Memlekettik til mártebesin halyq sany da qamtamasyz etedi
«Qazaqstan Respýblıkasynda 1989 jylǵy halyq sanaǵynda 16199,2 myń adam tirkeldi. 1999 jylǵy sanaqqa deıingi aralyqta Qazaqstan halqy 1246,1 myń adamǵa kemigen. Munyń basty sebebi buryn qýǵyn-súrginge ushyrap, Qazaqstan jerine kóshirilip, qonystandyrylǵan ózge ult ókilderiniń, ásirese, orystardyń, ýkraındardyń, nemisterdiń, kavkaz halyqtarynyń, t.b. óz ata mekenderine kóship ketýi boldy. Ósý tek Ońtústik Qazaqstan, Qyzylorda, Atyraý oblystarynda, Almaty, Astana qalalarynda baıqaldy.
1989 jylmen salystyrǵanda 1999 jyly ulttyq quramda da aıtarlyqtaı ózgeris boldy. Mysaly, qazaq ulty 1468,1 myń adamǵa (22,9%) kóbeıip, respýblıka halqynyń jartysynan astamyn (53,4%-yn) qurady. Onyń esesine orys ulty ókilderiniń sany 1582,4 myń adamǵa (26,1%-ǵa) kemidi, nemister 593,5 myń (62,7%), ýkraındar 328,6 myń (37,5), tatarlar 71,7 myń (22,4%), belarýster 66 myń (37,1%) adamǵa kemigen.
Iaǵnı, 1989 jyldan 1999 jylǵy deıin on jylda halyq sanaǵynda qazaqtar 22,9 paıyzǵa kóbeıip, 53,4 paıyz bolsa, orystar 26,1 paıyzǵa kemigen. Al 2009 jyly qazaqtar resmı derek boıynsha 63,1 paıyzǵa jetti.
«2009 jyldan beri de on jylǵa jýyqtap qaldy. Shetten kelgen oralmandar men jergilikti demografıanyń ósimin jáne úlestik basymdylyqty esepke alar bolsaq, qazir Qazaqstandaǵy halyqtyń 75%-i qazaqtar dep erkin túrde topshylaýǵa bolady.
Sonymen qosa, qazaqstandyq orys dıasporasy ókilderiniń 25,3 paıyzy qazaq tilin túsinedi, 8,8 paıyzy oqı alady, 6,3 paıyzy jazady. Elimizdegi dıasporalardyń ókilderi áli de ózderiniń, ne urpaqtarynyń tarıhı otandaryna qonys aýdarǵanyn qalaıdy. Máselen, «Siz, óz balalaryńyzdyń bolashaǵyn qazaq elimen baılanystyrasyz ba?» — degen saýalǵa, qazaqtardyń 96,9 paıyzy, orystardyń 53,5 paıyzy, basqa dıaspora ókilderiniń 78,5 paıyzy -«ıá» dep jaýap bergen. Erteń elimizde qazaqtar 75-80 paıyzdy qurap, biraq oryssha sóılep, is qaǵazdaryn oryssha toltyrsaq, el ishinen shı shyǵyp ketýi múmkin.
2013 jyly ótkizilgen halyq sanaǵynyń qorytyndysy boıynsha halyqtyń etnoquramy kelesideı: qazaqtar – 65,2%, orystar – 21,8%, ózbekter – 3%, ýkraındar – 1,8%, uıǵyrlar – 1,4%, tatarlar – 1,2% , nemister – 1,1%, koreıler – 0,6%, túrikter – 0,6% .
Bundaǵy 2013 jylǵy qazaqtardyń sany kúmándi. Sebebi, 2009 jyly halyq sanaǵynda úkimet qazaqtardy 65 paıyzdan astam dep resmı jarıalap aldy da, keıin 63,1 paıyzǵa kemitti. Sodan sol kezdegi Statısıka komıteti tóraıymy qylmystyq jaýapqa tartylyp, elden qashyp, aqyry sottalyp tyndy…
Al 2017 jylǵy halyq sanaǵy áli joq. Ár onjyldyq sanaqta elimizdegi halyq sanyna shaqqanda, keminde 10 paıyzǵa ósip otyrǵanymyzdy eskersek, (1989 jyly men 1999 jyly arasyndaǵy on jylda qazaqtar 13,7 paıyzǵa ósti) qazaqtyń búgingi sany shamamen 75 paıyzdaı degen eldiń boljamy týra keletin sıaqty. Sebebi, atamekenge kóship kelýshi qandastarymyz da mol, kerisinshe tarıhı otandaryna kóship ketýshi orys ulty ókilderi de kóp. Al «Saılaýdaǵy saıasatker men statısıkaǵa senýge bolmaıdy» degen qanatty sóz taǵy bar. Sonda, qazaq halqy 75 paıyz dep alatyn bolsaq, 2013 jylǵy orystan ózge ulttardyń sandyq paıyzy (9,7) osy qalypta qalǵan kúnniń ózinde, (túrkitildes dıasporalarynyń ósimi joǵary, olardyń kóbisi memlekettik tildi jaqsy biledi), basqa halyqtar (sany 1 paıyzdan tómen dıasporalar) 2013 jylǵy sanaq boıynsha 4,4 paıyz bolsa, onda orys ultynyń ókilderi 10 paıyzǵa jýyq tómendeıdi dep sanaýǵa bolatyn shyǵar….
Endeshe, 20 paıyz bolsa da, 10 paıyz bolsa da, kezinde ózimiz otary bolǵan ultqa ózge ult ókilderinen sansyz artyqshylyq-astamshylyq berip, shırek ǵasyrdan astam áli quldyq ura berý – negizgi ult – qazaqtardy tildik kemsitýshilik bolyp sanalady. Ári bul tildik kemsitýshilikti Qazaq Eli bıliginiń óziniń qamtamasyz etýi! Bul ózin syılaıtyn kez-kelgen memleketke syıymsyz saıasat. Qazir Qazaqstandaǵy orys tilin bilmeıtin, shala biletin túpkilikti qazaqtarǵa (kóbinese aýyl halqy) resmı sany ǵana mıllıonnan asa qosylǵan oralman aǵaıyndarymyzdyń basym bóligin qossańyz, orystildilerdiń sanyn on orap alady. Sonda Konstıtýsıadaǵy orys tili týraly bir tarmaq orystardan eki-úsh ese kóp halyqty shırek ǵasyrdan astam tildik kemsitýshilikke, ıaǵnı memlekettik tildik kemsitýshilike uryndyryp keledi.
Memlekettik qyzmetkerleri memlekettik tilde sóıleıtin elge aınalamyz
Al memlekettik qyzmetkerlerdiń 95 paıyzy memlekettik tilde eń bolmasa, demalys surap, aryz jazýǵa saýattary jetpeıtinin Memlekettik qyzmet isteri agenttigine tóraǵa bolǵan kezde Álıhan Báımenov málimdegen bolatyn… Sonda memlekettik tilde nan suraı almaıtyndar memleket taǵdyryn sheshetin memlekettik qyzmetterde memlekettik tilge – memlekettik múddege qarsy qyzmet etip otyr… Qorqynyshty emes pe, sizderge…
Endeshe, úıińizde jata bermeı, osyǵan jetkizgen Konstıtýsıanyń 7-baby 2-tarmaǵyn tezirek alyp tastaý úshin Konstıtýsıalyq reformaǵa ún qosyńyz!..
Avtor: Qazybek Isa
Derekkóz: qazaquni.kz
