وسى ساتىدا تاراپتار جازباشا قۇجاتتارمەن الماسادى، دالەلدەمەلەر جيناقتاۋ، قاجەت بولعان جاعدايدا ساراپتاما تاعايىنداۋ، ءتيىستى دالەلدەمەلەردى الدىرۋ، قارسى تالاپ قويۋ سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەر شەشىلەدى.

سوت تاراپتارعا ولاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن، ونىڭ ىشىندە ىستەردى قاراۋ مەرزىمىن قاساقانا كەشىكتىرۋگە جول بەرمەي، باسقا تاراپتاردىڭ قۇقىقتارىن تەرىس پايدالانباي، وزدەرىنە ءتيىستى بارلىق پروسەسسۋالدىق قۇقىقتاردى ادال قولدانۋ مىندەتتەرىن تۇسىندىرەدى.

جاڭا زاڭدا ءىستى سوت تالقىلاۋىنا ازىرلەۋ مەرزىمىن 15 كۇنگە، كەيبىر كۇردەلى داۋلار بويىنشا ءبىر ايعا دەيىن ۇزارتۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلعان.

ءىستى سوت تالقىلاۋىنا دايىنداۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا سوت الدىن الا وتىرىس وتكىزەدى جانە وسى ساتىدا سوتقا كەيبىر ساناتتاعى ىستەر بويىنشا شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى بەرىلگەن.

ازاماتتىق ىستەردى سوتتا قاراۋ جانە شەشۋدىڭ پروسەسسۋالدىق مەرزىمدەرىن ساقتاۋ سوت تورەلىگى تيىمدىلىگىنىڭ باستى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ قاجەت.

كەلەسى كەزەكتە كودەكستە سوتتاردا قارالاتىن داۋلاردىڭ سانىن قىسقارتۋ، داۋلاردى شەشۋدىڭ بالامالى تاسىلدەرىن ەنگىزۋ، تاتۋلاسۋ راسىمدەرى مەن مەدياسيا ينستيتۋتىن دامىتۋ سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەر ءوز شەشىمدەرىن تاپتى دەپ باعالاۋعا بولادى.

اسىرەسە، داۋلاردى رەتتەۋدىڭ سوتتان تىس جانە سوتقا دەيىنگى ءتارتىبى، سوت وتىرىسى كەزىندەگى تاتۋلاسۋ راسىمدەرى تۋرالى قاعيدالار ءتيىمدى قولدانىلعان.

جاڭا پروسەسسۋالدىق زاڭ تاراپتارعا داۋلاردى سوتقا دەيىن رەتتەۋگە، وسى داۋدى قىسقا مەرزىم ىشىندە، از ماتەريالدىق جانە مورالدىق شىعىندارمەن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

سول سياقتى زاڭدا داۋلار سوتقا دەيىنگى تارتىپپەن رەتتەلگەن جاعدايدا قولدانىلاتىن تالاپتاردى ىنتالاندىرۋ شارالارى كورسەتىلگەن.

داۋلاردى سوتقا دەيىن جانە سوت وتىرىسى كەزىندە رەتتەۋدىڭ پروسەسسۋالدىق جولدارى رەتىندە زاڭدا: تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرى (جەكە تاراۋ)، مەدياتورلاردىڭ قاتىسۋىمەن جانە سوت جۇرگىزەتىن مەدياسيانى قولدانۋ، تاراپتار جانە ادۆوكاتتاردىڭ قاتىسۋىمەن پارتيسيپاتيۆتىك راسىمدەردى قولدانۋ قاعيدالارى قاراستىرىلعان.

پروسەسسۋالدىق زاڭدا ازاماتتىق داۋلاردى جەڭىلدەتىلگەن ءىس جۇرگىزۋ تارتىبىمەن قاراۋدىڭ قاعيدالارى تولىقتىرىلىپ، بۇيرىق شىعارۋ جانە جازباشا ءىس جۇرگىزۋ ارقىلى كەيبىر ساناتتاعى ىستەردى شەشۋدىڭ جولدارى ءوز شەشىمىن تاپقان.

جوعارىدا كورسەتىلگەن ۇلت جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا، جاڭا كودەكستە ازاماتتاردىڭ سوت تورەلىگىنە قولجەتىمدىلىگىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن سوت ساتىلارىن وڭتايلاندىرىپ، ءادىل سوتتى جۇزەگە اسىرۋدا ءۇش ساتىلى سوت جۇيەسىن ەنگىزۋ تارتىپتەرى رەتتەلگەن.

جاڭا ءۇش بۋىندى سوت جۇيەسىنە: ءبىرىنشى ساتى – اۋداندىق (قالالىق) جانە ولارعا تەڭەستىرىلگەن سوتتار؛ اپەللياسيالىق ساتى – وبلىستىق جانە وعان تەڭەستىرىلگەن سوتتار؛ كاسساسيالىق ساتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتى جاتادى.

زاڭدا سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ كەزىندەگى ءاربىر سوت ساتىلارىنىڭ مىندەتتەرى مەن وكىلەتتىكتەرى سارالانىپ، ىستەردى قاراۋدىڭ پروسەسسۋالدىق مەرزىمدەرى مەن تارتىپتەرى بەلگىلەنگەن.

باستى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى رەتىندە ينۆەستيسيالىق قاتىناستاردان تۋىندايتىن داۋلاردى قاراۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرى انىقتالىپ، اتالعان داۋلاردى ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتىڭ ەرەجەلەرى بويىنشا استانا قالالىق سوتىنىڭ، ال ءىرى ينۆەستورلاردىڭ قاتىسۋىمەن جوعارى سوتتىڭ مامانداندىرىلعان القاسىندا قاراۋدىڭ تارتىپتەرى رەتتەلدى.

سونداي-اق، ۇلت جوسپارىنىڭ 26-قادامىندا بەلگىلەنگەن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ازاماتتىق قۇقىقتىق داۋلاردى قاراۋ جانە شەشۋ كەزىندە سوتقا پروكۋرورلاردىڭ قاتىسۋىن قىسقارتۋ شارالارى قاراستىرىلعان.

قازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكانىڭ سوت جۇيەسىنىڭ الدىندا تۇرعان باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – ەلەكتروندىق سوت تورەلىگىن دامىتۋ ماسەلەسى بولىپ تابىلادى.

قولجەتىمدىلىك، اشىقتىق جانە جاريالىلىق سياقتى دەموكراتيالىق پرينسيپتەرگە نەگىزدەلگەن حالىقارالىق تالاپتارعا قولجەتكىزۋدىڭ بىردەن-بىر جولى رەتىندە ەلەكتروندىق سوت تورەلىگىن مەملەكەتىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنداعى سوتتاردىڭ جۇمىستارىنا ەنگىزۋ ءۇشىن ايتارلىقتاي ۇيىمداستىرۋ شارالارى قولدانىلىپ جاتقانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان جۇرتىنىڭ ءادىل سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمى كۇننەن-كۇنگە ارتىپ كەلەدى.

رەسپۋبليكامىزدا اتقارىلىپ جاتقان اۋقىمدى شارالار ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا، مەملەكەتتىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە باعىتتالىپ وتىر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭارتىلعان ازاماتتىق پروسەستىك كودەكستىڭ قابىلدانۋى ەلىمىزدىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق دامۋ جولىنداعى جەمىستى شارالاردىڭ ءبىرى رەتىندە باعالانادى.

مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ اراسىندا تۋىندايتىن داۋلاردى وركەنيەتتى تۇردە، ياعني زاڭ تالاپتارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىراتىن ورگانداردىڭ وكىلەتتىكتەرى ارقىلى شەشۋ – دەموكراتيالىق پرينسيپتەرگە نەگىزدەلگەن قوعامدىق دامۋدىڭ، ازاماتتاردىڭ، زاڭدى تۇلعالاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ءتيىستى دارەجەدە قورعاۋدىڭ، مەملەكەتتىڭ حالىققا دەگەن قامقورلىعىنىڭ باستى كورسەتكىشتەرى بولىپ تابىلادى.

رەسپۋبليكامىزدا ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن جاڭا زاڭنامالىق رەفورمالار ءار جىلدارى تابىستى جۇرگىزىلىپ كەلەدى.

اتالعان زاڭ وسى رەفورمالىق وزگەرىستەردىڭ جاڭا قادامدارىنىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس.

دەرەككوز: "ەگەمەن قازاقستان"