Qurmetti saıt oqyrmandary! Ótken jyldyń sońyna qaraı «Qamshy» portalynda «Sırat» romanynan úzindi jarıalanyp edi. Sol kezde oqyrmandar romannyń jalǵasyn suraǵan bolatyn. Osyǵan oraı  shyǵarmanyń taǵy bir taraýyn nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.

Ústirt ústi úskirik.

Kókek kelse de, túnde terisinen tıetin qyzyl espe japan túzdiń tósin qýalap, Qarabaýyrdyń qara tumsyǵy salbyraǵan Besqalanyń bozań oıynan bir-aq shyǵady. Qystaǵy bet qaratpas qaharynan qaıtsa da, kóktemdegi tańǵy qarasýyǵy qabaǵat: jylqynyń jilinshigin úzip, túıeniń tobyǵyn kemiretinin qaıtersiń! Túske tarta Turannyń teńiz beti – kári Kaspııden keletin jyly lep kún kózimen qosyla jan jadyratady da, besin aýa uly Ústirt jony qaıtadan qylańyta qalyp, teriskeıden timiskileı jetetin syrdań jelge jalyn tiktep alady.

Ústirt yzǵyryǵyn eleń qurly kórmeı kele jatqan bir top bar. Olar – attyly-túıeli shaǵyn top. Top basynda qyzyl bas ińgen mingen – Orazmaǵanbet geolog.

Alǵan beti – Aqjigit sory...

Top ishinde bógde ekeý – Orazmaǵanbet pen Qurmanǵalı. Bular – ańdýdaǵy adamdar, el qoıǵan «Meshel» degen aty bar Jumabaıdyń aıtýynda «qaraýyldaǵy qazaqtar». Meshel Jumabaı soǵys bastalǵaly mılısıa ishinde sheni ósip, «leıtenant» atanǵaly «meshel» esimi estilmeı qalǵan. Ol da Túrikmenstanǵa kámpeske kezinde jyljyp ketken qazaqtardyń urpaǵy. Qasyna ertken orys pen túrikpeni aralas bes jaýyngeri bar. Bári de biraq áskerı kıimderin tastap, qyr eliniń teriden ılengen tonyn kıgen.

Aqpan aıynyń aıaǵynda Túrikmenstannan shyqqan bul top qar sýymen qanaǵattana, Ústirt ústin táýir-aq aryltyp tastady. Irannan kelgeli Túrikmenstannyń tas qabyrǵaly túrmesi men qum shaǵyldy túzinen Qurmanǵalı men Orazmaǵanbet tuńǵysh ret  uzap shyqqan. 1938 jyldan 1940 jylǵa sheıin ekeýi de tar qapas, tas qamaq tórin bosatpady. Qyrqynshy jyldan beri ǵana álde qandaı geologtar – orys, túrikpen, qazaqtarmen Túrikmenstan, Ózbekstan, Qaraqalpaqstan jerlerin kezquıryqtaı kezdi. Biraq únemi «baqylaýda» júrdi.

Qurmanǵalı bolsa qum jaldaǵan, qyr jondaǵan geologıalyq ekspedısıa malynyń baqtashysy bolyp keledi. Orazmaǵanbet bolsa, ekspedısıa basshylarymen sózge kelise, kerise júrip Qurmanǵalıdy tastatqyzbaıtyn. Álde álgilerge senbeı me, álde muny qara tuta ma, álde bul el men jer kórsin deı me – qaıda attansa da atqosshy qylyp ala júredi. Bul joly da solaı bolǵan.

Qyryqsegiz atty teppeden engen bul top Ústirt ústine sýyt kóterilip, qar sýymen shólirkep, káýsar sýly shyńyraýlardan ter basyp, túlkili túleılerge túnep uzaq jortty. Oraz ǵana biletin uly jonnyń qulan ótpes, qus ushpas qıan kúrelerin naýryz boıy kesti. Adyraspan men aq baıalyshty, qara jýsan men jantaqty jondardan qyzyl-kúreń tas jańqalaryn, sekseýil men jyńǵyldy, kekire men súttigendi túleılerden sortań sazyn, júzgen men kókpekti, kıikoty men túıesińirli oılardan ulýtas synyqtaryn syqaı terip alysty. Sol jerlerdiń bederin belgilegen kartasyn da syzdy.

Kókek týa Oraz aǵasy Sam qumyna qaraı bet túzegen. Meshel Jumabaımen kıkiljiń áńgime osy arada týǵan.

Meshel Jumabaı:

– Osy da jetedi. Keri qaıtatyn ýaqyt boldy, – degen.

Orazmaǵanbet:

– Joq, keri qaıtýǵa úlgeremiz. Ústirt ústine kúnde kelip jatqan joqpyz. Endi keler-kelmesim de kúmándi... Týǵan jerdi sońǵy kórýim shyǵar. Samnan qaıtpaı toqtamaspyn. Ústirtti aryltý – meniń ǵumyrdaǵy armanym edi... Sol armanyma kiriptar bolsam da qolym jetip otyr. Jolyma kese-kóldeneń turma, Jumabaı! Jaýapty ózim berem, – degen.

Sonda:

– Sam qumynda mol el bar. El ishine kirýge saǵan da, maǵan da ruqsat joq. Álde baıaǵy «bandy» bolǵan keziń esińe túsip, el ishine sińip ketem be degen oıyń bar ma?.. Baıaǵy Mamaıdyńjolyn qusharsyń! – dep eskerte ári úrkite sóıledi Jumabaı.

– Áı, Jumabaı! El seni: «Ózi – meshel, ishi tolǵan kesel» dep tegin aıtpaıdy eken. Mamaı men Ysmaıyldaı erdi erden aýdarysqannyń biri me ediń?! – dep qaldy Orazmaǵanbet.

– E-e, odan beri on jyl ótpedi me? Ol bandıtterdiń súıegi de qýrap qalǵan shyǵar. Ol ýaqta men Krasnovodskige kelip túsken Qazaq atty áskeri polkyna atqosshy bolyp erip júrgem. On alty jastaǵy jumysshy, jas komsomolmyn. Bandylardyń ákesin kózine kórsetkenbiz!.. – dep maqtana tústi at ústindegi Jumabaı. – Myna orys maýzerin sol soǵysta erligim úshin jazyp turyp syıǵa tartqan. Sender sekildi bandylardyń tuqymy áli de saqtalynyp qalǵannan meni soǵysqa da jibergen joq. Osynda kerek adammyn... Ha-ha-ha! Bildiń be bilimdim!

– O, qanisher! – dep, shydaı almaǵan Orazmaǵanbet qyzyl ińgen ústinen jerge túkirgen. – Zatsyz!.. Qaı betińmen aıtyp tursyń? Olar el úshin kúrespedi me, eli sol úshin de jer túbine ermedi me?! Jetesiz!

– Ottapsyń, qaqpas! Eldi aldaǵan sumdar! Sen de sonyń birisiń... Otyz segizde-aq atyp tastaý kerek edi, sendeı sumpaıyny!

– Áli úlgerersińder...

Orazmaǵanbet budan ári áńgimeni sozbady. Qyzyl ińgenmen qozǵalyp ketti. Sol boıy tis jarmaı qoıdy.

Jumabaı da, tapanshalaryn qoltyǵyna jasyrǵan jaýyngerleri de Orazmaǵanbetti alǵan betinen qaıtara almasyn sezdi me, aldynan aqyryp shyqpady. Sońynan erdi. Qurmanǵalı da qaýip oılap, álde bir beımálim, buıryqsyz iske bas tikken edi.

Osy bir ospadar áńgime sońy eki jaǵynyń da ishine qan qatyryp, júrekterin sýytyp ketken...

Kúnimen-túnimen júrgen jolaýshylar kún kóterile Aqjigit soryna qulady. Ústirt ústindegi Qaratúleı men Elteje, Aqsekseýil men Belsekseýil túleıleriniń bos topyraǵy ashshyly, boz jýsany jutańdy jerindeı emes, tústik bettegi Aqjigit sory sortań bolsa da topyraǵy tyǵyz, yza tepken sazdy, buıra-buıra buıryǵyny kúıreýik butamen qabattasqan ólke edi.

Sorǵa taban tıgeli jaltań qyrdyń sýyǵy qaıtyp, sýyt júrgen salqyn qabaq topty jaımashýaq arbady. Orazmaǵanbet el otyrady-aý degen jerlerge soqpastan ishkerileı tústi. Jumabaı da syzdanyp alǵan. Qurmanǵalı bastaǵan qalǵan «qanjyǵa» qosshylar syr bermeýge úırengen. Ezý tartpaı eredi.

Bel sheshpegen júristen besin aýdy...

Besin aýa baryp Aqjigit sorynyń bel ortasyndaǵy otyz qulash Shynjyr shyńyraýǵa tumsyq tiresti. Kele túıelerdi shógerip, qomdy túsirip, shyńyraý basyndaǵy malshylardan qalǵan qada, syrǵaýyl, shilik sharbaqtardan qos tigýge kiristi. Qosty qos-qostap tikti. Birine – Orazmaǵanbet pen Qurmanǵalı, endi birine Jumabaı jigitterimen jatady. Qos tigilisimen Qurmanǵalı men jaýynger jigitterdiń bir-ekeýi as qamyna kiristi.

Kókek kúni de eńkeıe bastaǵan. Sortań sor ishi jyly eken. Ústirt ústinde áli de ala sharby qar jatyr edi. Jel de basylǵan. Jelemik qana bar. Sótkeden astam toqtaýsyz júristen astaryndaǵy kúlikteri de ashyǵyp qalypty. Jylqylar sordyń qara jýsanyna, túıeler qyzyl jantaǵyna tisterin qaıraǵan.

Jolaýshylar da dastarhan basyna jınalysqan. Jupyny dastarhan ústinde álgi bir áńgimeni Meshel Jumabaı qaıta bastady.

– Sam qumyna bara almaımyz. Malshy aýyldar mal tóldetip jatyr. Qum ishinde kún jylyndy, qar ketip qaldy. Shyńyraýlar men sýat bastary bos emes, – dep ádeıi qyjyrta sóıledi.

Orazmaǵanbet biraq sýyq etten qarbyta qasqyrsha asap, lám demedi. Qurmanǵalı Jumabaıǵa jaqtyrmaı qarady. Qalǵan eki túrikpen men úsh orys jigiti bulardyń sózine kóńil aýdarmaǵan syńaı tanytty. Bul bes jaýyngerdiń bári de on alty-on jeti jastardaǵy jas balalar edi, nemis fashıserimen soǵysqa er-azamattyń jiliktisi attanyp ketkendikten, áıteýir Jumabaıǵa qara kóbeıtip qosyp bergender... Biraq tapanshaly.

– Sen nemenege ıt kórgen qasqyrdaı kijine qaraısyń? – dep Jumabaı muny da ile tústi. – Bilem-bilem, bóriniń bóltirigi.

Qurmanǵalı Oraz aǵasyna qarap, ony qatty syılaıtyndyqtan úndemeı qaldy.

– Áı, Jumabaı, tart tilińdi! Tar jerde jolyqsań, ol kesip alar... – dep Oraz aǵasy da qyrshyp aldy.

– Eı, Oraz bandıt! Tap osy jerde sen ekeýińdi meniń qolymnan aıyryp alar adam joq... Túlkideı terińdi biteý sypyrsam da óz erkim. Baıqap sóıle, sorly!

– Sorly kim ekeni – bir Allaǵa málim... Al sen – silimtiktiń naq ózisiń, – dep Orazmaǵanbet te qatty ketti.

– Á-á-á... Jylannyń tilindeı tiliń endi shyǵaıyn dedi, bandıt! Sovettiń qas jaýy ekeniń burynnan da belgili edi... Meni «Sovettiń silimtigi» dep otyrsyń ǵoı. Qolaqpandaı k... ashyldy, aramza! Seni taırańdatyp qoıǵan soǵys qoı, áıtpese baıaǵyda basyńdy alar ek... Sen soǵysyp jatqan fashıserden de qaýiptisiń!

– Sovet ókimeti sen sekildi áperbaqan, turpaıylarǵa senim artsa, onyń da arty belgili... Jendetsińder! Sender kimdi aıap edińder, Tobanıaz ben Qurmashty da qurtqansyńdar.

– Jap aýzyńdy, fashıs! – dep Meshel Jumabaı baqyryp qaldy. – Qaqpas! Álgi mılısıa bastyǵy aıtyp edi: Ústirtke shyqsa bandy bolǵany esine túsip, qutyryp júrmesin dep... Qıqańdasa qaǵyp tasta! Qashyryp alyp júrme! – degen. Sonyń aıtqany keldi.

– Kelse kelgen shyǵar. Ajalym sen bolsań, alyp tyn! Silimtik! Opasyz!

– Ah, ıttiń balasy! Óz úkimińdi óziń shyǵardyń, – dep Jumabaı maýzerin julyp aldy.

Qamshysyn tobylǵy sabynan bilemdep, eki kózi ejireıe qantalap otyrǵan Qurmanǵalı oqys siltep qaldy. Maýzer biraq buryn atyldy... Qamshy órimi bilezikten tıgen Jumabaı qoly sylq etip, aýyr tapansha jerge tústi.

– Ah-h! Beıshara! – dep Orazmaǵanbet maldasyn qurǵan kúıde keýdesin basa shalqalaı qulady.

Qurmanǵalı ústine de jaqyn otyrǵan jaýyngerler minip qaldy. Tyrp etkizbeı baılap tastady.

– Bóriniń bóltirigi! Kózińdi túrmede qurtamyn! – dep kelip, Jumabaı muny basy men jaýyrynynan tepti.

Sostıyp turyp qalǵan úsh orys pen eki túrikpenge «tebińder» dep buıyrdy! Olardyń da bir-ekeýi etikteriniń ushymen meziret jasady.

Oraz aǵasy qaıtip tilge kelmeı ketti...

Munyń qol-aıaǵyn qaıyryp baılap, qos irgesine tastady. Jolsoqty bolyp jetken qalǵan altaý eki qosqa bóline jatty.

Kaspıı teńizi jaǵynan aı kóterildi. Qurmanǵalı qonyshyna tyǵylǵan kezdikke qolyn jetkizem be dep edi, baılaýly aıaǵy men qoly ıkemge kelmedi. Jumabaıǵa jaq ashpaǵan kúıde kóz jumýǵa bel baılaǵan ol túngi sýyqtan qaltyraı bastady. Tistenip aldy.

Tún ortasy aýa kórshi qosta jatqan qos túrikpen jigitimen Jumabaıdyń ybyr-sybyr sóıleskeni, ybyr-jybyr júrgeni bilindi. Uıqysyz jatqan Qurmanǵalı qulaǵyn túrgen kúıi tyń tyńdady. Oraz aǵasy ekeýi jatatyn qosty ıemdengen ana úsh orys qulaq túbinen qoryldaıdy. Qos syrtynda, aı astynda, túngi sýyq jel ótinde jatqan bul qansha tistense de, tula boıy bezgek tıgendeı qalshyldaıdy.

Álden ýaqta túrikpen jigitiniń biri mysyqtaı jymyp basyp, qasyna qaraýyta keldi. Aı sáýlesinen tún kúlgin tartqan. Janyna jaqyn kelgen on altydaǵy Turdy atty bozbala edi.

Turdy munyń qulaǵyna eńkeıip:

– Maǵan qashyryp jiber dedi, aǵa! Tez qutylyp ketińiz, Bozsholaqqa tıispeńiz! – dep, pyshaqpen qol-aıaǵyn baılaǵan qanjyǵa qaıystaryn kesip jiberdi.

Qurmanǵalıdyń oıyna eshteńe orala qoımady. Uıyǵan qol-aıaǵy men bel-omyrtqasyn jazyp, tońǵan tula boıy eshteńe oılatyp úlgertpedi. Turdy da «Aǵa, jylqylar jel jaqta... Tezirek ketińiz!» dep sybyrlaı asyqtyrdy. Bul eriksiz búgjeńdeı jóneldi. Jolaı eri men júgendi, shylbyryn ile ketti. Kenet toqtaı qalyp, orystar qoryldap jatqan óz qosyna qaıyryla júgirdi. Bozań túnde baıqastap turǵan Turdy da sekem alyp qaldy, biraq júreksine qoıǵan joq. Qaıta qashqyndy ózimsine, ózin batyrsyna qasqaıyp turdy.

Qurmanǵalı qosqa jetken boıda tizerleı otyra qalyp, uzyn qolyn irgeden jylandaı júgirtýge kóshti. Turdy ań-tań. Qashqyn biraq buǵan nazar da aýdarǵan joq. Bala ǵoı dep mensinbegen de syńaıly. Sóıtkenshe ol serpile turyp, jylystaı berdi.

Keshikpeı Turdy aıtqan Bozsholaqqa júgen saldy. Jylqy ishinde júırigi Meshel Jumabaı minip júrgen osy edi. Áıteýir qashqan soń, júırikke qamshy basýdy oılady.

Qashqyn batysqa qaraı qylańyta tizgin burdy.

* * *

Kári Kaspıı – jar jaǵasyna jynyn shashyp ashýly, jarlaýyttan alysta jalyn basyp tolqýly. Shetsiz shalqar ústinde qara barkas qaýyrsyndaı qalqýly.

Gýrevten keshe shyqqan eski barkas Fort-SHevchenkoǵa da jaqyndap qalǵan. Tórt tarap toly kók aıdyn seleýli daladaı tolqıdy. Tuzdalǵan balyq tasıtyn barkastyń besikteı terbelgeninen alǵashqy sátte júregi aınyǵan Ǵalı Estaev sálden keıin at ústinde lekite jelip kele jatqandaı kóńili ornyǵyp, ózin erkin sezingen.

Ushy-qıyry joq ushan aıdyn ústi ylǵaldy. Terisinen teri testi, súıek kesti teńiz lebi esedi. Jaǵalaýǵa jaqyndap qalǵanda sharq urǵan shaǵalalar legi seziledi. Kerasın tútini keıde burq ete qalyp, ıisi muryn jaratyn barkas tasbaqadaı tabandap-aq júzedi.

Mamyr jańbyry júzin jýyp, dúnıe shýaqqa mańyp, muńsyz bir mezgil týǵan edi. Qys yzǵary qaıtyp, teńiz ústi tynystap, tirshilik ataýly oıanyp úlgergen-di. Sonda da sý betin sıpaı jelpigen sýyq jelemik Ǵalıǵa alysta júrip jatqan soǵystyń salqynyndaı seziledi.

Qudaı qaqqanda, nemistermen qan sheńgeldesip jatqan alapat soǵysqa barmaı qaldy. Ol da bolsa – MQHK-niń arqasy... 1940 jyly Almatydaǵy Ishki ister Halyq komısarıat mektebin bitirisimen Memlekettik Qaýipsizdik Halyq komısarıatyna jumysqa jiberildi de, 2-shi bólimniń uıǵarýymen 1941 jyly soǵys bastalǵanda «bronmen» kerek qyzmetker retinde alyp qalǵan, BKP(b) qataryna qabyldanǵan.

Qırap qalardaı saqur-suqyr etip kele jatqan eski barkas ústinde eleńdegen Ǵalı bir sát ótkenine oralyp, búgin de 1942 jyl ekenin oılady. Bul bir-aq kúnde ózi týǵan batys ólkeden qıyr tústikke qaraı bet burǵanyna áli de kúdiktene qaraıdy. MQK qyzmetkerine tán basty qasıet – kez kelgen iske, kez kelgen pendege kúdikpen qaraý... Bul ádet munyń boıyna sońǵy tórt jylda uıalaǵan, tipti janyna juǵysty, súıegine sińisti bola bastaǵan edi.

«Úıirmel» dep shasha salǵan asyqtaı az ǵana úıli Gýrevke bul Oral aınalyp kelgen. Almatydan Oral qalasyna arnaıy tapsyrmamen kókek aıynda attanyp edi. Qalaǵa kelisimen eski Úıshikti mekendeıtin aǵaıyndary arasyndaǵy jalǵyzilikti sheshesine baryp qaıtýǵa ruqsat alǵan. Úsh jyl boıy júzin kórmegen sheshesine bul biraq jete almady. Almaty men Oraldan izin sýytpaı jetken shuǵyl telegramma Fort-SHevchenkoǵa dereý jetsin dep buıyrypty. Túıeniń jabaǵysyndaı aqshýlan tolqyndy jaǵadan jyrtyq-jamaý barkasqa amalsyz mingen.

Mine, teńizge túlen tektes tumsyǵyn suǵynǵan Túpqaraǵan túbegine de jetip, baıaǵy Fort-Aleksandrovskige tabany tıdi. Tabany tıer-tımesten mılısıonerler men Qaýipsizdik komıtetiniń birer adamy salt atty kóldeneń tartyp, quba jonǵa qaraı ala jóneldi.

Tý syrtynda túnere tolqyǵan teńiz qaldy...

Túzdegi álde bir aýylǵa bular túndeletip jetip, jeńil-jelpi qaýjańdasyp alǵan soń jatyp qaldy. Ǵalı sendelmeli sapardan sereıip tústi. Qalǵandary qorylǵa basqan.

Bul tań bozynda topyrlaǵan at tuıaǵynyń dybysynan oıanyp ketti. Qalyń salynǵan qurym kıiz ben syrmaq ústinde, túıe jún kórpe ishinde qatar-qatar jatqan qasyndaǵylar da bastaryn kóteristi. Bári de tez kıinip, tysqa shyqty.

Kelgendermen Ǵalıdy tanystyrdy. Bular – Ústirt ústinde bandyny qashyrtyp alǵan Jumabaı toby, osy betteri Beıneýden kele jatyr eken. Aqjigit sorynan qashyp shyqqan bandy tuqymy Beıneýdi basyp, Saryqamysqa qaraı ketipti.

Dastarhan basyndaǵy oraza ashý ústinde:

– Jumabaı, Qurmanǵalı qashqyn týraly jaıdy óz aýzyńnan estıikshi, – dedi mılısıa bastyǵy Muqan.

– Ol jaı qashqyn emes, naǵyz bandıt! – dedi Meshel Jumabaı.

– «Bandıt» degen artyq bolar, – dep qaldy Ǵalı synaı qarap.

– O, ne degeniń joldas... – dep Jumabaı Ǵalıdyń famılıasyn esine túsire almaı, kúmiljip qaldy.

– Estaev, – dedi Muqan.

– Joldas Estaev, – dep Jumabaı endi júgine otyrdy.

– Siz asyǵyp-aptyqpańyz! As ala otyryp áńgimeleńiz, – dedi Ǵalı sabyrmen. Meshel Jumabaıdyń júni jyǵylyp qaldy.

– Qurmanǵalı kim? Ol nege Oraz aǵamen erip júr? Bul óńirge qaıdan keldi? Ǵalı joldasqa egjeı-tegjeıli aıtyp berseń! – dedi Muqan. Ózgeler ózdi-ózin baǵyp, aýyzdaryn ógizdeı býyp alysqan.

– Muqan, sen meni jaqsy bilesiń, – dedi Meshel Jumabaı. – Baıaǵy otyz birdiń kúzinde «Ústirt úrkinin» shyǵarǵan bandylarmen aıqasqan kezden bilesiń... Qurmanǵalı – jaı qashqyn emes, baıaǵy Boqymashtyń bozy, bozdaǵy.

Ol Ǵalı aldynda aqtala sóıledi, ózinen kúdiktenip otyr-aý dep qaradaı qýystanyp, Muqan men Ǵalıǵa senbedi.

– Ol ýaqtyń qandaı qatysy bar? – Ǵalı jaqtyrmaı qaldy.

– Tikeleı, – dedi Meshel Jumabaı endi erkinsip, tarylǵan tynysyn da keń alyp. – Muqan «Oraz aǵa» dep otyrǵan álgi Orazmaǵanbet bandıt sol Adaı búligi kezinde eldiń shet elge aýýyna sebepker boldy emes pe?! Al myna qashqyn Qurmanǵalı – Orazdyń quıyrshyǵy. Bul da Dosan bandynyń quramynda eldi qyrǵan, jurtty úrkitken. Keıin Orazmaǵanbetpen Iran asqan. Orazmaǵanbetti kezinde Sovetke qarsy istegen qastyqtary úshin 1937 jyly KGB-shylar Irannan jasyryn túrde ustap ákelgende, janyndaǵy Qurmanǵalıdy da qosa ustaǵan. Sodan beri ekeýi bir eli ajyraǵan emes.

– Ata-tegin, týǵan-týysyn bilesińder me? – dedi Ǵalı.

– Árıne, – dedi Meshel Jumabaı maqtanyshpen. – Jemniń Jaıyq jaq betinde Shúkirǵalı degen aǵasy turǵan. Ol qazir Almatyda turady: balaly-shaǵaly, áıeli – tatar. Qurmanǵalı men Shúkirǵalı eki túrli kózqarasta bolǵan. Shúkirǵalı 1931 jylǵy bandıtızmmen aınalyspaǵan, biraq inisi Qurmanǵalıdy izdestirýge baılanysty seskenip, Oral qalasyna, odan Almaty asqan...

– Im! – dep Ǵalı únsiz, muqıat tyńdady da: – Ákeleri kim eken? – dedi eleýsiz ǵana. – ...Qarapaıym qazaq bopty, Túbekáli degen, – dedi Meshel Jumabaı.

– Endi túsinikti boldy. Qalaı qashyryp alyp júrsińder?

– Aıtaryńyz bar ma, Estaev joldas?! Álgi Turdy degen túrikpenniń maýbastyǵynan boldy ǵoı... Ittiń balasy kúzette uıyqtap qalypty.

– Orazmaǵanbetti nege attyń? – Ǵalı tutqıyl suraq qoıdy, biraq Meshel Jumabaı beti búlk etpedi.

Daıyn jaýabyn sartyldata jóneldi.

– Ǵalı joldas, – dedi Meshel Jumabaı, – ol ekeýi Ústirtke kóterilisimen kúdikti bola bastady. Ońasha ym-jymy baıqalyp qaldy. Sam qumyna baramyz degendi shyǵardy. Men qarsy boldym, onda el otyr ǵoı... Aqjigitke burǵyzdym. Sordyń soryn bilesiz, jol da aýyr boldy. Bárimiz de sharshaǵanbyz... Sodan asqa otyra bergen ek, maldas qura bere Orazmaǵanbet qımylynan kúdik alyp, ony bas saldym. Sol mezette álgi Qurman ıt  eki túrikpen jigitiniń biriniń tapanshasyn alyp ta úlgeripti. Urlyq jasap úırengen qoly epti eken... alty atardy basyp-aq qalǵany. «Bata tımese, qata tıedi» degen ǵoı, ıtjyǵys túsken Orazmaǵanbet ekeýmizge qarata atylǵan oq bandyny jaralady. Sol jaradan kóz jumdy... Ol eki arada jigitter Qurmanǵalıdy da qarýsyzdandyrǵan.

– Máıitti qaıttińder?

– Qos túrikpen jigitinen Túrikmenstanǵa jiberttim, – dedi Meshel Jumabaı ıyǵynan aýyr júk túskendeı alqyna, dabyrlaı sóılep.

– Qashqyn qaıda bet burdy dep oılaısyzdar? – dep Ǵalı bárine suraq qoıa qarady.

– Jemniń arǵy jaǵyna bet burǵan ǵoı, bálkim soǵys júrip jatqan Edildiń arǵy betine ketkisi bar da... – dedi mosqal Muqan.

– Muqandiki aqylǵa sıatyn sekildi. Jemniń sol betinde Shúkirǵalı aǵasy bar dep te oılaýy múmkin, odan habarsyz ǵoı... Al soǵys júrip jatqan óńirge ótýge tyrysatyny da belgili, qazir qashqan-pysqannyń bári maıdan shebine asýdy, nemisterge malaı bolýdy kózdeıdi... Bul bandıt te jaý jaǵyna ótpek qoı, áıtpese teristiktegi Jemge qashyp nesi bar?! Tústikke burylmaǵany da sol, bizdi tústik-batysqa qaraı júrip, izimen adastyrmaq bolǵany da sodan, – dep Meshel Jumabaı óz oıyn tez qorytyp, shuǵyl sheshim shyǵardy.

– Onda nege Jemniń tómengi etegine qaraı ketken? Baıaǵy 30-jyldary bizdiń aýyl Jem boıynda otyrǵan... Meniń 12–13 jasym edi, – dep Ǵalı óziniń Jem boıynan habardar ekenin bildirdi.

– Ǵalı joldas, – dedi Muqan, – kúdigiń oryndy... Qashqynnyń jolyn qazir el emes, Jem bógep tur. Jem tasyp jatyr...

Kelege túsken býradaı  býyrqanyp, túıeni júgimen aǵyzady. Al Aqkıiztoǵaı men Qulsary mańyndaǵy tasjol qıar Jem ústindegi taskópirge kúzet qoıylǵanyn biledi. Ol sondyqtan ózenniń taramdana jaıylyp ketetin teńizge qular saǵasyn saǵalap barady... Jer jaǵdaıy da jasyrynýǵa qolaıly: qamys-qorys basqan kól-kólshikter kóp. Elsiz-kúnsiz mań. Sýsyz daladaı emes, sýsamyrly óńir atqa da jeńil.

– Ol bandıt qandaı jermen júrýdi biledi. Myrzaǵalı sekildi kezinde kezbe ólekshindeı Mańǵystaýda jortqan ǵoı, – dep Meshel Jumabaı zildene tústi.

– Jaraıdy, jigitter, jolǵa shyǵaıyq!

Ǵalı ornynan kóterildi. Ózgeler de osharyla turysty. Olar aýyl-aýyldan tańdap alynǵan tyń attarmen sýyt attandy. Bókterinshekteri meljemdi, kúlikteri beldi. Jaýyryndarynda – besatar, belderinde – tapansha.

Ókpe tustaǵy teńiz betten ókpek esedi.

* * *

Mańyp jatar Mańǵystaýdyń munarly túbegi: bir jaǵy – shaǵala ushqan Kaspııdiń teńiz beti, bir jaǵy – qyzǵysh qushqan Ústirttiń túz sheti.

Qashqyn Qurmanǵalı Saryqamystyń sor-sazdy bozańyn, tor-qumdy jazańyn kesip, Jemge qaraı qulaǵan. Maı tońǵysyz mamyr kúni  súıegin balqytqan. Bozsholaq ta shulǵyp tastap, taǵasy túsken tuıaǵyn syltyp basqan.

Qurmanǵalı úshin qumdy shól, tastaqty túz artta qaldy. Aldynda – aǵyndy Jemniń teńizge quıar tómengi saǵasy. Tarmaq-tarmaq bolyp bólingen qashqyn taraý-toǵandary. Kóbisi óli kólderge baryp quıyp jatyr. Kókpeńbek kógaldy oıpańdar, kókjasań maısaly bylqyldaq sazdar. At tizesinen jaldar jaıylma sýlar, sý ishi at baýyryn soqqan baldyrǵan quraqtar – quraq pen qamys arasynda ýyldyryq shashýǵa shyqqan qyzyl qanat shoqyr, qara qanat bekire sekildi balyqtar. Dúnıeniń dúr etip jelpingen, Jem men Jaıyq boıynyń jelkildegen shaǵy.

Qashqynnyń oıyn qaı-qaıdaǵy qozǵap, júregi syzdap, án aıtqysy keldi. Yńyldap álde bir áýenge saldy. Sol-aq eken til ushyna eskilikti óleń oraldy, biraq sezim terbeter sóz emes, sher qozǵar ker oraldy.

Ústirt pen Jaıyq arasy –

Adaıdyń arys dalasy.

Qıannan ushyp qyzǵysh qus,

Jazylmas júrek jarasy.

Jem men Saǵyz arasy –

Kóńilde qaldy nalasy.

Jelmaıa minip jer aýǵan

Qazaqtyń qara balasy...

Qurmanǵalıdyń qajyńqy júzine qara kózinen aqqan jas súńgi tamshydaı sorǵalady. Qashqyn kenet Bozsholaqqa qamshy basyp-basyp jiberdi. Iesinen mundaı ospadarlyqty kútpegen esti janýardyń janarynda kókjazań oıpat dóńgelene aýdy.

Kókiregin quıyn jel keýlegen, kóńilin kermek sezim kernegen qashqyn tistene kúbirledi.

Edil qaıda? El qaıda?

Jaıyq qaıda? Jem qaıda?

Úrkip kóshken elińdi

Ústirt penen Samǵa aıda!

Ústirt ústi yzǵyryq,

Oq ushady ysqyryp.

Topalań kep tıgendeı,

Er óledi yshqynyp...

Qap-qara otty kózinen jas parlaǵan Qurmanǵalıdyń esine eskilikti sýretter tústi. Qyzyl taban nar, qara taban er... Baýyryn muzdan kótere almaǵan býyrshyn, júgi aýyp, jardan qulaǵan atan, buǵanasyn qylysh shapqan áıel, oshaq basynda ot shalǵan besik, jar basynda jylaǵan sábı – bári de sana saýyrynda mıdaı aralasty. Kúlli dúnıe kóleńke túskendeı kúńgirt tartyp, kóz aldynda qaıdaǵy bir qan-jyn sapyrylysty.

Sonda ǵana Bozsholaqty ezýlete tartty. Búıiri qyzyp alǵan júırik janýar qyryndaı baryp, sar jeliske tústi. Qashqyn qýań qaıqańǵa kóterilipti.

– Átteń, dúnıe-aı!..

Qurmanǵalıdyń daýsy shyǵyp ketti. At shaptyrym jerde álde bir kól kórindi. Kóldi aınala qorshaǵan qalyń nar qamys qaıqańnan kók maýyty bóriktiń qundyzdy jurynyndaı tógile shalyndy.

– Osy óńirden de kettik-aý! – dedi qashqyn taǵy da. Taǵy da oı ushaǵyna úzik-úzik óleń oraldy.

Orystyń or qalasy – Ketik edi,

Ketikke qara qazaq jetip edi.

Almaqqa sol qalany jalańash qol,

Qazaqtyń bar balasy bekip edi...

...Qoldaǵan arýaq Ata-Beket1⁴ edi,

Ústirtke úrkin eli bettep edi.

Qýǵyn kep quıyndaı tıgeninde

Týǵan el týǵan jerden shettep edi.

Qashqyn oqys qataıyp, óz-ózin sabyrǵa shaqyryp, búgin-erteń tómendegi osy bir kól mańynda qorashyl lashyndaı qala turýǵa bekidi. Qaı qıyrǵa kóz salýdy sheshýge bel býdy.

Betegeli beleńnen Bozsholaq etekke qaraı búlkildeı jeldi.

* * *

Qýǵynshylar úshin de qumaıt dala, shańyt shaǵyl sońdarynda qalǵan. Qashqyn qonalqylaǵan kólge de jaqyndaǵan.

Qashqyndy ustaýǵa Memlekettik Qaýipsizdik mekemesi muny aıdaladaǵy Gýrevten ádeıi asyǵys attandyrǵanyn Ǵalı da túsindi. Bul da bir synaý ekenin saýyrymen sezindi. Qashqyn Qurmanǵalıdyń aǵasy Shúkirǵalıdyń úı  ishimen baılanysy baryn, qyzy Shúkirǵalıeva Nafısamen jaqyn aralasyp júrgenin MQK-niń bilip, muny maqsatty túrde jumsap otyrǵany belgili... Bolmasa – Oralǵa arnaýly tapsyrmamen Dálelhan Kógedaevqa kezdesýge kelgen Ǵalısyz da bir qashqyndy ustaıtyn adamdar jeterlik qoı. Osynyń bári MQK-niń tereńnen tor qurǵan, qupıalaǵan «shahmattyq» júrisi bolýy da kádik... Qurmanǵalıdy da Ǵalıdyń jan-sezimin synaý, tipti zertteý úshin qashyrǵan bolýy múmkin. MQK-niń qýlyǵyna quryq, sumdyǵyna syryq boılamaıdy.

Kúdikti oılarǵa boı aldyrǵan barlaýshy Ǵalı dáp osy joly MQK aldynda «adaldyǵyna» syr berip almaýǵa bekidi... Óıtkeni Shyǵys Túrkistan – Altaı óńiri kútýli. Onyń jaýapkershiligi sonaý Moskvadan baqylanyp otyr. Oralda Dálelhan Kógedaevtyń da senimine nyq kirgendeı boldy... Al myna bir áperbaqan Jumabaı degenniń kesiri buǵan tıip júrmesine qula túzde kim kepil?! Myna qashqynnyń álgi bir Almatydaǵy Shúkirǵalıdyń aǵasy bolyp shyqqanyn kórmeımisiń! Qarǵa tamyrly qazaq degen osy. Bul da tegin emes. Nafısa da mundaı týǵan aǵasy baryn aıtqan joq. Ol da jasyrǵan ǵoı... Al MQK-niń dál osy iske muny jumsap otyrǵany da tegin emes. Qaınaǵasyn qaıter eken dep otyr ǵoı... Órtenip jatqan Shyǵys Túrkistan men Altaıǵa bararda ot pen sýdyń ortasyna salyp synamaq ta?! Bári múmkin.

Ǵalı qıalyn salqyn oıǵa sarqydy. Qasyndaǵy toǵyz adamǵa qarady.

Jumabaı ertip júrgen úsh orys jigiti men Muqan bastaǵan tórt qazaq astaryndaǵy kúlikteri de boldyraıyn depti. Jol-jónekeı birneshe aýyldan at aýystyryp minse de, bes kúndik sapar kim-kimge de ońaı tımegen. Ásirese, kópten beri «orys» erge emes, aǵash  oryndyqqa otyryp, eti bosap, boı-boıy shaý tartyp qalǵan buǵan ońaı tımedi. Tipti orystyń ana jas jigitteri de erústi shydamdy, shamasy kesir kazaktardyń tuqymy... Jumabaı da, basqa organ qyzmetkerleri de syr bermeýge tyrysady. Ázirge tyń Muqan ǵana sıaqty, ol jer sholyp, iz shalyp keledi.

Bári de qatý qabaq, kúreń óń...

– Qashqyn jyn qýǵandaı shapqylapty, – dedi Muqan. – Japadan jalǵyz nege shapty eken?

– Ol kápirge daýa joq. Onyń ózi jyn ǵoı, – dep Meshel Jumabaı jaqtyrmaı qaldy.

– Bizdi sezip qalǵan joq pa?! – dep Ǵalı sekem alǵan.

– Ol bandıt kúndik jerden sezedi... Iisshil ıt sekildi, – dep Jumabaı qosanjarlasa berdi.

– Seze qoımaý kerek. Kúnimen-túnimen júrip, izin bastyrmalatyp kelemiz. Ázirge eski iz... Mynaý da keshe tús aýa ótken iz. Qumalaǵy keýip qapty. Tuıaq tıgen kógi tún assa da kóterilip ketpepti, – dep, oıpań jazyq júzin jaıaý aralaǵan Muqan izshil ekenin baıqatty.

Ań qustyń tegi men jymyn aınytpaı ajyratatyn ańkós te saıatshy ekeni elge málim Muqan ǵoı... Eger jasy soǵysqa barýdan asyp ketpegende, el ishinde mılısıoner bolyp qalmas ta edi, salbýrynda júrer me edi, qaıter edi?! Onda bular qashqynnyń sońynan qalmas túgili shańyn da shalmas edi.

– ...Anaý beleńniń ar jaǵynda Mátjan kóli bar. Sýy men qamysy mol. Aýmaǵy ashyq. Qazir biz belge kóterilsek, qashqyn Qurmanǵalı kól mańynda bolsa, kórip qalady.

– Oıbaı! Ol kórdi degenshe, Bozsholaqqa qamshy basty de... Shańyna shaldyrmaı ketedi, – dep, Muqannyń sózin bólip jibergen Meshel Jumabaı shyr ete tústi.

– Aty júırik pe edi? – dep qaldy Ǵalı da.

– Ǵalı joldas, túrikpenniń tekejáýmiti... Sony urlap minip ketti ǵoı! – Meshel Jumabaıdyń úni jalynyshty shyqty.

– Degenmen, aty syltyp basady, – dep Muqan úzilip qalǵan oıyn jalǵady. – Taǵasy túsip, tasyrqap qalypty...

– Áı, ıttiń balasy-aı! – dep Meshel Jumabaı shydamady. – Atymdy qor qyldy-aý! Aıaǵyna jem túsirdi-aý!

– Eı, Jumabaı! Orynsyz opynbashy! Atyń aman-saý! – dedi Muqan býryl murtyn sıpap. – Úıirden ustap mingen semiz mal emes, únemi ministe júrgen jylqyǵa jem túspeıdi... Al endi, bárimiz de kóldi tústik batystan aınalyp baryp, qaraýyl qaraýymyz kerek. Áıtpese onyń izi túsýli jaqqa – kózi tigýli... Qashqyn qaýipti ózi kelgen jaqtan kútýli.

– Biz ar jaqtan shyqqanda, ol ber jaqqa sytyla jónelmeı me? – dedi Ǵalı.

– Iá! Iá! Ol keri qashýy da múmkin ǵoı...

– Odan bárin kútýge bolady. Basyn baılaǵan pende ǵoı, – desti ózgeler de.

– Muqan, seniń sol Qurmanǵalı bandyǵa búıregiń burylatyn sekildi... – dep Meshel Jumabaı sýyq sózben túırep ótti.

– E-e, onda ózderiń bilińder. Meniki «qashyryp almaıyq» qoı, – dep súlesoq jaýap qaıyrdy Muqan.

Meshel Jumabaı:

– Sen olaı qıqańdama! – dep kele jatyr edi, Ǵalı:

– Jumabaı, sen de toqtat! – dep basyp tastady. – Bárine kináli, ári-beriden soń, sen! Qashýǵa jol bergensiń!

Meshel Jumabaıdyń mysy basylyp qaldy bilem, jaýap qata almady.

– ...Muqa, – dedi Ǵalı daýsyn jumsartyp: – Jumabaı soldattarymen osynda qalsyn! Biz, siz aıtqandaı, arǵy jaǵynan aınalyp óteıik!

– Ǵalı joldas! – dedi Muqan. – Qashqyn bul kólde qona-jatyp qalmaǵan da shyǵar. Áıteýir, abaı bolaıyq degenim.

– Jaqsy, Muqa!

– Jumabaı, – dedi Muqan endi sabyrly kúımen, – sen myna úsh jaýyngerińdi ǵana qaldyr. Óziń birge júr. Bolmasa – qashqyndy ózim qolǵa túsire almaı qaldym, túsirtpegen sensiń dep, taǵy bále salyp júrersiń... Al sender, – dep soldattarǵa sýyq qarady: – bir saǵattan soń belden asyp, kólge qaraı qozǵalyńdar!

Muqannyń bul sózin bári de qosh kórdi.

Kún túske tartyp qalǵan edi. Muńsyz mamyr kúni maýjyrap, bar mań mama bıedeı ıip turǵan. Qýǵynshy top asyǵystaý júrip ketti. At kekilin ańyzǵaq tarady. At shashasyn qumsaq jalady.

Úsh orys jaýyngeri bolsa, erden túsip, kúlikterin otqa qoıyp, kók shalǵynǵa jantaıa jatysty. Ózara áńgime-dúken qurysyp, tyrnaqtaı shegirtkelerdiń syrylyna, barmaqtaı boztorǵaıdyń shyrylyna qulaqtaryn túristi. Saýmal dámdi suńǵaq qymyzdyqtyń sabaǵyn tasbaqadaı talmasty.

Asqar Altaı

Jalǵasy myna siltemede.