وتكەن جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي قارجىلىق قيىندىق ارقاسىنا باتا باستاعان قازاقستان بيلىگى بيۋدجەتكە قاراجات تارتۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن قاراستىرا باستادى. ادەتتەگىدەي شەتەلدىك قارجى ۇيىمدارى مەن حالىقارالىق بانكتەردەن قارىز سۇراۋ، الەمدىك كومپانيالاردى قازاقستانعا ينۆەستيسيا قۇيۋعا شاقىرۋ دا ۇمىت قالمادى. ءبىراق، بۇل ارەكەتتەردەن اناۋ ايتقانداي قايىر بولمايتىنىن تۇسىنسە كەرەك، بيلىك مەملەكەت مەنشىگىندەگى ءىرىلى-ۇساقتى كاسىپورىندار اكتيۆتەرىن ساتۋدى باستى نازارعا الدى. سونىمەن، وتكەن جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ، جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالادى دەگەن حابار تارادى. جىل سوڭىندا ۇكىمەت جەكەشەلەندىرۋگە جاتاتىن اكتيۆتەر مەن ولاردى ساتۋدىڭ ءتارتىبىن بەكىتتى.

25 جەلتوقساندا ۇكىمەت بەكىتكەن «2016-2020 جىلدارعا ارنالعان جەكەشەلەندىرۋدىڭ كەشەندى جوسپارىنا» ساي «سامۇرىق-قازىنا» اق، «بايتەرەك» اق، «قازاگرو» اق-نا تيەسىلى 65 ءىرى كومپانيا، بۇدان باسقا «سامۇرىق-قازىنا» قۇرامىنا كىرەتىن 173 ەنشىلەس كاسىپورىن مەن مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك اياسىندا ساتىلاتىن بارلىعى 545 ۇيىم بەلگىلى بولدى. بۇل 545 ۇيىمنىڭ ىشىندە رەسپۋبليكالىق مەنشىكتەگى 49 ۇيىم، كوممۋنالدىق مەنشىككە قارايتىن 367 كاسىپورىن مەن «سامۇرىق-قازىنادان» باسقا ۇلتتىق كومپانيالار مەن حولدينگتەردىڭ 129 ەنشىلەس كومپانيالارى بار.

2014-2016 جىلعى جەكەشەلەندىرۋ كەستەسىنە ساي ساتىلىمعا قويىلعان نىساندار جوسپارعا ساي ساتىلعان. رەسپۋبليكالىق مەنشىكتەگى ول نىسانداردى ساتۋدان بيۋدجەت 5،5 ميلليارد تەڭگەگە تولىعىپتى. بۇل تۋرالى قارجى مينيسترلىگى سۇيىنشىلەي حابارلادى. مينيسترلىكتىڭ حابارلاۋىنشا، 2016 جىلعى 5 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا 428 نىسان اۋداعا شىعارىلىپ، ونىڭ 239-ى ساتىلعان. ولاردىڭ 15ء-ى – رەسپۋبليكالىق مەنشىكتەگى، 114ء-ى كوممۋنالدىق مەنشىكتەگى، 60 مەكەمە الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراسيالارعا تيەسىدى، 50ء-ى ءتۇرلى حولدينگتەردىڭ مەنشىگىندەگى نىساندار ەكەن. وسى نىساندار ساۋداسىنان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە  5 509 ملن. تەڭگە، وبلىستىق بيۋدجەتتەرگە 2 937 ملن. تەڭگەدەن استام، حولدينگتەر - 67 261 ملن تەڭگە، اكك - 2 956 ملن. تەڭگە قارجى تۇسكەن.

كۇنى كەشە ۇكىمەت العاشقى كەزەكتە ساتىلاتىن 50-دەن استام مەملەكەتتىك نىساننىڭ ءتىزىمىن بەكىتتى. ىشىندە «قازمۇنايگاز»، «قازاتومپروم»، «قازاقستانتەمىرجولى»، «قازپوشتا»، «ەير استانا»، «قازاقتەلەكوم» سىندى حالىق پەن بيۋدجەتكە تىكەلەي قاتىسى بار ۇلتتىق كومپانيالاردان باستاپ مەملەكەت مەنشىگىندەگى ءتۇرلى ۇيىمدار بار. قىزمەت اقىسى ۋداي، زامانعا ساي مەنەدجمەنتتەن جۇرداي، قاراپايىم حالىققا كوك تيىن پايداسى تيمەيتىن ءتۇرلى فۋتبول كلۋبى، اۋەجاي، شيپاجاي، قوناق ۇيلەردە شارۋامىز جوق. الايدا، قانشاما ەلدى مەكەندەردى جارىقپەن نەمەسە سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان، جولاۋشىلار تاسىمالىنا جاۋاپتى كومپانيالاردىڭ ساتىلىمعا شىعۋى نازار اۋداراتىن، ءتىپتى، كوڭىلگە ءقاۋىپ ۇيالاتاتىن جاعداي. ءبىر ءوزى ءبىر سالاعا يەلىك ەتىپ كەلگەن مۇنداي كومپانيالاردىڭ جەكەشەلەنۋىنە الاڭداپ، دابىل قاعىپ جاتقاندار جوق ەمەس.

قازاقستاندىق ەكونوميست، تانىمال ساياساتكەر مۇحتار تايجان دا بۇل ماسەلەگە قاتىستى پىكىرىن ءبىلدىردى.

«باسىمدىققا يە مونوپوليستەردى قالايشا جەكەشەلەندىرۋگە بولادى؟ ولار جەكەگە وتسە، قوعامدىق باقىلاۋدان تىس، مەملەكەتتىك مونوپوليستەردەن ءارى جەكە مونوپوليستەر پايدا بولماي ما؟ بۇل باستاما قىمبات تاريفتەر مەن ساپاسىز قىزمەت كورسەتۋگە الىپ كەلەدى»، - دەيدى ەكونوميست.

جەكەشەلەندىرۋ ابايلاماسا اۋىر جاعدايعا اكەپ سوعاتىنىن بۇرىنىراقتا دا جازعان بولاتىنبىز. ءقازىر دە قايتالاپ ايتامىز. بىركۇندىك قيىندىقتى ويلاپ، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار، كورسەتەتىن قىزمەتى الەۋمەتتىك سيپاتقا يە كاسىپورىنداردى جەكە مەنشىككە وتكىزۋ، جەكە بولعاندا دا باسەكەلەستىك ورتا تۋعىزبايتىن، مونوپوليستىك باسقارۋعا بەرۋ – وتە ءقاۋىپتى. بۇل ويىمىزدى تانىمال ەكونوميست قانات بەرەنتايەۆتىڭ جەكەشەلەندىرۋگە قاتىستى پىكىرى دە قۋاتتاي تۇسەدى.

«كوممۋنالدىق قىزمەت كورسەتۋ نىساندارىن جەكە مەنشىككە وتكىزۋ – ادىلەتسىزدىك. ءبىز ءوزىمىزدى الەۋمەتتىك مەملەكەتپىز دەپ جاريالاعاننان سوڭ، بەلگىلى ءبىر سالاداعى مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى بولۋى كەرەك. باسەكەلەستىك، پايدا تابۋ دەگەن ەكونوميكالىق قاعيدالارمەن ولشەنبەيتىن سەكتورلار بولادى. ولار: جىلۋمەن، سۋمەن، جارىقپەن قامتاماسىز ەتۋ كوممۋنالدىق قىزمەتتەر. بۇلار مەملەكەت نە جەرگىلىكتى بيلىك مەنشىگىندە بولىپ، بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلۋى كەرەك، - دەيدى قانات بەرەنتايەۆ.

ارى-بەرىدەن سوڭ، بۇل نىسانداردىڭ ءادىل جولمەن ساتىلاتىنىنا دا كۇمان جوق ەمەس. ءاۋ باستا پەرسپەكتيۆاسى تومەن، مەملەكەت قازىناسىنا ماسىل بولىپ وتىرعان كاسىپورىندار ساتىلادى دەلىنگەن جەكەشەلەندىرۋدىڭ اياق استىنان مۇنداي سيپات الۋى شىنىمەن ويلاندىرادى. نارىقتا باسىمدىققا يە، تۇتىنۋشىدان قيىندىق كورمەي كەلگەن، تابىسى مول «قازاقستان تەمىر جولى»، «قازاقتەلەكوم»، «ەير استانا» سىندى كومپانيالار باستاعان قانشاما جىلۋ، ەلەكتر ستانسالارى، دارى-دارمەك زاۋىتتارى ارزان باعامەن ارمان-مۇددەسى باسقا الپاۋىتتاردىڭ ۋىسىنا ءتۇسىپ جۇرمەي مە؟ وسى كۇنگى دوللاردىڭ قىمباتتاۋىنا، ءتول تەڭگەمىزدىڭ قۇنسىزدانۋىنا قاتىسى بار دەلىنەتىن ول الپاۋىتتار تاعى دا قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، بۇل كومپنايالاردىڭ قىزمەت كورسەتۋ اقىسىن ءوسىرىپ، بۇقارانى تاريف تۇتقىنىنا الماي ما؟

ءتىپتى، قازىنا مەن حالىقتى قاناۋدىڭ نەبىر ايلاسىن مەڭگەرگەن، بيلىك باسىنداعىلارمەن ىم-جىمى ءبىر الپاۋىتتار جەكەشەلەندىرۋ ساياساتىن تاعى دا قۇيتىرقى ويىنعا اينالدىرىپ جۇرمەي مە؟ مەملەكەتتەن ارزان باعاعا ساتىپ الىنعان نىسانداردى باعاسىن كوتەرىپ، وكىمەتتىڭ وزىنە قايتا ساتقان جاعدايلار از ەمەس. ءبىر عانا 90-جىلدارى قولدان قولعا وتكەن قانشاما بالاباقشا عيماراتتارىن 2000 جىلدارى مەملەكەت قايتادان نارىقتىق باعامەن ساتىپ الدى. بۇدان كىم ۇتىپ، كىمنىڭ ۇتىلعانىن ءوزىڭىز-اق پارىقتاي بەرىڭىز. ياعني، قارجى نارىعىنداعى قيىندىقتار دىڭكەلەتكەن قازاقستاندىق بيلىك قورجىنىنداعى قالعان-قۇتقانىن ساتىپ، قوسىمشا قارجى تابۋدى كوزدەگەنمەن، تىعىرىقتان شىعارار جول بۇل ەمەس سياقتى.

ال، «قازاتومونەركاسىپ»، «قازعارىشساپارى»، «قازمۇنايگاز» سياقتى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ساتىلىمعا شىعۋىن سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋىنسىز بولىپ وتىر دەپ ەشكىم كەسىپ ايتا المايدى. ءبىر عانا «قازاتومونەركاسىپ» كومپانياسىنىڭ توڭىرەگىندە رەسەي، يران، جۇڭگو سىندى بىرنەشە الپاۋىت ەلدىڭ مۇددەسى توعىسقان. سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە اتالعان كومپانيانىڭ ءبىر باسشىسى تۇرمەگە قامالىپ، ءبىر باسشىسى جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمدى. بىلەتىندەر، سوڭعى جىلدارى وتاندىق اتوم ونەركاسىبىندە رەسەيلىك توپتاردىڭ ايتقانى ءجۇرىپ تۇر دەگەندى ىمداپ بولسا دا جەتكىزىپ ءجۇر...

وسى كۇنگە دەيىن ۇكىمەت باسىنداعىلاردىڭ، ەكونوميكا، قارجى سالالارىنا جاۋاپتى مينيسترلەردىڭ مالىمدەمەلەرى مەن ءتۇرلى سۇحباتتارىنان ۇققانىمىز، مەملەكەت جەكەشەلەندىرۋگە جاتاتىن كاسىپورىنداردى بارىنشا شەتەلدىك كومپانيالارعا، حالىقارالىق نارىقتا بەدەلى بار ۇيىمدارعا ساتۋدى كوزدەيتىن سياقتى. ەلباسى كۇزدەگى ەۋروپا ساپارىندا دا بريتاندىق، فرانسيالىق بيزنەسمەندەردى قازاقستانعا ينۆەستيسيا قۇيۋعا شاقىردى. ءبىراق، بيلىكتىڭ بۇل ويلاعانى بولا قويا ما؟ قازاقستاننىڭ جەر استى بايلىعى سارقىلعان، ساياسي تۇراقتىلىعى زور كۇمان تۋعىزاتىن، جەمقورلىق پەن كلانارالىق تارتىس جايلاعان قازىرگى احۋالىن 90-جىلدارداعى ينفەستيسيالىق تارتىمدىلىعىنمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. بۇل – الداعى ۋاقىتتا ارنايى توقتالۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ، ارينە. 

جومارت ابدوللا ۇلى