پوەزيامىزداعى جاڭاشا ويلاۋ ءتاسىلى
قاجىبەك ايدارقان ۇلى
«ءسوز جازاتىن ادام ءارى جازۋشى، ءارى سىنشى بولۋى كەرەك. ءسوزدىڭ شىرايلى، ارايلى بولۋىنا ويدىڭ شەبەرلىگى كەرەك؛ ۇنامدى، ورىندى، ءدامدى بولۋىنا سىنشىلدىق كەرەك؛ ماعىنالى، ماڭىزدى بولۋىنا ءبىلىم كەرەك. ابايدا وسى ۇشەۋى دە بولعان» دەيدى احمەت بايتۇرسىنوۆ «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن ماقالاسىندا. بۇدان ءبىز اقىندا بولۋعا ءتيىستى شەبەرلىك، تالعامپازدىق، تەرەڭدىك تۋرالى اسا قۇندى ۇسىنىس پەن شارتتى كورە الامىز. اباي دا ولەڭىندە «انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمەگە، تىڭدار ەدىڭ ءار ءسوزىن مىڭعا بالاپ» دەپ قينالا تولعانادى. جەڭىل ءسوزى جەلدەي ەسكەن اقىنىنا قازاقتىڭ تىڭداۋشىسى دا ىلەسە قۇلاقتان ازىپ، كوبىك سوزگە كوپ ءۇيىر ەكەنىن سىناپ وتىر. ال بۇگىن دە «قىزدىرما» ولەڭشى مەن «كۇن وتكىزگىش، ەرمەكشىل» وقىرمان جوق دەۋگە بولمايدى. ارينە، ءتىپتى بۇندايلار از دەپ تە ايتا المايمىز. سونىڭ دا ناتيجەسى ەمەس پە، الگى كوركەم ادەبيەتتى «ادامداردىڭ كوڭىل اشار تاماشاسى» دەپ، ءلاززاتتانۋدىڭ سايقى-مازاعى ەتكىسى كەپ جۇرگەندەر. بۇل ارينە سالماقسىز سوزگە سالكۇرەڭشە جاتىلعانداردىڭ وراي دا ەرمەك ەتەر شيمايلارىمەن ءوزىن الدارقاتۋعا سەبەپ. ءبىز ايتىپ جۇرگەندەي ولەڭ دەگەنىمىز ەشقاشان كوڭىل كوتەرۋدىڭ ەرمەگى ەمەس. پوەزيانى «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» دەگەن ابايداي تانىپ، ابايداي ولەڭگە قۋات بەرگەن اقىن قازاقتا كەمدە-كەم بولار. وسىنداي ۇلى تۇلعامىز ايتسا ايتار ەدى، ولەڭ كوڭىل كوتەرەتىن نارسە دەپ... تاعى سول ۇلى اباي اسا پاڭدىقپەن «ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ» دەپ وسىدان عاسىردىڭ ار جاعىندا ايتىپ كەتپەپ پە ەدى. ويلانۋ كەرەك سياقتى. جالپى بۇنىڭ ءبارى اقىندىق بىلىممەن، مورالمەن ولشەنەتىنى مۇندا تۇر. ءبىلىم تالعامپازدىققا، تەرەڭدىككە باستار ەدى... شەبەرلىك بولعانىمەن، كەمەلدىلىكتىڭ جالعىز شارتى ول ەمەس ەكەنىن تۇيسىنەر تۇسقا جەتتىك. ءبىزدى قىنجىلتاتىنى ابايدى قيناعان ءسوز بىلعاۋشىلار ارام شوپتەي بۇگىنگە دە ىلەسىپ جەتتى. ايتپەگەندە «قولباسى بولعىسى كەلمەيتىن اسكەر _ ناشار اسكەر» دەپ ناپولون ايتپاقشى، بيىككە ۇمتىلعان، تەرەڭدىككە بويلاعان قازاق اقىنى ابايدان كەيىن دە بولعان، بولا دا بەرەدى. ءوسۋ مەن وركەندەۋسىز پوەزيامىز مۇلدە قاتىپ قالدى دەۋگە كەلمەيدى، ءوستى، وركەن جايدى، سايا ءتۇسىردى، ماۋەلەدى، جەمىس بەردى، جەلكەنىن كەڭ جايدى. جۇڭگو قازاق پوەزياسى تۋرالى وي جۇگىرتىپ كورەر بولساق، ولەڭدەگى تاپتاۋىرىن بولعان وزگەنىڭ سۇرلەۋىندە تويتاڭداماي، جاڭاشا جازۋ كەشەگى ومارعازى ايتان ۇلى، سەرىك قاپشىقپاي ۇلىنان بەرى ءوز سۇلباسىن ءۇزىپ الماي، جاڭا عاسىردىڭ دا تابالدىرىعىن اتتاپ، ءتاسىلىن ۇزدىكسىز جاڭالاپ، العا دامىپ كەلەدى. ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى نەمەسە شيكى كوزقاراسپەن جازام دەگەن قالامعا توسقىندىق قويا المايدى. بۇل ءۇشىن داۋرىعۋدىڭ قاجەتى شامالى، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى قارسى قويۋ دا اقىماقتىق. ءار قازاق اقىنى داستۇردەن سۋسىندايدى، ءداستۇردىڭ ءنارىن قۋات ەتىپ، اۋەلگى قادامىن باسىپ، رۋحاني جاقتان بەلگىلى ورەگە جەتىپ بارىپ، جاڭا ءبىر جولدى ىزدەيدى. سول ءۇشىن ءداستۇردى جوققا شىعارۋ تەكسىزدىك بولسا، جاڭاشىلدىققا قارسى تۇرۋ ناداندىق. بۇل جەردە ەكى نارسەنىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك. ءبىرى، ءداستۇر دەگەنىمىزدىڭ ەشقاشان فورمامەن ولشەنبەيتىندىگى، ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ كوبىمىزدىڭ بۇگىنگى ءداستۇر دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ كەشەگى ورىس ادەبيەتىنىڭ بىزگە قالدىرعان مۇراسى ەكەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك. كەشە كۇنى شەتەل ادەبيەتى دەگەندە ءبىزدىڭ بىلەرىمىزدىڭ 90 پايىزى سول سۆەتتىك ورىس ادەبيەتى. ءىس جۇزىندە الەم ءبىز ويلاعاننان، بىلگەننەن الدەقايدا اۋقىمدى ەدى، ونى ءالى مويىنداماي، «اكەڭدى قارا تاۋدا ءبىر جىققاممەن» كەلەمىز. ءاسىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرى بەرى بولعاندا، «وعىزناما»، كوك تۇرىك ەسكەرتكىشىندەگى جىرلاردان، ياعني ارعى قازاقتان، ءتۇپ قازىقتان باستاۋ الۋى كەرەك. ەندى ءبىرى، ايتەۋ ءوزىڭ دە تۇسىنبەيتىن دۇنيە جازساڭ بولدى جاڭالىق بولادى دەگەن ءسوز جوق. جالپى كوركەم ادەبيەتتەگى ەستەتيكالىق تالعام، باعىت _ ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى تاڭداۋدا باستى ولشەم بولاتىنى ءسوزسىز. قىسقاسى، ويلاۋ جۇيەسى ارقىلى جۇرىلەتىن ساراپتى ءبىز ەشقاشان فورما ارقىلى نوعاندىقپەن مىناۋ ءداستۇرلى، مىناۋ جاڭاشىل دەپ سوقتىرتۋىمىز كەلەسى ۇرپاق الدىندا ەشقانداي ادەبيەت تانۋ مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ بەرە المايتىن ساۋاتسىزدىعىمىزدان دەرەك بەرەدى.
تابىسىم مەن ساتسىزدىگىمنىڭ ءبارى ولەڭىممەن قاتىستى دەپ اقيقاتىن ءوزى ايتىپ كەتكەن الەم ادەبيەتىندەگى بورگەستى بىلمەيتىن قالام ۇستاعان قاۋىم از بولسا كەرەك. اقىن، جازۋشى، اۋدارماشى لاتىن امەريكاسىنىڭ تۋماسى بورگەستىڭ «جاڭبىر» دەيتىن عاجايىپ ولەڭى بار.
«ءتاڭىر نۇرى قاراڭعىنى قاۋسىرا،
ىمىرت كەنەت سالا بەردى جارقىراپ.
جاڭبىر مىناۋ كۇماندانبا جاۋىپ تۇر؛
جاۋىپ الدە وتە شىقتى تامشىلار.
ەسكە ال وندا،
ەسكە الۋدىڭ وزىنەن،
نە ءبىر باقىت ورالادى سەزىنەر.
تامشىلاردىڭ تۇيسىنە الساڭ ءلاززاتىن،
گۇلدەي جايناپ كوكەيىڭە كورىنەر.
تەرەزەمدى قاۋمالادى، بۇركەدى،
ال كوڭىلگە ۇيالاپ تۇر ءبىر سەنىم:
ەندى قايتىپ بولمايتۇعىن باقشادا
جۇزىمدەردى شاڭ-توزاڭنان سۇرتەدى.
ەرتىپ كەلدى ىمىرت وسى دىمدانعان،
ءبىر داۋىستى ءزارۋ بولعان تىڭداۋعا _
اكە داۋىسى،
ولمەپتى اكەم
ءولدى دەپ
نەگە سونشا قايعى جۇتىپ مۇڭدانعام!»
ادەتتە بورگەس شىعارماشىلىعىندا اينا جانە ەسىك وتە كوپ قولدانىلاتىن وبرازدارعا جاتادى. بەينە سول سياقتى ۋاقىت تا اقىن شىعارماشىلىعىندا ماڭىزدى سيمۆولدىق مانگە يە ءسوز. مىنە، وسى ءبىر ولەڭ دە بورگەستىڭ ۋاقىت وبرازى بارىنشا اجارىن اشىپ، سيمۆولدىق ءمانى تەرەڭىنەن قامتىلعان جىر. جاۋىپ تۇرعان نەمەسە الدەقاشان جاۋىپ وتە شىققان جاڭبىر استە فيزيكالىق قۇبىلىسقا قاراتىلمايدى، قايتا بۇل جەردەگى جاڭبىر ۋاقىتتىڭ سيمۆولى رەتىندە الىنىپ وتىر. اقىننىڭ وسى ءبىر ولەڭى سىدىرتىپ ءبىر وقىعاندا جاي ولەڭ بولعانىمەن، شىن مانىندە ءسوزدىڭ ەكىنشى ماعىناسىن اشۋدى قاجەت ەتەتىن قۋاتتى شىعارما.
جاڭبىر _ ۋاقىت دەدىك. وسى جۇيە بويىنشا ىندەتە تالداساق، ۋاقىت وتكەن نەمەسە ءوتۋ ۇستىندە. ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق، قارا تۇنەك دە سىرىلادى. ەگەر ۋاقىتتىڭ وسى قاسيەتىن سەزىنە الساق، ۋاقىت باقىتتىڭ گۇلى بولىپ اشىلاتىندىعىن ەمەكسىتەدى اقىن. بۇكىل ولەڭنىڭ سالماعى مەن ويدىڭ ءتۇيىنىن بويىنا جاسىرىپ تۇرعان سوڭعى شۋماقتا اقىن ادام يلانۋعا بولمايتىن ءسوز ايتادى، ياعني ولگەن اكەسىن ولمەپتى دەپ قۋانادى. سەبەبى جاڭبىر _ ۋاقىتتان اكەسىنىڭ داۋىسىن ەستىمەدى مە؟! ارينە، بۇندا اقىننىڭ ايتپاعى استە اكە داۋىسى ەمەس، قايتا بارلىق كونە، ءداستۇرلى مادەني قۇندىلىقتار سياقتى ۇزاق ۋاقىت وتارلاۋ مەن وزگەنىڭ بيلەۋىندە بولعان لاتىن امەريكاسىنىڭ دا ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىنا جاتتان كەلەر اسەر از بولماعان. وسىنداي جانتالاستى ساتتەگى لاتىن امەريكاسىنىڭ ءتىل، تاريح، مادەنيەتىن اقىن ءبىر اۋىز ءسوز اكە دەگەن اتاۋمەن سيمۆولداپ العان. ەندەشە اقىن جاڭبىرداي جەلگەن ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن قايتا ورالعان «اكەسىمەن» قاۋىشقانىن ەندى تالداپ جاتۋدىڭ دا قاجەتى شامالى بولار. مۇمكىن ەمەس ۇعىمدار استارىنا شىندىقتى جاسىرىپ، ايعايعا باسپاي باسقاشا مانەردە جەتكىزەتىن، ۋاقىتتىڭ اعىسىندا نەمەسە قايتالانبالىعىندا تاعدىردىڭ دا وزگەرىسكە ۇشىرايتىنىن ۇيلەسىمگە كەلتىرىپ جىرلايتىن فيلوسوفيالىق قۋاتى كۇشتى، سيمۆولدىق ءمانى تەرەڭ ولەڭدى ءبىر وقىعان ادامنىڭ تۇشىنا قويۋى دا قيىن. دەگەنمەن ولەڭدەگى ءسوزدىڭ ەكىنشى ماعىناسى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى وسىنداي ىزدەنىستەرمەن قولعا كەلەتىن تاڭبالىق مانگە يە ءسوز مادەنيەتىنىڭ، ويلاۋ مانەرىنىڭ استارىندا تۇراتىندىعى مەنمۇندالايدى.
ءبىز ۇنەمى مودەرنيستىك، پوستمودرنيستىك شىعارما دەسە، مۇرىنىمىزدى شۇيىرەمىز. ءۋاجىمىز وتە قاراپايىم، ياعني مۇنداي جاڭا اعىممەن جازۋ بارىپتۇرعان شەتەلشىلدىك بولار ەدى. شىندىعىنا كەلگەندە اقىننىڭ مودەرنيس نەمەسە پوستمودەرنيس تاسىلدەرىمەن ولەڭ جازۋى ونىڭ ۇلتتىڭ اقىنى بولۋىمەن ەشقانداي قاتىسى جوق. بۇل تەك ءتاسىل عانا. قايتا وسى ءبىر جاڭا تاسىلدەن ويداعىداي پايدالانا العاندا ءبىز ۇلتتىق رۋحقا الدەقايدا جاقىندار ەدىك. جاڭاعى ولەڭىن وقىپ وتىرعان اقىنىمىزدى ادەبيەت تانۋشىلار پوستمودەرنيس اقىندار توبىنا جاتقىزادى. ەگەر ءبىزدىڭ دايىن قالىپتاعى تالداۋ تاسىلىمىزگە سالعاندا، ەشقاشان دا جاڭاعى جاڭبىردى ۋاقىت سيمۆولىنا بالانىپ الىنعان دەپ ويلاماس ەدى. سوسىن بارىپ جاي عانا اقىن كوڭىل كۇيىندەگى جاڭبىرلى كەش دەپ تۇجىرىمداپ، «جاڭبىر بىرەسە جاۋىپ تۇر، بىرەسە الدە بالكىم جاۋىپ ءوتتى دەدى. بولماعان باقشاسىندا جۋىنعان ءوزىمى نەسى، ال ولگەن اكەسىنىڭ داۋىسى قايدان شىعىپ، قايدان قايتىپ كەلدى، جىن بولماسا» دەپ باسىمىزدى جاعامىزعا تىعىپ، بەتىمىزدى جەڭىمىزبەن بۇركەپ، كەلتىرىپ تۇرىپ ءبىر سىقىلىقتاپ الىپ، «بۇنداي ولەڭنەن ۇيرەنبەۋ كەرەك، ساندىراق» دەپ ءبىر-اق تۇيەر ەدىك. ءىس جۇزىندە جاسامپازدىقپەن شۇعىلدانۋشى ءار جاسامپازداۋشىنىڭ ول، شىنىندا، جاسامپازدىقتىڭ ادامى بولسا، وزىنە ءتان ۋاقىت-كەڭىستىگى بولادى. الەمدەگى ءۇش ايگىلى سۋرەتشىنىڭ ءبىرى داليدىڭ «ەسىمدەگى ماڭگىلىك» دەگەن سۋرەتى بار. سۋرەتتە ساعاتتى مايىستىرىپ، يلەگەن قامىردى ىلگەندەي بۇتاققا، ۇستەلگە ءىلىپ قويعان. بۇل تۋرالى ءوز سوزىندە مەن ءوزىمنىڭ ۋاقىت-كەڭىستىك كوزقاراسىمدى بەينەلەدىم دەيدى، ياعني ۋاقىتتىڭ فورماسىن اۋەلگى بار ولشەمنەن تىسقارى ويلاعان. بۇنداي ويلاۋ ءتاسىلى پوەزياعا دا اسا قاجەتتى. ويتكەنى پوەزيا دەگەننىڭ ءوزى ءاۋ باستان شەڭبەردىڭ ىشىندە بۇعۋ ەمەس، كەرىسىنشە شەڭبەردىڭ سىرتىنداعى بۇلقىنىس، لوگيكانىڭ سىرتىندا تۇرىپ، ادام تۇيسىگىنە اسەر ەتىپ، سەزىنۋگە جەتەلەۋ.
«الاقاندا بەس سىزىعىم بار تاعى،
اپپاق بولىپ اتقان كەزدە ءار تاڭىم؛
باتىس، شىعىس، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك،
ەندى ءبىرى ساعان قاراي تارتادى» (اۋد: قادىر مىرزا ءالى) دەيدى تۇرىك اقىنى فازىل حۇسني داعلارجا «بەس باعىت» دەگەن ولەڭىندە. ويلاڭىز كادىمگى ۇعىم بويىنشا باعىت تەك تورتەۋ بولادى. بۇل جەردە اقىن لوگيكالى ويلاۋىمىزداعى ءتورت باعىتتان تىسقارى وزىنە ءتان تاعى ءبىر باعىتتىڭ بار ەكەنىن ايتىپ تۇر. ول ساعان قاراي تارتادى دەيدى. ولەڭنىڭ ءتورتىنشى تارماعىنداعى «ساعان» دى تۋعان جەر دەپ تە، اناسى دەپ تە، سۇيگەن جارى، عاشىعى دەپ تە ويلاي بەرۋىڭىزگە بولادى. اقىن ونىڭ كىم ەكەنىن اشالاپ ايتپايدى. بۇل دا سول تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆتىڭ «ءاي، دەگەنمەن، بەسىنشى ءبىر ماۋسىم بار» دەگەنىندەي تۇراقتى ۇعىمنان تىسقارى، وزىنشە، دارا ويلاۋدىڭ ءساتتى جەمىسى. ءبىز نەلىكتەن وڭاي دۇنيەنى كۇردەلى جەتكىزگەن نەمەسە كۇردەلى دۇنيەنى تىپتەن كۇردەلى جەتكىزگەن ويلاۋ ءتاسىلىن قۇپ كورەمىز. سەبەبى، اقىن بەرىسى ۇلتتىڭ، ارىسى ادامزاتتىڭ وي قوزعالىسىنا اسەر ەتۋى كەرەك. ءسىز بار قۇبىلىستى اۋار-تامارى جوق ءدال جەتكىزدىڭىز دەيىك. وندا وقىرمان ويپىراي راسىندا وسىلاي، تاۋىپ-اق ايتىپتى دەپ باس يزەپ، سىزگە مويىنسال بولادى. ءوزى ەشتەڭەنى دە ويلامايدى، ءوز ساناسىندا ويلاۋ قيمىلى بولمايدى. ويتكەنى، ءسىز ءبارىن دايىنداپ بەرگەنسىز. ال كۇردەلى دۇنيەنى وقىعان وقىرمان بۇل نەنى ايتىپ كەتتى دەپ ودان ارى ىڭعۋىرلاپ ويلاپ، ءسوزدىڭ استارىنداعى ءماندى تابادى دا «ە بىلاي ەكەن-اۋ، بۇل مىنا جاعىنان ويلاپتى-اۋ» دەپ تاۋسايدى، ءدامىن الادى. بۇل سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي تۇسىنىك جاساماسا دا تۇسىنىكتى قاراپايىم لوگيكا. ەندەشە ءبىزدىڭ كەيىنگى ءتاسىلدى دامىتۋ كەرەك دەي بەرەتىنىمىزدىڭ سەبەبى سول _ وقىرماننىڭ وي-سانا ارەكەتىنىڭ كوپ بولۋىنا قىزمەت ەتۋ. نەگىزى ويلاۋ جاڭارماي ۇلت جاڭارمايدى، ۇلت جاڭارماي ۇلتتىق تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋى كەشەۋىلدەيدى. ادەبيەت وسىنداي ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن ونەر، استە تەك عانا كوڭىل كوتەرەتىن جالاڭ فۋنكتسيالى ونەر ەمەس.
جۇڭگو قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە تۇراقتى قالىپتان القىپ شىعىپ، ايتپاعىن قالايدا باسقاشا بەينەلەۋگە تالپىنعان اقىندار بۇرىن دا بولعانىن الدىدا ايتتىق، ارينە قازىر دە بار. ءبىز وتكەندى شولۋعا قاۋقارسىز بولساق تا بۇگىنگى شوعىردىڭ ىشىنەن قولىمىزدا جىرلارى بار جاس بۋىننان بىرنەشەۋىن وقىرمانمەن ورتاقتاسۋىمىزعا بولادى.
اۋەلى ىنتىماق ءسادۋۆتان ءبىر شۋماق وقيىق.
«ءولىمدى كوردىم...
كوك كويلەك كيگەن قىز ەكەن،
قاسىنا بارعىم كەلگەنى، شىركىن، شاقىرتپاي.
جارقانات ءومىر قىزعانىش قانىن ۇرتتاعان،
قاراشىعىمدى قاعىپ ءتۇسىردى جاقۇتتاي» («ءولىمدى كوردىم»).
باياعىدا ۇلكەن كىسىلەر ءتۇس جورىپ جاتاتىن. سوندا ەسىمىزدە قالۋىنشا ءتۇسىن ايتۋشىلار تۇسىمدە كوك كويلەك كيىپ ءجۇر ەكەم، كوك كيىم كيىپ الىپپىن دەسە، وي جارايدى جاقسى ءتۇس ەكەن، جاقسىلىق، قۋانىش، توي، قىزىق بار ەكەن، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن دەپ جاتادى. ال كەرىسىنشە كوكتىڭ ورنىندا قىزىل بولسا، «ءتۇس تۇلكىنىڭ بوعى» دەپ جىلى جاۋىپ، ءسوز وربىتپەي قويا سالار ەدى. ارينە، ەستى ادام ەمەۋىرىننەن ءبارىن ءبىلىپ وتىرادى. جوعارىداعى ءبىز وقىعان ءبىر شۋماق ولەڭدەگى ۇعىم اۋەلدەگى نانىم-سەنىمنەن باسقاشالاۋ ورىلەدى. بۇل جەردە ءولىمدى كەرىسىنشە كوك كويلەكتى قىز دەسە، جارقانات _ ءومىردىڭ قىزعانىش قانىن ۇرتتاعان قىزىلشىل پيعىلعا تەڭەلەدى. دەگەنمەن وسىلاي ويلاعانىمىزدا ءسال اۋاشا قونعان سياقتى بولعانىمەن، جىڭىشكەلەي قاراساڭىز، اقىن قولدانعان ءولىم سوزىنە ءساپ سالۋعا تۋرا كەلەدى. مۇنداعى ءولىم ماڭگىلىكتىڭ تۇراعى، تىنىشتىقتىڭ بەسىگى، ەڭ سوڭعى تىنىستار، بايىز تابار مەكەنىڭ. ءولىم مۇندا قورقىنىشتى ەمەس، قايتا قىزىل مىسىق مىنەزدەس ءومىر قورقىنىشتى. وسى تۇسىنىك بويىنشا جۇلگەلەگەندە باعاناعى تۇستەگى تانىم مەن اقىن جىرىنداعى ەمەۋىرىن الىستان وراعىتىپ بارىپ تاقۋالىق يدەيامەن تۋىستاسادى. بىزگە باسقاشا سەزىلگەنى اقىن ءوز ويىن توتەسىنەن جەتكىزبەي ءىز تاستاعان، وزىنە ءتان، تاپتاۋىرىنسىز ويلاۋ تاسىلىندەگى وزگەشەلىك، بەينەلەۋدىڭ دارا فورماسى. اقىننىڭ تاعى ءبىر «توپىراققا تۇيىلگەن جان» دەگەن ولەڭىنەن «جانىمدى ءتۇيىپ قويدىم توپىراققا» دەگەن جولدارعا جولىعامىز. ارينە، قازاقتا «جانىن شۇپەرەككە ءتۇيىپ» دەيتىن تۇراقتى ءسوز بار. مۇنداعى جان ناقتى زات ەمەس، بەيسانالى دۇنيە. ءبىراق ەسكى قازاق ۇعىمى جاندى زاتتاندىرعان. بۇگىنگى قازاق اقىنى وسى زاتتاندىرعان جاندى بۋىپ، تۇيۋگە كەلمەيتىن توپىراقتى مۇمكىندىكتەن اسىرا ويلاپ، جاندى سول توپىراققا ءتۇيدىم دەيدى. بۇل الدىڭعى ويلاۋدىڭ زاڭدى دامىعان جالعاسى.
ىنتىماق ءسادۋۆتىڭ جىرلارىنان جاڭا ويلاۋ نەگىزىندە قۇرىلعان جاڭاشا وبرازدار استارىنداعى ماندەرگە، سيمۆولدار تاساسىنداعى اجارعا كوپتەپ كەزىگىپ، اقىننىڭ ۇنەمى ويلى ولەڭ جازاتىنىنا كۋاگەر بولىپ كەلەمىز. ەندى ءبىر اقىنىمىز ەرلان نۇردىقان ۇلىنىڭ جىرلارىنا دا وقىرمان ەڭ كوپ نازار اۋدارىپ سۇيىنۋىمەن بىرگە، كەي تىركەستەرىنە نارازى كوزقاراستا، داۋلى، پىكىرلى كۇيدە جۇرگەنىن بىلەمىز.
«تاڭ بوبەگىن وراپ ىستىق اق قارعا،
كوكتەم بولىپ كەتتىم مىنە اق تاڭدا.
قانداي باقىت سەنىڭ ۇشىپ جەتكەنىڭ،
مەن ولەڭگە قابىر قازىپ جاتقاندا» دەگەن ولەڭ شۋماعىنداعى «تاڭ بوبەگىن وراپ ىستىق اق قارعا» دەيتىن تارماق وقىرمانداردىڭ ءار ءتۇرلى اڭىسىنا مۇرىندىق بولىپ جۇرگەن جايى بار. ونداعى پىكىرىمىز قاردىڭ ەشقاشان ىستىق بولمايتىنى. فيزيكالىق قاسيەتىنەن قاراعاندا قاردىڭ كۇيىپ-جانىپ تۇرۋى مۇمكىن ەمەس، دەگەنمەن، اقىننىڭ وسى تارماققا سيدىرعان مانىنەن ويلاعاندا، الدەقايدا ءسۇيىنىشتى كۇشكە، جاڭا ءبىر ۇعىمعا يە. مۇندا اقىن ءوزىنىڭ ءسابي دە تازا، كىرلەتكىسى كەلمەيتىن قۋانىشىن كىرسىز قارعا عانا وراۋدى ءمىناسىپ سانايدى. مۇنداعى قاردىڭ ىستىقتىعى قۇبىلىستىڭ سىرتقى مۇمكىندىگى ەمەس، قايتا اقىن ىزدەگەن ىشكى ءمان، ياعني اقىن جۇرەگىنە جاقىن قاردىڭ ىستىقتىعى قول كۇيدىرەر ىستىقتىق ەمەس، كەرىسىنشە جان جىلىتار تازالىقتىڭ جۇرەككە جاقىن جىلۋى. قىسقاسى اقىنعا كەرەگى قاردىڭ فيزيكالىق قاسيەتى ەمەس، وسى ولەڭدەگى اقىن پسيحولوگياسىنا جاقىن سيمۆولدىق قاسيەتى. بۇل تارماق ءبىزدى سونشا ۇركە قاراتىپ تۇرعانىمەن، الەمدىك ادەبيەتتە مۇنداي وبرازداردى كەزدەستىرۋ قيىن ەمەس. ولەڭدەرىن وقىساڭ ورىستىڭ ايەل اقىنى احمەتۆا بىردەن ەسىڭە كەلەدى دەپ باعالايتىن سىرتقى موڭعۇلدىڭ 1972-جىلى تۋىلعان ايەل اقىنى ۇلجي تۇعىستا:
«اپپاق ەتىم نۇر شاشادى،
كورمەيمىن،
قانداي ىستىق سىر-سىر ەتىپ
قىمتاپ جاتقان وياۋ قار» دەيتىن جولدار بار. مۇندادا قاردى ىستىق دەيدى. ءىس جۇزىندە ەرلانداعى قار دا قار ەمەس، تازالىق، پاكتىك، اقيقات، ۇلىلىق بولسا، ال ۇلجي تۇعىستاعى قار دا ماندىك جاقتان ەرلان قولدانعان سيمۆولدىق سىلتەمەدەن الشاق ەمەس. وسىنداعى اق قار تىركەسىندەگى اق سوزىنە ودان ارى ىشكەرىلەي ۇڭىلۋىمىزگە ابدەن بولادى. قازاق ۇعىمىندا اق ءتۇس اقيقاتتىڭ، قۋانىشتىڭ سيمۆولى ەتىلەدى. تەك قازاق ۇعىمىندا عانا ەمەس، حانزۋ حالقىنىڭ «ولەڭ ءتاپسىرىنىڭ» ىشىندەگى كوپ ولەڭدەردە سۇلۋلىق پەن بەگزاتتىقتى، ماحاببات پەن ادالدىقتى، تازالىق پەن ىزگىلىكتى وسى اق ءتۇس ارقىلى بەينەلەگەن. حانزۋ ادەبيەتىندە تازا، قوسپاسىز اق ءتۇس ەش جالعاندىقسىز ءمورال مەن ادامگەرشىلىكتىڭ سيمۆولى بولسا، ال «ىنجىلدە» اق ءتۇس ءتاڭىر، پەرىشتە، باقىت، قۋانىش پەن اسىل قاسيەتتىڭ سيمۆولى. سوندىقتان باتىستىقتار ءۇشىن اق ءتۇس ايتپاسا دا قاسيەتتى ءتۇس سانالادى. جالپى مۇنى ايتىپ وتىرۋىمىزداعى سەبەپ ەرلاندى اقتاپ الۋ ەمەس، قايتا مادەنيەتتەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ بارىسىندا ازدى-كوپتىك الشاقتىققا يە بولاتىنى بولماسا، نەگىزىنەن ءتۇپ تەگى ءبىر كىندىكتەن تارايتىندىعىن ەسكەرتە كەتۋ.
«سەلت ەتكەندە اۋىر ويلى قىسقى ورمان،
اق بۇتاقتان مىڭ بوياۋلى ءتۇس تامعان.
سونىڭ ءبارىن قابىلدايمىن قايتالاي،
قاناتتارى نۇر ساپىرعان قۇستاردان» دەيتىن شۋماققا كەزدەسەمىز تاعى دا سول ەرلان اقىننان.
«سۋ تۇبىندە جاتقان تاس
جەل تولقىسا شىعادى.
وي تۇبىندە جاتقان ءسوز
شەر تولقىسا شىعادى» دەيتىن اقيقاتتى ايتىلىم بار اسان قايعىدان قالعان. ولەڭگە كەلسەك، اۋىر ويلى قىسقى ورمان ءسوزدىڭ ەكىنشى مانىندە استە كادىمگى تالدى ورمان ەمەس، حالىق. وسى حالىق سەلت ەتسە، قامسىزدىقتان ويانسا، اقيقاتتىڭ اق بۇتاعىن سىلكىپ، دۇنيە اۋناپ ءتۇسىپ شىرىشىن اشار ەدى دەيدى اقىندىق رومانتيكا. وسىنىڭ ءوزىن سونشا نازىكتەندىرىپ پەرىشتە بولمىس قۇستاردان قابىلدايمىن دەيدى. بۇتاقتىڭ باسقا ءتۇس بولماي، اق ءتۇستى بولۋى وسى ءبىر شۋماقتىڭ يدەياسىن اشۋعا ەرەكشە قىزمەت ەتىپ تۇر. بۇتاقتى جاس بۇتاق دەپ نە كوك بۇتاق دەپ باسقاداي العاندا، اۋىر ويلى قىسقى ورمانعا ەشقانداي قىزمەت ەتە الماعان بولار ەدى. وسىلاي ەرلان ولەڭدەرىن وقىپ وتىرىپ، ءار ءتۇرلى تۇستەردى استارداعى ەستەتيكالىق ءمانىن اشىپ، ورىندى قولدانعانىنا كۋا بولا الامىز. سونىمەن بىرگە، اقىن ءوز ولەڭدەرىندە قابىر، تابىت، جاپىراق دەگەن سياقتى سوزدەردى دە وتە كوپ قولدانادى. مۇنىڭ دا وزىندىك ءمان الاتىن جەرلەرى كوپ. دەگەنمەن ەرلان تۋرالى پىكىر ايتىلعاندا، تابىت، ءولىمدى كوپ اۋىزعا الدى، تاپتاۋىرىن ەتتى دەيتىن پىكىر-ساۋالدار دا باس كوتەرىپ قالادى. «تىنىشتىقتى ساقتاڭىزدار! بۇل – قاسيەتتى قابىر!» دەيتىن ورىس فيلوسوبى ا. بەليدىڭ وسى ءبىر ءسوزىنىڭ ءمانى نەگىزىندە ىزدەستىرىپ، قازبالاعان قابىر نىشانى بولسا، وندا ءبىز ونى قۇپتايتىنىمىز ءسوزسىز. ال ەرلان ولەڭىندەگى مەن بايقاعان ۇلكەن كەمشىلىك اسەر قايتالاۋ. ءبىر ولەڭىندەگى اسەردىڭ ەكىنشى ءبىر ولەڭىندە جانە دە كولبەڭدەۋى. ەرلان رومانتيكا، سيمۆوليزم، سيۋررەاليزم، بۋالدىر ولەڭ ءتاسىلىن ءساتتى بىرلەستىرىپ مەڭگەرگەن، سول ارقىلى ءوز جان دۇنيەسىن بارىنشا قازبالاي العان اقىن. دەگەنمەن باسقا تاسىلگە قاراعاندا رومانتيكاسى اسا باسىم، سوندىقتان ەرلاندى ۇلكەن جاقتان رومانتيك اقىن دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. مىسالى، ومارعازى ايتان ۇلى رومانتيزم تاسىلىمەن جازا تۇرىپ، ەرەكشە بىتكەن تالانت كۇشىمەن، كەڭ كورۋ اياسىمەن، اۋقىمدى باقىلاۋ مۇمكىندىگىمەن وسى رومانتيزمنىڭ شەڭبەرىن ىرەپ كەڭەيتكەن. اۋەلگى قالىپتالعان رومانتيزم ۇلگىسىنە بارىنشا تىنىس بەرگەن قازاق اقىنى بۇكىلدەي ءتۇپنۇسقادان وزگەشە، ويعا كەنەن جاڭا رومانتيزمدى بارلىققا كەلتىرگەن. بەينە سول سياقتى ەرلان نۇردىقان ۇلى دا رومانتيزمگە جاڭا قان بەرىپ، وزگەشە ايشىق، ورنەك سالىپ، جاڭا ءبىر بەلەسكە كوتەرگەن اقىن. الايدا كورۋ اياسىن ودان دا ارى كەڭەيتۋدى ۇسىنىس ەتەر ەدىك. كەيدە كوركەم وبراز، سۇلۋ تىركەستەر ءۇشىن ولەڭ جازعان سياقتى اسەر قالدىرادى. مۇنى كەڭەيتۋدىڭ مۇمكىندىگى كوپ. بالكىم، كەي مۇمكىندىكتەر ەندى ورايىن بەرمەس، ال كەي مۇمكىندىكتەردى اقىن ءوزى دە بايقاپ كادەسىنە جاراتا الار. اقىننىڭ وسىنداي ىزدەنىس اياسىنىڭ شەكتىلىگى مەن وزگە اقىندارمەن بولعان پوەتيكالىق بايلانىسىنان تۋىنداعان رەمينيستسەتنسيالىق جاعداي كەيدە وقىرماندارعا جاڭساق تۇيسىك تۋدىرىپ جۇرگەنىن ءارى بۇنىڭ ءتۇبى شىعارماشىلىق تازالىققا اسەر ەتەتىندىگىن دە ەسكەرتەمىز.
ال، اقىن مادەتبەك بالعابەك ۇلىنىڭ كەيىنگى كەزدەگى وي مازاسىزدىعىنا تولى ولەڭدەرىن وقۋ ارقىلى داۋىرلەر قاتپارىنان جەتكەن ىقىلىم زامان دىبىستارىنىڭ جاڭعىرىعىن سەزىنگەندەي بولامىز. بەينە اقىن سوزدەردىڭ تاسقا اينالعان ءىزىن تابۋشى نەمەسە مولالارعا كومىلگەن تەكتىڭ ءۇنىن بولتىرىكشە ۇلىپ جوقتاۋشى سياقتى ەلەس بەرەدى. بۇل ولەڭدەگى ءار سوزگە سيعان ۇعىم مەن كوزقاراستى ايتۋ ەمەس، قايتا تۇيسىك پەن سەزىنىستى ءتۇيسىنۋ مەن سەزۋ تۇرعىسىنان وي جۇگىرتۋدى قاجەت ەتەتىن اقىندىق الىمدىلىق.
«كەكشىل ابادان،
ۋىق...
ساۋلە...
رۋح...
الاش...
اجەسى...
تاۋعا قاراپ دۇعا وقىعان جان انام» دەپ باستايدى «تاۋلار ۇلىعاندا» اتتى جەلىلەس جىرلارىنىڭ «دۇعا» بولىمىندە جىر ءالقيساسىن. ابادان، ۋىق، ساۋلە، رۋح، الاش، اجە، انا اقىننىڭ ويلاۋ كەڭىستىك گەۋمەترياسىندا تۇلعالانعان شابىتتىڭ سيممەتريالى وي جۇيەسى سىندى. وسىناۋ جەلىلەس ولەڭدەرىنىڭ ءون بويىنا وسى سوزدەردەگى رۋح ءتىلى ءسىڭىپ كەتكەن اقىن ادامزات تىلىمەن ءتاڭىردىڭ قاسيەتتى نۇرىن (ادامداعى رۋحاني قۇندىلىق) جوقتايدى باستان-اياق.
«تاۋلار جاققا قالقىپ قاشقان سول كۇبىر،
دالالىقتار وقىپ جاتقان سوڭعى جىر». اقىنداعى تاۋسىلۋ ما، جوق الدە تاكاپپارلىق پا؟ بالكىم، ەكەۋى دە دەۋگە بولار. «سوڭعى جىر» تىركەسىنىڭ سالماعى ءبىزدى ەكى ۇشتى كۇيگە ءتۇسىرىپ، قيسىن كۇمانىنا اپارادى. وسىدان-اق اقىندىق سوزبەن ويناۋ ەمەس، ءسوز قۇنىن، تىركەس سالماعىن ارتتىرىپ، ءاربىر شاشىراندى نۇكتەدەن شەڭبەر سۇلباسىن سالۋ ەكەنىن بىلەمىز. كۇمان تولى سۇراۋلى يدەيالارعا، سوڭعى تازالىققا بولعان تالپىنىس پەن الاڭعا تولى باسقا جىرلارىندا دا بولسىن اقىن ىزدەنىستەن ءبىر تانبايدى. كەيدە زاڭدىلىققا قايشىلىق يدەياسىمەن ىشقىنىپ، ۇلتتىڭ ازۋىن، بۇگىنگى كۇيىن، ءوزىن تامىرسىزداندىرعان جيىركەنىشتىلىگىن، ۇرەيلى حال-كۇيىن اڭىس ەتەدى.
«كوكتەن ءتۇسىپ كوك كەمپىر،
وتىرادى كونە مەشكە وت قالاپ» دەگەن جولدارعا كەزىگەمىز اقىننىڭ «تارىم مەن اعا» اتتى جىرىندا. ءبىرىنشى تارماقتاعى كەمپىردىڭ كوك بولۋى ءبىر تۇرلىلەۋ سەزىلگەنىمەن، بۇل تىركەستىڭ ءمانى سوڭعى تارماقتاعى «وتىرادى كونە مەشكە وت قالاپ» دەگەن جولدارمەن اشىلا تۇسەدى. اقىن نەگە كوك كەمپىر دەپ الدى ەكەن، كوك كەلىنشەك، كوك قىز دەپ الا بەرسە بولماس پا دەۋىمىزگە كەلمەيدى. قايتا بۇل ەكى تارماق، اسىرەسە سوڭعى تارماق جاي ءبىر سويلەم بولعانىمەن، بارىنشا تەرەڭ مازمۇندى قامتىپ كوك كەمپىر تىركەسىنىڭ ۇيلەسىمىن ارتتىرىپ تۇرعاندىعى ءبىزدى قۋاندىرادى. وسىنداعى كوك ءتۇس ىرعاق پەن بۋناق ءۇشىن الا سالعان جاي سىن ەسىم بولىپ قالماستان، بۇكىلدەي مانگە قىزمەت ەتىپ تۇرعان كيەلى تاڭبا استارىنداعى مازمۇن. جالپى مادەتبەك ولەڭىندەگى انا، اپا، اجە، كەمپىر ۇلتتىق تازالىقتىڭ قۇيماسى، رۋحتىڭ نىشانى، سوڭعى بەلگى مەن سارقىتى بولىپ وبرازدىق جۇيە قالىپتاستىرادى. اقىن جىرىنداعى بۇنداي دارالانعان، جيناقىلانعان وبرازدار ءوز قۋاتىن تانىتا تۇسەدى. بۇل بولەكشەلىك ءوز جولىن تابا باستاعان اقىننىڭ وزىنە دە، وقىرمانىنا دا قۋانىش. اقىننىڭ مىنسىزدىككە ۇمتىلعان، مەڭدەي اقاۋى دا ادەمى بولىپ سەزىلەتىن ءمىنسىز جىرلارىن كوپتەپ كەزىكتىرۋگە بولادى. دەگەنمەن، ويدى تەرەڭدەتۋگە ۇمتىلۋ بارىسىنداعى كۇردەلىكتىڭ كومەسكىسىندەگى اڭعارىم ەسكەرىلمەي قالاتىنى بار. كەيىنگى كەزدە سەزىم مەن وي ورىمدەي قابىسىم تاۋىپ، وبرازى ويناقىلانىپ، كەمىستىگىنەن ارىلۋ بارىسى جۇرىلۋدە. پوەزياداعى ءوزىنىڭ ىشكى مەنىن باسقا ءبىر بيىكتىكتە تۇرىپ بايقاۋعا اقىننىڭ مۇمكىنشىلىگى جەتەدى. ءبىز ونىڭ بۇگىنگى شابىت دەڭگەيىنەن ءوزىنىڭ سۋبيەكتيۆ تالعامىنا سەنەتىن دارەجەگە جەتكەنىن بايقايمىز. ەندەشە اقىن تۆەرچەستۆوسىندا اسا ءبىر جاڭا، قۋاتتى الەم اشىلىپ بولدى. ەندىگى ماسەلە، كەڭەيۋ مەن كەمەلدەنۋدە؛ ۇزدىكسىز دالەلدەۋدە، ىشكى قۋاتى ارقىلى ءوز قاراستىلىعىن قۇرىشتاي بەكەمدەپ، وزىنە عانا ءتان ۋاقىت-كەڭىستىگىن، بوستىعىن ودان ارى ايقىنداۋدا قالدى.
ادەتتە بۇگىنگى اقىندار پوەزياعا جاڭالىق اكەلەمىز دەپ ءداستۇردى جوعالتتى، ۇلتتىق بوياۋ سيرەدى دەگەن پىكىرلەردى كوپ ايتامىز. ءىس جۇزىندە ءداستۇر دەگەنىمىز ۇيقاستا تۇرعان قۇندىلىق ەمەس. مىسالى قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن جازىلاتىن سيزوندىق ولەڭدەردى ءداستۇرلى ولەڭ دەۋىمىزگە بولار ما؟ قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن جازىلعان ولەڭنىڭ ءبارى ۇلتتىق بوياۋى قانىق، ءداستۇرلى جىر بولا بەرمەيدى. «قارا ولەڭ ۇيقاسى» دەپ تىركەستىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، بۇندا بارى تەك ءداستۇرلى ۇيقاس عانا، ەشقاشان ەستەتيكالىق ءمان، باعىت، تۇعىر، تەك ەمەس. ءداستۇر، ۇلتتىق رۋح دەگەنىمىز فورمامەن جالعاسپايدى. قايتا كەرىسىنشە ەستەتيكالىق قۇندىلىققا مۇراگەرلىكپەن جالعاسادى. ماسەلەن، «بەيىستىڭ جاسىل سيراق اسەم قۇسى» دەگەن تىركەس بار ومارعازى ايتان ۇلىندا. ارينە، بەيىستىڭ قۇسى وسىنداي بولۋى دا، بولماۋى دا مۇمكىن، ءتىپتى بۇل جەردە، شىنىندا، بەيىستىڭ قۇسىنىڭ بولۋى نەمەسە قانداي بولۋى كۇمان تۋدىرىپ، باسقاشا ويلاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. كەرىسىنشە ءبىزدى قىزىقتىراتىنى اقىن قيالىمەن زاتتاندىرىلعان «جاسىل سيراق اسەم قۇس» دەگەن وسى ءبىر تارماق. وسى ءبىر تارماق ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزعا اسەم قۇستىڭ تۇلعاسىن بىردەن جارق ەتكىزىپ، ەستەتيكالىق مىندەتىن ءساتتى ورىندايدى. ابايدىڭ «كوك قانات قۇسى بەيىستىڭ» دەگەنى دە مىنە وسىنى دالەلدەيدى. بۇدان سىرت، ەكى اقىنداعى بەيىس قۇسى وبرازىنىڭ ءتۇپ تەگى ءزايتۇن بۇتاعىن جەتكىزەتىن كوگارشىننان كەلىپ تۇر دەمەۋگە دە بولمايدى. مىنە، وسىلاي وسى ءۇش وبرازدىڭ ورتاسىندا ەستەتيكالىق تۋىستىق، ءوزارا مۇراگەرلىك جاتىر دەگەن ءسوز.
«بۇل دالا مەنىكى –
وندا كەشە مودەنىڭ اكەسى ولگەن.
كوشپەندىلەر ىزىنە تۇنعان قاق سۋىنا
كەشكى ارايدىڭ قان ساۋلەسى سونگەن.
ويانعان ۇنىندە بوزتورعايدىڭ
بوزالا تاڭنان،
باتىستى جاۋلاعان ەدىلدىڭ
ماڭگىلىك ساعىنىشى
قالعان!
ءوزىم بە ءۇنسىز قالعان،
جوق الدە ۋاقىت پا ۇستەم.
بۇل دالا مەنىڭ ءبىر جاپىراق ەتىم
قانجار جۇزىنەن قيىلىپ تۇسكەن!
... مەنىكى!»
قۋانىش دالەي ۇلى «بۇل دالا مەنىكى» دەپ دالاعا ەتەنەلىگىن باسا ايتىپ باستاعان جىرىندا مودە مەن ەدىلدى اۋىزعا الادى. ءيا، مودە مەن ەدىل كىم ەدى؟ ءبىزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇرىك جۇرتىنىڭ ارعى باباسى سانالاتىن مودە مەن ەدىل تۋرالى نە ءبىر ەرلىك جىرلار مەن ەسىل اڭىزدار سوناۋ مودە ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى 230-174-جىلدان بەرى ۇرپاقتىڭ ساناسىمەن جاڭعىرىپ، قانىندا كوكتەپ، كەشەگى جىراۋدىڭ، بۇگىنگى اقىننىڭ جان ايعايىمەن ءار كەز ءبىزدى ۇيقىدان وياتىپ كەلە جاتقان جوق پا؟! مودە مەن ەدىل تۋرالى ءبىز عانا ەمەس، بۇكىل شىعىس، باتىس جارىسا جازىپ، ەستەلىكتەرىنە قاتتادى. ءبىرى ءسۇيىنىپ جازسا، ءبىرى مويىنداپ جازدى. ءبىرى جەك كورسە دە جەڭىلىپ جازدى. «اتتيلا (ەدىل) ەسىمى ادامزات تاريحىنداعى ۇلى ادامدار _ الەكساندر ماكەدونسكي مەن يۋلي تسەزاردىڭ قاتارىنان ورىن الادى» دەپ باعا بەرگەن ەكەن فرانسۋز تاريحشىسى ا.تۆەرري «اتتيلا تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە. ەندەشە، جاڭا ءداۋىردىڭ اقىن ۇلى ءبارىن دە ۇستەمدىكپەن وشىرۋگە نەمەسە تامىردان كوشىرۋگە ۇرىنعان ۋاقىت قاتىگەزدىڭ ءىسى مە دەپ مودەنىڭ رۋحىن، ەدىلدىڭ ەرلىگىن ەسكە الىپ، مەڭىرەۋلىككە باسقان ءوزىمىزدى نەگە سىلكىندىرمەسكە. ۇلتتىق رۋح تا، بوياۋ دا وسى جىردىڭ بويىندا تولىق قاندى. اۋەلى ۇلتتىق رۋح شەڭبەرىنەن اتتاپ ءوتىپ، وقىرمان قيالىن «سوناۋ شىعىستاعى كورەي تۇبەگىنەن باتىسىنداعى ارال تەڭىزىنە، سولتۇستىكتەگى بايقال كولىنەن وڭتۇستىكتەگى وردوس جازىعىنا دەيىنگى ارالىقتاعى باۋىرلاس حالىقتاردى ءبىر مەملەكەت ەتىپ، ءبىر ۇرانعا ءتاجىم جاساتقان» (ت. جۇرتباي) مودەنىڭ اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرگە دەيىنگى ادامزاتقا ورتاق يگىلىك اكەلگەن ۇلى رۋحىنان سۋارعان جىردا تاريح دا، اڭىز دا، ءبورى مىنەزدەس رۋح تا، تابيعاتقا ءتان مەيىر دە جاتىر. بۇل تۇرعىدان الىپ ايتقاندا، جاڭا پوەزيا ادامداردى رۋحقا الدەقايدا جاقىنداتاتىن پوەزيا دەۋىمىزگە بولادى. ال، كوركەمدىك ەرەكشەلىگىنە توقتالساق، اقىن وسى ءبىر قۇندىلىقتاردى جەتكىزۋدە اۋزىمىز ۇيرەنىپ قالعان جورعا وبراز، كادۋەلگى ۇيقاس، ستلستيكانىڭ بارىنەن بەزىنىپ، وزگەشە سومدايدى. الگىندە ايتقان بۇكىل توڭىرەگىن بىرلىككە كەلتىرىپ، قان ساسىعان تاريحتىڭ تەگەرشىگىن ءوز داۋىرىندە تىنىم تاپتىرىپ، «ەلىن ەل، جەرىن جاننات» ەتىپ، باقۋاتتى تىرلىك ورناتقان مودە تۋرالى قول سەرمەپ وقىر، تىستەنىپ جىرلار جالعان ۇرانشىلىققا بارمايدى.
«كوشپەندىلەر ىزىنە تۇنعان قاق سۋىنا
كەشكى ارايدىڭ قان ساۋلەسى سونگەن» دەيدى.
«كوشپەندىلەر ىزىنە سۋ تۇندى» ويتكەنى كوشپەندىلەر ءجۇرىپ ءوتتى. اۋەلى وسى قاق سۋىنا «كەشكى ارايدىڭ قان ساۋلەسى ءسوندى». كوز الدىڭىزعا جانىپ تۇرعان بالاۋىز شامنىڭ سۋعا ماتىرىلىپ سوندىرىلگەنى ەلەستەيدى. دەگەنمەن ول سۋرەتتى قويا تۇرىپ مانگە ۇڭىلسەك، «قان ساۋلەنىڭ ءسونۋى» نەنى مەڭزەر دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان تىنىسى ارينە وسىلاي اڭعارىلادى. ەندى ەكىنشى تارماقتا ەدىلدىڭ ساعىنىشى قالعان بوزالا تاڭ تۋرالى دا اقىن «بوزتورعاي ۇنىمەن ويانعان بوزالا تاڭ» دەمەيدى. قايتا «بوزتورعاي ۇنىندە ويانعان» دەيدى. ءۇشىنشى شۋماقتا «بۇل دالا مەنىڭ ءبىر جاپىراق ەتىم» دەيدى. قان-تەرىم، جانىم، انام، اكەم دەڭىز ءبارى دە قاتە ەمەس، ءبىراق اقىن ول سوزدەردىڭ ءدامىن كەتىرگىسى كەلمەي، جاڭا، وزىنشە ءبىر ەستەتيكالىق قۇن جاراتۋ ماقساتىندا بار سۇرلەۋدەن ءبولىنىپ شىعىپ، وزىنشە توتەلەيدى. مۇندا دا ءسىز وسى تىركەستەر ارقىلى جان بەرىپ، جان الىسىپ، قان توگىپ، قان كەشىپ، نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىڭ كۇشى، پاراساتتىڭ وكتەمدىگىمەن قورعاپ قالعان؛ قيدالاسقان قىلىش پەن «الا وگىزدەي موڭىرەگەن» جەبەنىڭ ۋىتىندا تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ، تالاسقا بارىپ قورعاپ قالعان دالا ەكەنىن اڭعارا الاسىز. قۋانىش دالەي ۇلىنىڭ پوەتيكاسىنداعى باستى ەرەكشەلىك استارلاپ ايتۋ. مادەنيەتتىك مانگە يە تاڭبالىق قاسيەتتەگى سوزدەرگە قورعاسىنداي اۋىر سالماق سيدىرىپ، كەڭ اۋقىمدى ويلاۋعا جەتەلەۋ. اقىننىڭ باسقا دا كوپ ولەڭدەرىن وقۋ ارقىلى بايقايتىن ەندى ءبىر كورنەكتى ەرەكشەلىگى رۋحاني بۇقپالىق. بۇل جالعىزدىقپەن وڭاشا قالىپ، جاسامپازدىق دارالىققا بەتتەۋدە اقىنعا وڭتايلى بولعانىمەن، پوەزياداعى بولمىسىن اشۋدىڭ وسى ءبىر دايىن مۇمكىندىگىن اقىن دۇرىس مەڭگەرىپ، قۋاتتى تۇردە قوپارىلىس جاساپ، جاننىڭ شەكسىزدىگىن اشۋعا ودان ارى قۇلشىنۋىن قۇپتار ەدىك.
الدا مادەنيەتتىك مانگە يە دەگەن ءسوزدى اۋىزعا الدىق. ۇلتتىق قۇندىلىقتى، تازا رۋحتى جىرلاۋدا جالاڭ ايعايعا باسىپ، سالماقسىز ءسوز قاڭقاسىن تۇرعىزعاننان گورى، ولەڭگە سوناۋ ارعى تامىرىمىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان مادەنيەتتىك تاڭبالاردى سىڭىرسەك، الدەقايدا تەرەڭ ىزدەنىسكە، باياندى سۇرلەۋگە تۇسكەن ءارى وقىرمانعا مۇرىندىق بولعان بولار ەدىك. شىن مانىندە ءبىز كوپ تالاسقا سالىپ، ميىمىز اشىپ جۇرگەن مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم تاسىلدەرى دەگەنىمىز ءتاسىل ارقىلى رۋحقا جاقىنداۋدىڭ ەڭ ءبىر ايقىن سوراپتارى. جاڭالىق دەگەندى شىنايى مەڭگەرىپ، ءوز توپىراعىمىزدا وركەن جايدىرا بىلگەندە ودان ءبىلىمنىڭ ءدامىن تاتىپ، مادەنيەتتىڭ ءمانىن تانىپ، تاريحتى قايتا تالقىعا سالىپ، ۇلتتىڭ تاريحي ساناسىن وياتۋعا اپارار قادامدى تەزدەتكەن بولار ەدىك. تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «پوستمودەرنيزم دەگەنىمىز بىلىمدىلىك» دەگەنى دە، مودەرنيزم اعىمىن زەرتتەۋشىلەردىڭ «مودەرنيزمنىڭ وي اعىمى تاريحقا ەرەكشە نازار اۋدارادى، وسى ارقىلى جاڭا تاريحي سانا ورناتادى» دەگەنى دە قۇلاق اسۋعا ابدەن كەرەك سوزدەر، اسىرەسە سوناۋ نانىم-سەنىمىمىزدەن بەرى جالعاسىپ كەلگەن مادەنيەتىمىزدىڭ وزىمىزگە جاتتانعانى سونشا وعان كۇلە قارايتىن كۇيگە جەتكەنىمىز ودان ارى جالعاسا بەرگەندە، ۇلت بولىپ تامىرسىزداناتىنىمىز ەرتەڭگى شارۋا، ارينە، ءبىز بۇدان بۇرىن ەشتەڭە جازىلمادى دەمەيمىز. جازىلدى، ءبىراق وتە از. كۇندەلىك دەڭگەيدەگى، «الەمدى اۋلاسىمەن ولشەگەن» (سەرىك قاۋىمباي ۇلى)، ءوزىن زور ساناپ، قورشاۋ ىشىندە كوكىرەك كەرگەن قارابايىر جىرلاردىڭ توپانى باسىم. قازىر «ويباي، تۋعان جەرىمدەگى، كولشىك، مەن ءۇشىن سەن ەلدىڭ تەڭىزىنەن دە ارتىقسىڭ. اۋىلىمداعى سول ءبىر توبە چومولاڭما شىڭىنان دا بيىك ماعان. ەسىگىمنىڭ الدىنداعى كوگال سەن ۇجىماقسىڭ، سەن تۇرعاندا ۇجىماقتى قايتەم» دەپ سوعاتىن كورسوقىر كوزقاراستاعى داڭعوي ۇلتشىلدىققا تامساناتىن دا، سەنەتىن دە ءداۋىر ەمەس. بۇل باياعى نەشە عاسىر الدىنداعى پۋشكين مەن بايرون رومانتيزمىن شالا مەڭگەرگەنىمىزدىڭ كەسىرى.
«مەن ويانعاندا اعاش بەسىگىم
باياۋ ىرعالىپ،
جەلدە تەربەلىپ تۇرعان-دى.
جۇرەگىمنىڭ سوققانىن ەستيمىن –
سوناۋ جەردىڭ تۇبىنەن كەلگەن ءۇن
بويىمدى كەزگەن.
شىراق الىپ تۇنەكتە قولىن بۇلعاعان جاننىڭ
سوڭىنا ەرگەنمىن.
جارىققا –
قارا اسپاننىڭ تەڭگەدەي اشىلعان اۋزىنا
بەت الىپ
جەبەدەي اقتى
قاناتىن قاقپاستان اققۋ.
قۇلاعىما كەلەدى –
الىس ساپاردان
جەلمەن ەرىپ جەتكەن ساز –
بوتانىڭ بوزداعانى.
جۇرەگىمدە كولدە جۇزگەن
اققۋ مەن قازدىڭ سۇڭقىلى.
مەن كوزىمدى اشتىم _
كىشكەنتاي ءبىر قۇس يىعىما قوندى.
ول ماعان سىبىرلاپ:
‹اناڭ _ اعاش،
اتىڭ سەنىڭ قىپشاق› دەدى».
بۇل اقىن ارداق نۇرعازى ۇلىنىڭ «قۇس» اتتى ولەڭى. ولەڭدى وقىپ بولعان سوڭ «قىپشاق اعاشتىڭ قۋىسىندا (قىپشاعىندا) تۋىلعاندىقتان اتى قىپشاق قويىلعان، انامىز اعاش» دەيتىن كونە ميفولوگيا بىردەن ەسىمىزگە ورالادى. ارعى قازاق نەمەسە كونە تۇركىلىك اڭىز-اپسانالار _ ۇلتىمىز ءۇشىن ەرەكشە قاسيەتكە يە مادەنيەتتىك بەلگىلەر مەن رۋحىمىزعا جاقىن تاڭبا، نىشانداردى بويىنا جاسىرعان ۇلى قازىنا. بۇل ءبىر اڭىز بولعانىمەن، قازاق رۋحانياتىمەن تەرەڭنەن بايلانىساتىن ۇزىلمەس دۇنيە تانىمدىق قۇندىلىق. سەرىكبول قوندىبايەۆ «گيپەربوريا: ءتۇس كورگەن زامان شەجىرەسى» دەگەن ەڭبەگىندە «ەڭ قاراپايىم، ءبىراق كۇردەلى گەۋمەتريالىق ءپىشىن اباق تاڭبا» دەپ ايتا كەلىپ، تاڭبانىڭ ءمانىن ودان ارى اشا ءتۇسىپ، «اباق تاڭباسىنداعى شەڭبەر – ۇرعاشى، نۇكتە – نارەستە؛ شەڭبەر – ۇرعاشى، نۇكتە – ەركەك نەمەسە بالا؛ شەڭبەر – قۇرساق، نۇكتە – قۇرساق ىشىندەگى ۇرىق نە تۋماق (ەمبريون)؛ شەڭبەر – ۇڭگىر، نۇكتە – ۇڭگىر ىشىندەگى ادام نە وشاق» دەپ ءار ءتۇرلى تالداۋلارمەن تۇسىندىرەدى. وسى ەكى اڭىزداعى تۋىستىق _ شەڭبەر نەمەسە قۋىس ىشىنەن پايدا بولعان نۇكتە _ تىرشىلىكتە تۇر. اقىن وسى قابىسىمدى، ارينە، سەرىكبول شەشكەن اباق تاڭبانىڭ ءتىلسىم ءمانى ارقىلى بولماعان كۇندە دە ەجەلگى ميفولوگيامىزدا ساقتالعان فيلوسوفيالىق مانىنە بويلاپ جىرعا وزەك ەتىپ، وسى وزەكتى اشۋ جولىندا جاي بايانداپ، قۇبىلىستى عانا جىرلاماي، قايتا ءماننىڭ ءومىر ءسۇرۋ لوگيكاسىن ىزدەستىرەدى، سونى سەزىنۋگە جەتەلەيدى.
ولەڭدەگى اعاش بەسىك _ كەڭىستىك، جەل _ ۋاقىت، جەردىڭ تۇبىنەن كەلگەن ءۇن _ رۋح، شىراق _ ءۇمىت. بۇل ءبىرىنشى شۋماقتاعى ءسوزدىڭ ەكىنشى ماعىناسى، جەتكىزبەك ويداعى ءمانى. ال ەكىنشى شۋماقتا قارا اسپان نەمەسە تەڭگەدەي اشىلعان اۋىز _ ەكىنشى ءبىر رەتىمەن كەلگەن كەڭىستىك، جەبەدەي اققان اققۋ _ ۋاقىت، جەلمەن ەرىپ جەتكەن ساز _ بوتانىڭ بوزداعانى _ ءۇمىت (تىرشىلىك ساۋلەسى، ءومىر ءسۇرۋ قىبلاناماسى، نانىم-سەنىم)، اققۋ مەن قازدىڭ سۇڭقىلى _ جۇرەكتەگى قاسىرەت. ءۇشىنشى شۋماقتاعى كوزىن اشقاندا يىعىنا قونعان كىشكەنتاي قۇس _ رۋح. ول سەنىڭ يىعىڭا قونىپ، تامىرىڭا سىڭىرگەن ءۇن تەكتىلىك _ «اناڭ اعاش، اتىڭ قىپشاق». ولەڭدەگى اقىننىڭ دىتتەمەگى تەككە ورالۋ. وسىنىڭ ءوزىن جاداعاي جەتكىزبەي، وزىنە ءتان ۋاقىت-كەڭىستىك كوزقاراسىمەن بەينەلەيدى. ولەڭدى وقىپ ەشبىر ۇيقاس تابا المايسىز. ءبىراق ولەڭ بۇكىلدەي ىشكى ۇيقاستا تۇر. ولەڭدەگى ءمان كەم بولسا بولمايتىنداي كيىسپەلى ۇيقاسقا قۇرىلعان، ياعني كەڭىستىك، ۋاقىت، رۋح، ءۇمىت (ساۋلە) اراسىنداعى قۇبىلىستىڭ اجىراعىسىز كىرىگۋى. ومىرگە كەلۋ مەن ءومىر ءسۇرۋ بارىسىنداعى كىشى ۋاقىت-كەڭىستىك پەن ۇلكەن ۋاقىت-كەڭىستىكتىڭ ءبىر-بىرىنەن تۋىنداپ، وكشەلەي العا جىلجۋى. ەڭ سوڭىندا ءبارىنىڭ جينالا كەلىپ قۇس وبرازىندا وعان سىبىرلاعانى. جالپى وسى سىبىر ولەڭنىڭ ەڭ سوڭعى ءتۇيىنى _ تەگىڭ نە، نىسپىڭ كىم دەگەندى شەگەلەيدى. نەگىزى ولەڭدەگى وبرازدىق جۇيەگە جۇگىنسەڭ دە قىپشاقتىڭ تابيعات بولمىسىن وتە ۇنامدى اڭعارتادى. ءبىز تۇتاس ولەڭدەگى تەك ءۇش جولداعى بەرەر ماعىنانى تالداپ كورەيىكشى.
«جۇرەگىمنىڭ سوققانىن ەستيمىن _
سوناۋ جەردىڭ تۇبىنەن كەلگەن ءۇن
بويىمدى كەزگەن» دەگەن وسى ءۇش تارماقتا قازاقتىڭ بار بولمىسىنىڭ قايدان كەلدى دەيتىندەي ءتۇپ تامىرى جاتىر. نارەستە اعاشتىڭ قۋىسىندا ومىرگە كەلسە، ول نەگە جەردىڭ تۇبىنەن جەتكەن ءۇندى ەستىمەسىن. لوگيكالىق تۇرعىدان بۇل ءوزى وتە يلانىمدى، ۇيلەستىگى بەرىك سىلتەمە بولسا، ال ماندىك تۇرعىدان سۇلۋىن دا، تۇلپارىن دا جاۋىنا كەلىسىم ءۇشىن بەرگەنىمەن، ءتۇيىر توپىراعىنا كوز قىزارتقان كىم-كىمگە دە بوس كەلمەيتىن مەكەن سۇيگىشتىك قاسيەتىمىزدىڭ سوناۋ تەگىمىز ومىرگە كەلگەندە اعاش انامىزدىڭ تامىرىنان ءوتىپ، وزەگىمەن جەتكەن قاسيەت ەكەنىن سالقىن ويمەن، ەكى يىعىن جۇلىپ جەمەي-اق جەتكىزەدى. مىنە بۇل الدا ايتىپ وتكەن جاڭا ولەڭنىڭ تاريحقا بولعان باسقاشا كوزقاراسىنىڭ ءبىر مىسالى. تاريح بولعاندا، ارينە بۇل سوعىس تاريحى دا، ساياسي تاريح تا ەمەس، تەك شەجىرەسى، مادەنيەت تاريحى، رۋح قاينارى تۋرالى قايتالاي ءوزىن رەتتەگەن تەڭىز _ حالىقتىڭ اقىن _ تولقىنىنىڭ بۇلقىنىسى.
«جوعالتتىم الدەنەمدى
ءتۇسىرىپ قولىمنان.
قارادىم سۋ بەتىنە _
كولەڭكەگە،
ول دا قاراپ
قۇشاعىن اشتى ماعان،
اراعا بال بەرگەن گۇلدەي.
جۇزىنەن توزاڭ كوشىپ،
كۇلتەسى قاناتىن قاقتى.
باسىمدى كوتەرىپ
مەن سودان اسپانعا قارادىم.
وندا دا بىرەۋ
توبەمنەن ءۇڭىلدى ماعان». ۇلكەن الەم مەن كىشى الەم اراسىنداعى مەننىڭ سانالىق داعدارىسىن وزەك ەتكەن ارداقتىڭ ءتۇس اتتى وسى ولەڭىن وقىعان سوڭ دا «تومەنگى الەم، ورتاڭعى الەم، جوعارعى الەم» دەپ الەم-جاراتىلىستى ۇشكە بولەتىن اڭىز ەسىڭىزگە ورالادى. ءىس جۇزىندە ادەبيەت ادەبيەت بولعالى جىرلانىپ
