«Óleńge árkimniń-aq bar talasy» dep uly Abaı beker aıtpaǵan. Qazaqta óz janynan óleń jazýǵa talpynbaıtyn adam az. Biraq naǵyz aqynnyń jóni bir basqa. Aqyndyq – Alladan beriletin qasıet.
Suhbatymyzdyń búgingi keıipkeri elimizge tanymal aqyn, Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń ıegeri Temirǵalı Kópbaı.
– Temirǵalı aǵa, taıaýda ǵana 55 jasqa tolypsyz, «Qamshy» portaly da mereıli merekeńizben quttyqtaıdy. El aǵasy atanǵan jasyńyzda ózińizdi qalaı sezinýdesiz?
– Quttyqtaýlaryńyzǵa kóp rahmet! Táńirdiń buıyrtqan jasyn jurt qatary jasap kelemiz. Inshallah! Buǵan jetken de bar, jetpegen de bar. Hakim Abaıdyń bir óleńinde:
Kúndi Ýaqyt qyzartyp,
Kókjıekten asyrsa.
Kóleńke basyn uzartyp,
Alysty kózden jasyrsa, –
dep keletin joldar bar. Demek, uly Ýaqyttyń yrqyna kónbeıtin qubylys joq. Tań ózdiginen atpaıdy, Kún ózdiginen batpaıdy. Olardy qareketke keltiretin uly qozǵaýshy kúsh – Ýaqyt. Sol sıaqty adam da belgili bir jasqa kelemin dep kelmeıdi. Ýaqyttyń ushqyrlyǵy sondaı, munsha jasqa qalaı kelip qalǵanyńdy sezbeı de qalady ekensiń. Bári keshe ǵana sıaqty: qozy baqqan balalyq shaq, at jalyn tartyp mingen bozbala kez, qıandarǵa qıal sozǵan albyrt jastyq, aldy-artyńa qaratpas tarpań jıyrma bes, oılanbastan orda buzar otyz jas, qylshyldaǵan qylyshtaı ótkir qyryq jas! Paı-paı, shirkin! Nesin aıtasyń?! Bári kúni keshegideı.
Al endi «erdiń jasy» dep ataıtyn elýdiń jóni tipti bólek. Aıtsa aıtqandaı, er jigittiń naǵyz kemeldengen kezi – elý jas. Bar qýatyń boıyńda, oıly, baısaldy qalypqa enip, aldy-artyńdy bajaılap, neni bolsa da aqyl tarazysyna salyp qaraıtyn, basalqaly baılamdardyń kezeńi. Ózińnen burynǵyǵa da, ózińnen keıingige de sóziń ótetin, jeke basyńnan góri eldik maqsat-murattar týraly kóbirek oılanatyn, naǵyz er azamattyń tolysqan shaǵy.
Qaı kezdiń de óz erekshelikteri bar. Ómir sonysymen qyzyq. Búgin maǵan buıyrǵan elý bes jas jańaǵy aıtqan elý jastan asa bir alys emes. Aıtsam, jazsam, atqarsam degen máseleler tizbektelip-aq tur. Ázirge kúsh te, qýat ta jeterlik. Tek tynymsyz eńbektený ǵana kerek.
– Qýat demekshi, «Naǵyz óleń jastyq shaqta jazylady. Adamnyń jasy ulǵaıǵan saıyn aqyndyq qýaty kemı beredi» degen oımen kelisesiz be?
– Ásirese óleń úshin jastyq shaqtyń jóni bólek. Óıtkeni jas adamnyń júrek sezimi men kóńil aýany basqa. Qyzyldy-jasyldy armanǵa toly albyrt shaq. Jas aqynnyń qıaly túnde qus jolynyń ústinen kórinse, kúndiz kókte qyrandaı qalyqtap, jerge túse almaı júredi. Muqaǵalıdyń kúndeliginde Aleksandr Blok týraly aıta kelip: «Blok – on kak sokol, parıt v nebesah, ı nıkak ne hochet spýstıtsá na etý greshnúú zemlú» deıtin pikir bar. Jas kezde aqynnyń bári ózin perishtedeı kóredi. Sol bıikten sóılegisi keledi. Júre kele taǵdyrdyń teperishteri men aınaladaǵy qyzylkóz pendeshilik aqyn qıalynyń aq qanattaryn kúıdirip, qyrqyp, ózegin órtegendeı etip jerge túsirmeı qoımaıdy. Biraq, shynaıy aqynnyń ańsary báribir ǵaryshtyq tabıǵatynan tanbaıdy. Marına Svetaevanyń: «Eslı dýsha rodılas krylatoı – Chto eı horomy – ı chto eı haty!» deıtini aqıqat sóz. Sondyqtan, jastyq shaqtyń qýaty erekshe bolǵanymen naǵyz aqyn qaı kezde de aıtarynan jańylmaıdy dep sanaımyn. Onyń ústine jyldarmen keletin qalamgerlik tájirıbeniń de mańyzy asa zor. Mysaly, Gete álemge áıgili «Faýst» tragedıasyn jazýdy 23 jasynda qolǵa alǵan. Osy shyǵarmany ol alpys jyl jazdy. 83-ke qaraǵanda ómirden ótti. Óle-ólgenshe jazdy dese de bolady. Onyń jasy ulǵaıdy eken dep uly shyǵarmanyń kórkemdik qýaty bir mysqal da kemigen joq, kerisinshe álemdik klasıkanyń altyn jaýharyna aınaldy.
Men biletin, ózim 11 jyl boıy etene jaqyn aralasqan danyshpan aqyn Qadyr Myrza Álı de sońǵy kúnine deıin qalamyn qolynan tastaǵan joq. Ras, ol baqıǵa attanardan 2-3 jyl buryn óleń jazýdy doǵaryp, pýblısısıkalyq maqalalar men esse, estelikter jazýǵa den qoıdy. Biraq oraıy kelgende óleń shýmaqtaryn da burqyratyp tastaıtyn.
Aramyzda júrgen alpaýyt aqyn Iran Ǵaıyptyń shyǵarmashylyǵyn jiti zerttegen adam onyń naǵyz aqyndyq talanty 45 jastan keıin ashylǵanyn aıqyn ańǵarady. Osy jastan bastap ol buryn bulqynǵanda jyǵyp ketip júrgen asaý Pegasty óz degenine baǵyndyryp, erttep minip alǵandaı kórinedi. Sol kezden bastap jazǵan týyndylary Iran Ǵaıyp qana aıta alatyn, Iran Ǵaıyp qana jaza alatyn jeke dara qalamgerlik stıldiń qalyptasqanyn anyq rastaı alady. Sol sıaqty búginde jetpistiń bel ortasyndaǵy asa talantty aqyndar Israıyl Saparbaı, Temirhan Medetbek, Járken Bódeshterdiń sózi aınydy dep kim aıta alady? Áli de sezimderi jibekteı, sózderi mirdiń oǵyndaı.
Osy tusta Abaıdy aıtpasqa taǵy bolmaıdy. Abaı 59 jyl ómir súrgen. Ol 54 jasynda óleń jazýdy pyshaqpen keskendeı toqtatyp, elge belgili qara sózderin jazýǵa kiristi. Budan keıin sırek jazǵan óleńderi ishten shyqqan órt-jalynnyń zary ǵana. Ospan ólegende, Ábdirahmannyń qazasyna, eń sońǵy kúıigi Maǵaýıanyń ólimine jazǵan joqtaý-arnaýlary sharasyzdyqtan shyqqan júrek sherindeı. Bul jerde erekshe mán beretin bir másele bar. Abaı óleń jazýdy keshteý qolǵa aldy. Bireý 39 jasynan, bireý 40 jasynan bastady dep júr. Onyń murasyn shuqshıa zerttegen ǵalym Ǵabdrahman Saǵdıdyń aıtýynsha Abaıdyń eń ónimdi eńbek etken kezi 48 jastan ári qaraı eken. Kólemdi poemalary men aýdarmalary da osy kezge sáıkes keledi. «Eskendir», «Ázim», «Masǵut», «Onegınniń» aýdarmasy, Lermontovtan, Krylovtan aýdarǵandary túgel sol jyldar. 50-ge taıaǵan adamdy jas dep aıta almaısyń. Abaıdyń naǵyz aqyndyq qýaty osy kezde kórinedi. Sonda Abaı qyryqqa deıin ólip ketse ne bolar edi degen suraq ózinen ózi týyndaıdy. Osyǵan qaraǵanda «naǵyz óleń jastyq shaqta ǵana jazylady» degen uǵym qate sıaqty.
Degenmen bul sózde shyndyqtyń da úlesi bar. Aıtyp otyrǵan Abaıymyzdyń ózi sol 48 jasynda: «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, uıqy sergek, Aqylyń ashyǵan ý, oıyń kermek» dep jazdy. 48 jasta. Mıyń ashyp, oıyń kermek tartyp, sezimiń seme bastaǵan soń jas kezdegi kemersiz qıal men kempirqosaq boıaýyndaı qulpyrǵan qyzyldy-jasyldy armandarǵa óleńniń qoly, «júrektiń saýsaǵy» jeter me? Abaıdyń óleń jazýdy erte toqtatqany da osy máseleni (endi burynǵydan artyq jaza almaıtynyn) danyshpandyqpen, jan-tánimen tereń túısingennen bolsa kerek.
Meniń oıymsha, aqyndyq qýattyń sarqylýy adamnyń jas-shamasyna qaraı emes, ishki damýdyń jolynda talmaı izdený men tynbaı eńbektenýge tikeleı baılanysty. «Talanttyń 99 paıyzy eńbek» degen. Osy aqıqat qaǵıdany eskermeı, tanylmaı jatyp sarqylǵan talanttar qanshama? Erte kelgen dańqqa mastanyp, toqmeıilsip taýsylǵan talanttar da jeterlik. Qazirgi jurt pir tutyp júrgen, tipti memlekettik syılyq alǵan keıbir aqyndar qazaq poezıasynda óz oryndary bola tura ýaqytynan buryn taýsylyp boldy. Olar óz sózderin aıtyp bolǵan aqyndar. Endi mańdaıyna tapansha kezenseń de burynǵysynan artyq óleń jaza almaıdy. Biraq Hakim Abaı sıaqty aqıqatty moıyndaýǵa pendeshilikteri jibermeıdi.
– Aǵa, ózińizdiń «Jasyn ǵumyr daryndar» atty óleńińizde: «Armany úshin erte sóngen darynnyń, Jaýaptymyz aqıqattyń aldynda» dep oı topshylapsyz. Osy jerde aıtylǵan «aqıqat aldyndaǵy jaýapkershiliktiń» tereń máni men salmaǵy qandaı?
– Túsingen adamǵa asa talantty aqynnyń ajaly – bir halyqtyń ǵana emes, búkil adamzattyń tragedıasy, al jas darynnyń mezgilsiz ólimi – odan da ótken ókinish. Aqyndyq talant Alladan beriledi. Ondaı baqyt ekiniń birine qonbaǵan. Garsıa Lorkanyń: «Eń úlken baqyt – ómirge aqyn bop kelý. Ózgeniń bári túkke de turmaıdy. Tipti ajaldyń ózi de» degen sózi kóp nárseni ańǵartady.
Ajaldan qoryqpaıtyn aqyndar ǵana. Lermontovtyń: «Jızn – vechnost smert – lısh mıg», nemese, «Hýje smertı nıchego ne slýchaetsá – a smertı ne mınýesh» deıtini de sondyqtan. Ajal – aqıqat. Toqtaǵan júrek ári qaraı jyrlaı almaıdy. Eń ókinishtisi de osy. Eger Lermontov 27 jasynda ólip qalmasa adamzat tańdanatyndaı talaı týyndylar týdyratyn edi. Mine, daýasyz arman! Qansha jylasań da ólgen aqyndy tirilte almaısyń. Onyń sońynda qalǵan ǵajaıyp jyrlaryn oqyp, asaý rýhymen syrlasasyń, ózińdi óziń jubatasyń. Eger ol tiri bolsa adam tebirenerlik ǵajaıyp dúnıelerdiń kóshin jalǵastyra bermes pe edi.
Qyryqqa tolmaı Pýshkın de ketti. Dantes Pýshkındi atqan joq, álemdik poezıaǵa oq atty. Qyryqtan jańa asqanda Blok ketti, otyz jasynda Esenın ketti. Olar taǵy biraz júrgende ne tyndyrmasyn bir Qudaı biledi. Biraq Qudaıǵa solaı qolaı bolyp tur ǵoı.
Al endi ózimizdiń qazaq poezıasynda quıryqty juldyzdaı jarq etip ótken talantty aqyndar qanshama? Ótken ǵasyr basyndaǵy Sultanmahmut, Sattar, Maǵjan, İlıas, Sáken, bergi jaqta Tólegen, Muqaǵalı, Jumeken, Jumataı, Keńshilik, tipti beride Artyǵalı Ybyraev, Baýyrjan Úsenov, Serik Tomanov, Nurlan Máýkenuly, Ádil Botpanov, kúni keshegi Ámirhan Balqybek. Osy atalǵandardyń biri de qyryqtyń bel ortasynan asqan joq. Tipti jas ketkenderi de bar. Olar teńdessiz talanttar edi.
Osy jerde úlken suraq týyndaıdy? Biz ne úshin tiri júrmiz? Olardan janymyz artyq pa? Árıne, talqanyń taýsylmasa tirshilik ete beresiń. Biraq másele jan baǵýda ma? Menińshe, biz tiri júrsek, sol jasyn ǵumyr daryndardyń aıtyp úlgermegenin aıtý úshin, jazyp úlgermegenin jazý úshin júrmiz. Sondyqtan olardyń árýaǵynyń aldynda da, aqıqattyń aldynda da jaýaptymyz. Bir mezgil erkinsip, ýaqytty bosqa óltirýge, ortańqol óleń jazýǵa bizdiń qaqymyz joq. Móldiretip aıtý kerek, óndirtip jazý kerek.
– Sizdi qalyń jurtshylyq áýeli qarymdy baspager, ǵalym dep tanydy. «Qazyǵurt» baspasynyń basshysy retindegi iskerlik qadamdaryńyzǵa qyzyqty. Al aqyn retinde keshteý moıyndaldyńyz. Jazýshylar odaǵyna da keshteý ótipsiz. Onyń sebebi nede? Qataryńyzdan kesh qaldym dep oılamaısyz ba?
– Meniń alǵashqy jyr jınaǵym 36 jasymda jaryq kórdi. Bul erte me, kesh pe, ol jaǵyn baǵamdap jatpadym. Negizi óleńdi 6-shy synyptan bastap jazdym. Jetinshi synypta Túrkistanda oqyp júrgenimde aýdandyq «Komýnıstik eńbek» gazetine alǵash ret «Qustar kúni» degen óleńim jaryq kórdi. Ol kezde men 14 jasta edim. Joǵarǵy synyptarda júrgende óleńderim oblystyq, respýblıkalyq gazetterge shyǵa bastady. Sodan beri óleńnen qol úzgen emespin. Biraq sırek jazatynym ras.
Men Almatydaǵy ádebı ortaǵa 1984 jyly keldim. Ol kezde Jazýshylar odaǵynda jastardyń túrli ádebı keńesteri, festıváldary jıi ótkizilip turatyn. Ádebı jıyndarǵa qatysyp, óleń oqyp júrdik. «Jalyn» jýrnalyna, «Qazaq ádebıeti» gazetine de óleńderimniń toptamasy jarıalandy. Birde Farıza apam (Ońǵarsynova) redaksıada qarsy jolyǵyp qalyp: «Áı, batyr-aý, qalaısyń?» degeni. Úlken kisiniń meni tanyp, jaǵdaı suraǵanyna qýanyp tursam da, qysylyńqyrap: «Eptep» dedim. Ol kisi basqaratyn «Pıoner» (qazirgi «Aq jelken») jýrnalyna da óleńderim shyqqan bolatyn. Farıza apam julyp alǵandaı: «Seniń óleńderiń tym jaqsy kórindi. Saǵan eptep emes, kóptep jazý kerek!» dep saldy. Ne derimdi bilmeı, qysylǵanym-aı! Meniń sırek jazatynymdy betime basyp turǵandaı qysyldym. Tezirek qutylýǵa asyqtym. Úlken aqynnyń sol sózi esimnen ketpeı qaldy. Biraq óleń jazýdy jıiletkenim shamaly. Men áý bastan eńkildetken jazǵyshtyqqa qarsymyn. Óleń úshin ózimdi qınamaımyn. Jazý kerek eken dep jazbaımyn, jazbasqa sharam qalmaǵanda qalamymdy qolǵa alamyn. Jas kúnimnen solaı. Jazbas buryn júregim qatty shymyrlaýy kerek. Sodan keıin oıdyń salmaǵy ıyǵymnan basyp, jazýǵa otyrǵyzady. Bireýler meni maqtandy der, al men ózimniń shyndyǵymdy aıtyp otyrmyn. Men eshqashan óleńdi bireýge kórsetý úshin, nemese, gazet-jýrnaldarǵa berip, elge tanylý úshin, nemese, kitap kólemin kóbeıtý úshin, tipti bir ortada oqý úshin jazbaımyn. Osy qasıet meniń shyǵarmashylyq ustanymymdy qalyptastyrdy.
Meniń ustanymym – óleńdi óziń úshin jaz, odan qalsa óleńniń bıik muraty úshin jaz, naǵyz shabytty shaǵyńda jaz! Ol – júrektiń sheri, shyqtaı janyńnyń jeke muńy, kóńilińniń qupıa syry. Ol – seniń óziń. Naǵyz óleń aman bolsa seni óltirmeıdi. Ony kór-jerge tyqpalama. Jarqyraǵan asyldy eldiń ózi-aq taýyp alady. Jaqsy óleń jarnamaǵa zárý emes. Shabytty shaǵyń keldi me, jaz da tasta.
Osyndaı ustanymmen men elge qalaı erte tanylaıyn? Oǵan ózim eshqashan ókinbeımin. Óıtkeni, elge tanylýdyń ózi de meniń basty maqsatym emes-tin.
Ádebıette buzyp-jaryp, jarq etip kórindim demeımin. Meni 22 jasymda alǵash tanyp, moıyndaǵan Jumataı Jaqypbaev boly. Ol kóringendi qasyna ertpeıtin has talant edi. Onyń qasynda júrgen Qajytaı İlıasov, Meıirhan Aqdáýletov, Áýezhan Qodarlardyń árqaısysy bir álem. Olar da keýdemnen ıtergen joq. Meni jas kúnimnen durys arnaǵa baǵyttaǵan da solar ǵoı. Sodan keıin men Abaıdy, Shákárimdi, Jumekendi pir tuttym. Onyń da áseri bolmaı qalǵan joq. Oıly jyrǵa, astarly syrǵa umtyldym. Óleń – atyńdy shyǵarýdyń quraly emes ekenin erte túsindim. Bertin kele Qadyr, Tumanbaı aǵalar meniń shyǵarmashylyǵym týraly maqalalar jazdy. «Az bolsa da, saz jazady» dedi. Poezıanyń osyndaı alyptary moıyndap ketkeni maǵan jetpeı me? Jetedi.
Birer jyl buryn bir ádebıetshi profesor telefon soǵyp: «Seniń óleńderińdi buǵan deıin oqymaǵanyma qatty ókindim» dedi. Ádebıet salasynyń mamany bola tura osyǵan deıin meniń aqyn ekenimdi bilmegen sıaqty. Oǵan ne deısiń? Ol bilmepti dep ókine qoıar, nemese ózgere qoıar adamyń men emes. «Ǵalymdar óziniń jazǵanynan basqany oqymaıdy» degen sózdiń shyndyǵy da bar sıaqty.
Jazýshylar odaǵyna nege keshteý óttińiz dep qaldyń ǵoı, ony da aıtaıyn. Men ol odaqqa ádeıi ótpeı júrdim. Óıtkeni, ádebı ortaǵa kelgennen aq «ındıvıdıým» – dara tulǵa konsepsıasy meni qatty oılandyratyn. Dara stıli aıqyndalǵan aqyn ǵana – shyn talant. Kóptiń biri bolyp ulı bergennen eshteńe shyqpaıdy. Eshbir elde, eshbir zamanda dara talantty qoǵamdyq uıym tárbıelep shyǵarmaǵan.
Mahambetter, Abaılar, Shákárimder eshqandaı jazýshylar odaǵyna múshe bolmaı-aq poezıanyń shyńyna shyqty ǵoı. Muqaǵalı, Tólegender odaq bolmasa aqyndyq talantynan aıyrylyp qalar me edi? Osyny tereń túsingen soń meniń kókiregimde odaqqa degen ishteı qarsylyq (protest) paıda boldy. Odaqqa eshqashan ótpeımin dep sheshtim. Jazýshylar odaǵy degen uıym keńestik nomenklatýralyq júıeniń oılap tapqany. HH ǵasyrdyń basyndaǵy orys poezıasynda oryn alǵan toptyq aǵymdar men «ınkýbatorlyq aqyndardyń» qoǵamdyq klýbtary ne ózgertti? Esenındi ımajınıst, Maıakovskııdi fýtýrıs, Hlebnıkovty kýbofýtýrıst, Mandelshtamdy akmeıst dep jiktegeni bolmasa, eshteńe de ózgertken joq. Kerisinshe aqyndardy qoǵam óz maqsatyna paıdalandy. Dara tulǵanyń shyǵarmashylyǵy úshin qoǵamdyq uıymdardyń, túrli odaqtardyń bary da, joǵy da bir. Óıtkeni ǵaryshtan berilgen qasıet jerdegi pendeshilikke bas ımeıdi.
– Odaqqa báribir óttińiz ǵoı. Ustanymyńyzdan nege aınydyńyz?
– Jazýshylar odaǵyna ótkende men 46 jasta edim. Biraz oı toqtattym. Gúl óziniń ortasynda ósedi, bóri de óziniń úıirimen ómir súredi. «Júrseń saıaq, jersiń taıaq» degen bar. Odaqqa degen ishki qarsylyǵymnan zıannan basqa kórmedim. «Qatardan qaldyń, sybaǵańnan qaǵyldyń» degen osy eken. Odaqqa múshe bolmasań kópshilik durys túsinbeıtin kórinedi. Avtorlyq kezdesýlerge eshkim shaqyrmaıdy. Óıtkeni odaqtyń múshesi emes deıdi. Túrli anyqtamalyqtar men ensıklopedıalarǵa, tipti telefon anyqtamalyǵyna da atyńdy kirgizbeıdi. Óıtkeni odaqta joqsyń. «Qazaqstan jazýshylary. HH ǵasyr» deıtin úlken anyqtamalyq kitapqa kirmeı qalǵanym da sondyqtan. Odaqtyń plenýmdary men quryltaılarynda seniń daýysyń joq. Jazýshylar odaǵynda kesh ótkize almaısyń, mereıtoıyń ataýsyz qalady, ádebı syılyqtar men granttarǵa ózińdi usyna almaısyń. Eń qıyny qalyń jurtshylyq: «Jazýshylar odaǵyna qabyldanbaǵan bul qandaı aqyn?» dep oılaıdy eken. «Ótpegen» demeıdi, «qabyldanbaǵan» deıdi. Bul da adamnyń namysyna tıetin nárse.
Birde Nurlan Orazalınniń kabınetine baryp edim, ol kisi: «Sen nege odaqqa ótpeı júrsiń?» dep surady. «Soǵan asa qulqym joq» dedim. Ol kisi kópti kórgen adam ǵoı, biraz aqylyn aıtty. Sóıtip, raıymnan qaıtardy. Ótinish berdim. Men Jazýshylar odaǵyna osylaı ótkenmin. Biraq óleńde ózimniń qatarymnan keshigip qaldym dep oılamaımyn. Odaqqa ótkende de, ótpegende de izdenis qýaty ózimniń qolymda ǵoı. Ózimdi taptym dep toqmeıilsip, izdenbeı, toqyrap qalsań qatardan qaldym degen sol. Onda seni Jazýshylar odaǵy túgili Alla da qutqarmaıdy.
– Aqyndyq izdenis turǵysynan kelsek óz zamandastaryńyz týraly ne aıtar edińiz?
– Meniń zamandastarymnyń ishinde eń kóp izdenetin aqyndar dep Ǵalym Jaılybaı, Svetqalı Nurjanov, Janat Áskerbekqyzyn jeke bólip aıtar edim. Únemi ósý jolynda kele jatqan bul úsheýi qazirgi qazaq poezıasynyń kógindegi jaryq juldyzdar. Sezimderi sergek, tilderi asa shuraıly, oılary túpsiz tereń. Lırıkalyq óleńderi minsiz. Epıkalyq qarymy orasan. Dastandary eldik tarıh pen tanymnyń júgin tutastaı arqalap keledi. Búgingi qazaq óleńiniń naǵyz qara narlary osylar. Ǵalymnyń «Kıikqashqan», «Aq sısa» poemalary, Svetqalıdyń «Jan ter», «Han kegi» dastandary men sońǵy jyldary jazǵan sopylyq saryndary, Janattyń «Sultanmahmutpen suhbat» poemasy men «Kóneden jetken kóp belgi» dastany meniń sózime dáıek bola alady. Eger memlekettik syılyq berý quzireti meniń qolymda bolsa oılanbaı-aq osy úsh aqynǵa birinshi kezekte tapsyrar edim. Meniń túsinigimde olar kez-kelgen syılyqtan bıik turǵan aqyndar. Bularǵa ortaq qasıet – óleńge de, ómirge de adaldyq, bıik parasat, rýh tazalyǵy. Eń keremeti týma talanttardyń orynsyz óńmeńdep, óz atyn shyǵarýǵa talpynbaıtyndyǵy. Únsiz izdenip, tynymsyz eńbektenip jatsa da keýde qaǵyp, «Meni kórdińder me?» demeıtindigi. Ulylyqtyń bastaýy qarapaıymdylyqta.
Olardyń sońynda shabyttyń pyraǵyn qamshylap kele jatqan biraz aqyndarymyz bar. «Alýan-alýan júırik bar, áline qaraı shabady» degendeı olar da alamannyń jolynda. Biraq kóbiniń pendeshiligi basymdaý kórinedi. Sol negizgi toptaǵy aqyndardyń keıbiri ataqqumar, keıbiri qyzǵanshaq, keıbiri menmen shyǵyp, pendeshiliktiń qamytyn ıtshilep súırep keledi. Túrli tizimderge iligý úshin jan jaldap, kóz satyp, oraıy kelse eldi aldap, syılyq-júldeni de, ataq-dańqty da jankeshtilikpen julyp alyp júrgenderi bar. Múshaıra bitkendi adaqtap, qolynda bıligi men dúnıesi barlardy madaqtap, oda jazyp júrgenderi de bar. Allanyń bergen talant syıynan artyq syılyq bolmaıtynyn túsinbeıdi olar. Ýaqyt degen uly tóreshi bárin óz ornyna qoıady áli.
– Aqyndardyń jaǵdaıy bulaı bolǵanda, qalyń oqyrmannyń kúıi qalaı? Ózińizdiń turaqty oqyrmandaryńyz bar ma? Sizdi qandaı aýdıtorıa oqıdy?
– «Qalyń oqyrman» degen sóz shırek ǵasyr burynǵy anyqtama ǵoı. Búgingi tańda bizdiń elimizde «qalyń oqyrman» joq. Jalpy, qazir óleńdi izdep oqyp jatqan el shamaly. Sonysyna qaraı kitaptardyń taralymy da qurdymǵa ketti. 500-1000 dana taralymmen shyqqan kitaptyń ózin eshkim almaıdy. Oqyrmannyń bári ınternette, áleýmettik jelide otyr. Odan da oqyp jatqany shamaly. Qazirgi jas aqyndar bolmasa, bizdiń býynnyń ınternetke óleń salyp jarytqany da shamaly. Osy kóp shamalydan shyǵatyn oıdyń túıini mynaý: biz qansha moıyndaǵymyz kelmese de sońǵy 20 jyl beleńinde qazaq óleńiniń qadiri ketkeni ketken. Kim kóp, aqyn kóp. Al oqyrman óleńnen teris aınalyp barady. Myna feısbýk degen áleýmettik jeli shynaıy poezıanyń janazasyn shyǵaryp jatyr. «Erinbegen etikshi, uıalmaǵan óleńshi» bolyp, kimniń oıyna ne kelse sony salady. Kommentshilerde de (oqyrman) ar-uıat joq. Bolatyndy da, bolmaıtyndy da qyzylóńeshtenip maqtap jatqany. Bári birdeı «KEREMET!!!». Qarapaıym oqyrman neniń jaqsy, neniń jaman ekenin ajyrata almaıtyn jaǵdaıǵa jetkendeı. Osy feısbýktaǵy talǵam qoǵamnyń negizgi talǵamyna aınalyp ketpese bolǵany. Já, jaraıdy, aspan ashyqta aqyrzaman ornatpaı-aq qoıaıyq. Bárin ýaqyt kórseter. Oqyrmannyń talǵamy tozdy dep shynaıy aqyndar sózinen adasyp qalmas. Intellektýaldy oqyrman da óziniń izdegenin tabar.
Meniń óleńimdi kimder oqyp jatqanyn men bilmeımin. Ondaı áýlıeligim joq. Osyǵan deıin bes jınaq shyǵardym. Bári taratyldy. Bireýler «Kitabyńyzdy oqydym. Unady!» dese kádimgideı qýanyp qalamyn. Keıde ózim tanymaıtyn kisiler respýblıkanyń alys túkpirlerinen telefon shalyp, qýantyp jatady. Soǵan máz bolyp, qanattanyp qalasyń. Óleń degen ózińniń ishińnen shyqqan perzentińdeı ǵoı. Óz balasyn maqtaǵandy kim jekkórsin. Oqyrman shynaıy kóńilmen maqtap, alǵys bildirip jatsa aqynnyń úmiti aqtalǵany, óleń sózdiń maqsatyna jetkeni.
– Altyn ýaqytyńyzdy bólip, rıasyz aıtqan áńgimeńizge kóp rahmet!
Suhbattasqan Maral Shaıhy
