Jazýshy Ákim Tarazı Iakınf ákeıdiń, ıaǵnı Nıkıta Iakovlevıch Bıchýrınniń eńbekterin aýdarǵanynda kóne qytaı nusqalaryndaǵy ıýechjılerdi – jolaıyralar dep óz oıynan aıtqan eken. Sonymen qatar tarıhı derekterdegi uly ıýechjılerdi – uly júz, kishi ıýechjılardy – kishi júz dep, tarıhshy Nyǵmet Myńjannyń aıtqandaryn qaıtalaıdy. Jolaıyr degendi Uly jibek jolyndaǵy jol aıyrǵan saqtar dep, saq degendi «jol saqshysy» dep túsindirgen Ákim Tarazı osy ıýechjılardy qazirgi jalaıyrlardyń atalary deıdi. Eski jazýlarda «ashalylar» degen taıpanyń aty da kezdesedi. Bulardy da jazýshy «jalaıyrlar» deıdi. Anyǵynda ıýechjılardy tańbalaryna qaraı «ashalylar», jalaıyrlar degeni durys-aq. Alaı da bul jalaıyr degenderimiz keń maǵynada – kazaqtardy bildiredi. Sondyqtan da, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty bolǵan, profesor Sábetqazy Aqataı: «Jalaıyrdyń tarıhy – jalpy kazaqtyń tarıhy» degen edi. «Ál-Farabı jáne Abaı» atty eńbektiń avtory profesor A. Mashanov: «Qazaq degen at óte kóne zamandardan kele jatyr, osydan 3-4 myń jyl burynǵy tarıhta bar at. Onyń biz tek keıingi, Shyńǵys hannyń aınalasynan beri bastalǵan sholaq shejirelik túrine, ekinshi aıtylýyna jabysamyz» degen edi. Mine, osy ertedegi qazaqtardyń, ıaǵnı kaılardyń, qańly-qypshaqtardyń tańbasy jaldy aıyr bolǵan.
Birinshiden – ıýechjı degenimiz ıýedjı, adjı, ıatıı, ıada, adaı bolady. Ekinshiden – jalaıyr degenimiz tańbanyń ataýy. Bul tańba ma, tý ma eń alǵashynda arıılerdiń qolynda bolǵan. Keıin biz bul tańbany Iýechjı-Kýshan ıaǵnı adaı-qypshaq patshalyǵynyń altyn teńgesinen kóremiz. Orys mıfologıasyndaǵy úsh basty aıdaharymyz da osy úsh asha aıyr tańbanyń bir kórinisi. Kezinde ózderin talaı shapqan qańly-qypshaq, peshenegterdiń tańbasyn jekkórinishti qubyjyq retinde orystardyń sýrettegenderi edi. Sondyqtan da, qazaqqa arǵyqazaq mıfologıasy atty ǵylymdy engizip ketken adaıdyń uly Serkibol Qondybaı bul tańbany «aıdahar» degen edi. Anyǵynda, bul túbine attyń jaly baılanǵan, ejelgi grek mıfologıasyndaǵy teńiz qudaıy Poseıdondiki sıaqty aıyr tańba edi. Keıbir zertteýshiler, atap aıtqanda «Tamga kazahov» atty kitáptiń avtory Iskakova Mıra Qasymjanova sıaqtylar Gerodottyń eńbegine silteme jasap, qazaqtarǵa bul tańbanyń osy Poseıdonnan kelgenin aıtady. Gerodot boıynsha aıyr tańbaly Poseıdannan Atlant pen Qydyr týady. Qydyr degenimizdiń qazaqtyń atasy, Kók Táńirlik dinniń paıǵambary ekeni belgili. Qydyr ata Poseıdonnyń uly bolsa, onda onyń da tańbasynyń aıyr bolǵany. Al endi, bul aıyrdyń jaldy aıyr bolǵany Iýechjı-Kýshan patshalyǵynyń tusynan bastaý alsa kerek. Alǵashynda Poseıdonnyń aıyrynyń túbine attyń jaly jelbiregen tý retinde baılanǵan bolsa kerek. Nyǵmet Myńjanı qytaı derekterine silteme jasap, ıýechjılerdiń «jylqy eli» atanǵandaryn aıtqan edi. Sonymen qatar jaldy aıyr degenimiz arıılik patshalardyń qoldaryna ustaıtyn skıpetr de bolǵan. Bul tańbanyń attyń jaly baılanǵan aıyr ekenin, eski jazýlarda jalaıyrlardyń «qalaıyr» dep jazylyp júrgenderinen de baıqaýǵa bolady. Qalaıyr degenimiz anyǵynda qyl+aıyr, ıaǵnı, attyń qyly baılanǵan aıyr degendi bildiredi. Al endi, qazirgi jalaıyarlardyń, úısin-dýlattardyń, taraqtylardyń bul tańbany «taraq» dep júrgenderi, Ákim Tarazı aıtqandaı «jabaıy uǵymnan» bolǵan. Menińshe, bulaı dep aıtqandary - shyqqan tegin umytqan, ne bolmasa uǵa almaǵandardyń oılap tapqandary. Bar aqyldarynyń jetkenderi. «Attyń jalyna qusyp jibergende ekige aıyrǵan» degen sıaqty, teksizderdiń oıdan shyǵarǵan laqaby da jabaıy uǵymnan bolǵan.Aldyńǵy maqalalarymyzda aıtqanymyzdaı, Shyńǵys han bul tańbany Kaı áýletiniń (qıat) urpaqtarynan maldanyp ketken. Ne bolmasa, óziniń qarshyǵa tańbasyn tastap, patshalar áýletiniń ókiline sanalý úshin qıattardyń tańbalaryn, ataq-dańqyn alǵan. Meniń paıymdaýymsha, Shyńǵys han daısaqtardan bolsa, qıattar hansaqtardan bolǵan. Tarıh atasy Gerodot «sarskıe skıfy» ataǵan bul hansaqtardan el bılegen adamdar shyqqan soń, «hanly» atanyp, bul sóz qazirgi qańly degen etnonımniń túpnusqasy bolýy da múmkin. «Keleli elde qańly bar, qańlydan han kóter» dep atam qazaq beker aıtpaǵandaı.
Nurdan jaraldy degen Shyńǵys hannyń ata-babasy Bodanjardyń áýleti «bergi qıat» dep atalǵanymen, naǵashydan qońyrat bolǵanynan naq qıattarǵa genealogıalyq ta, bıologıalyq ta qatysy joq. Sondyqtan da genetık ǵalymdar «arǵy qıat» pen «bergi qıattardyń» ekeýiniń eki bólek genotıp ekenderin aıtady. Shejire ańyzy boıynsha Shyńǵys hannyń babasy Bodanjar et-súıeginen qońyrat ekeni anyq. Mysaly, Iısýs Hrıstos jóninde evreıler: «Rojdennyı ot svátago dýha Iısýs - vo plotı evreı» dep, nurdan jaralǵan Isa paıǵambardyń et-súıeginen evreı ekenin aıtady. Rasynda da, qazaqta: «Buqa kimdiki bolsa soniki bolsyn, buzaý ózimizdiki» degen mátel bar emes pe? Bul mátel qaıdan kele jatyr? Aldyńǵyda bizder Tamǵalydaǵy tastardaǵy Aıdyń nurynyń sıyr malymen jynystyq qatynasqa túsip jatqan kórinis jóninde aıtqan edik. Osy shaǵylystan buqa, ıaǵnı naıman atasy degen Ókiresh týady. Tamǵaly tastarda bul jaı anyq sýrttelgen. Iaǵnı, sıyr malymen jynystyq qatynasqa túsken Aı sáýlesinen Aı emes, urǵashy sıyrdyń, arıılerdiń uǵymyndaǵy qasıetti sıyr ananyń tóli týady. Sonda, Aı sáýlesimen shaǵylysqan qońyrattyń qyzynan týǵan Bodanjar qońyrat bolmaı ma? Jáne de onyń sheshesi Alan ananyń tańbasy sıyrdyń noqtasyn bildiredi. Sonda «Qupıa shejiredegi» Alan haýa degenimizdegi haýa sózi – arıılerdiń uǵymyndaǵy qasıetti sıyr anany aıtyp turǵandaı. «Qupıa shejiredegi» bul oqıǵa Tamǵaly tastardaǵy sýretterge qaraǵanda, hrıstıan dininen urlanǵan joq. «Nurdan jaralý» ejelden kele jatqan arıılerdiń, Kaı áýletiniń, qańly-qypshaq, qıattardyń nanym senimi. Kóktáńirlik, ıaǵnı tengrıanstvo din bolǵanda, bul dinniń paıǵambary Qydyr ata (Kedar paıǵambar) bolǵanda, Isanyń nurdan jaralǵany ras bolǵanda, paıǵambarǵa teńelgen, ózin paıǵambar sanaǵan Shyńǵys hannyń ata áýleti de nege nurdan jaralmasqa?
Biz osy nusqany ustanar edik, eger de adaıdaǵy Muńalymyz maǵol bolmasa, olardyń (muńaldardyń) qolynda Shyńǵys han ıelengen tańba qalmasa. Rashıden men Ábilǵazy «maǵol» degenimizdiń muń+al (mýn+ol), ıaǵnı «muńdy, qaıǵyny al» degen sóz ekenin aıtpasa. Ábilǵazynyń «ol» degeni ózbek tilinde «al», ıaǵnı «vozmı» degendi bilidredi. («Býdte vsegda opechalennymı». Rashıden). Al endi, jalaıyrdyń Shyńǵys hanǵa qatysy osy tańbadan ǵana. Qazirgi jalaıyrlardyń shejiresindegi Shyńǵys hannyń taratylýy ne jasandy jalǵan, ne bolmasa, Shyńǵys handy atadan qıatqa sanaýdan bolǵan. Shyńǵys han qıat ta emes, jalaıyr da emes, Shyńǵys han – adaı-muńal.
Endi, ortamyzda nebir daýlar týǵyzyp júrgen shapyrashty Qazybek bek Taýasarulynyń aıtqandaryna sholý jasalyq. Qazybek bek te, onyń uly da tarıhı tulǵalar, batyrlar bolǵan. Shejirtanýshy úshin onyń jazǵandary kóp nárseni ańǵartardy. Avtor bul eńbeginde Shyńǵys handy jalaıyrǵa jatqyzyp, tórelerdi dońyz jeıtin halyqtyń tuqymy ekenderin aıtady. Osydan keıin, bálkim Qazybek bektiń aıtqanynan bolar, álde kórgen de bolar, Jambyl atamyz jalaıyr jóninde: «Toǵaıdan toraı qoımaǵan» dese, endi bir jerinde «Tórt túligi turǵanda, Shoshqadan soǵym soıǵandar» deıdi. Sonda dońyzǵa áýes jalaıyrdyń túbi qytaı derekterindegi dońyz jegish men-ý shıveıler bolǵany ǵoı. Qytaıdaǵy qazaqtar bulardy «mánı» deıdi eken. Bashqurttarda da osy mánıler bar. Al endi, Shyńǵys hannyń zamanyndaǵy jalaıyrlardyń bul mánılerge esh qatystary joq. Olardyń quramynda qańly-qypshaq, adaılar, toharlar bolǵan. Qazirgi jalaıyrlar kezinde qypshaq dalasyna Joshy hanǵa erip kelgen mánıler bolsa kerek, keıin manaqtar atanyp ketken. Grýmm-Grjımaılonyń zertteýlerinde maǵol tildes halyqtardyń arasynda «mınág», «manak» degen halyq atalady. Bular maǵol tildes qyıdandardyń da quramynda bolǵan desedi. Keıbir zertteýshiler men-ý shıveılerdi túngýs tobyna jatqyzady. Onysy durys bolar, óıtkeni, mánıler týngýstar sıaqty ańshy, balyqshy halyq edi. Sondyqtan da bolar, Jambyl atamyz keıingi jalaıyrlar jóninde: «İleden balyq qoımaǵan» degen de edi.
P. Pelo burynǵy men-ý shıveılerdiń maǵol tildes bolǵanyn aıtqan. Al endi qazaq ǵalymdarynyń aıtqandarynda «manaq» degenimiz mańǵol tilinde «kúzetshi», «saqshy», «baǵýshy» degendi bildiredi eken. Ejelgi jalaıyrlardyń jáne de Shyńǵys han maǵoldarynyń túrki tildes bolǵany qazirgi tańda moıyndalǵan ustanym. Demek, burynǵy jalaıyrlar túrki-qypshaq tildi bolǵanda, Joshy hanǵa erip Deshti-Qypshaqqa kelgenderinde osy tilde sóılep júrgen. Sonda qazirgi jalaıyrlar mońǵol-týngýs tilindegi «manaq» degen ataýdy qaıdan alǵan? Árıne, bular men-ý shıveılerdiń urpaqtary bolǵan soń alǵan. Ózderin óz tilderinde ataǵan. Qytaı derekteri kóshpendilerdi úshke bólip, aq tatar, qara tatar, jabaıy tatar dep ataǵan. Aq tatarlar ońǵyttar, ıaǵnı ýaqtardyń atalary bolsa, qara tatarlar qıattar, qońyrattar, burynǵy jalaıyrlar t.b. bolǵan. Al endi orman halyqtaryn, týngýs tekti men-ý shıveıler sıaqtylardy qytaılar olardyń turmys salttaryna, ádet-ǵuryptaryna qaraı jabaıy tatar dep ataǵan. Bular jóninde qytaıdyń elshisi Chjao Hýn óziniń jazbalarynda: «Tak nazyvaemye dıkıe tatary vesma bedny da eshe prımıtıvny ı ne obladaıýt nıkakımı sposobnostámı. Onı tolko ı znaıýt chto skakat na loshadáh vsled za vsemı» dep anyqtama qaltyrady. Bul keshegi jabaıy tatarlar búgingi halha-maǵoldar bolyp keledi. Shyńǵys handy osylardan shyqty dep sanap júrgen qazaqtardyń da túbi osylar bolsa kerek, sondyqtan da qanyna tartady.
Burynǵy jalaıyrlar Qulaǵýǵa erip baryp, Iran jerinde bılik quryp qalyp qalǵan. Olar jóninde arnaıy eńbek jazylǵan soń bizder osyny bul jerde qaıtalap jatpalyq. Zertteýshiler jalaıyr taıpasynyń quramynyń 15-16 ǵasyrlarda aýysyp ketkenin aıtady. Qazirgilerdegi qańly-qypshaq arıı urpaqtary (tazalary) - Myrza, Kúshik (Qosaı), Qaıshyly (qypshaq), Qalpe, Sıyrshy atalary deıdi. Sıyrshy degenimiz patshalar – qasıetti qara buqany qadyr tutqandar. (keıanıdter). Mine, osylardyń Shyńǵys hanǵa deıingi ustanǵan jalaıyr tańbalary kúlli manaqtardyń tańbalaryna aınalyp ketken bolsa kerek. Bul tańba jóninde tolyǵyraq ǵalamtordaǵy «Qazaqtar men Shyńǵys hannyń túbi arııler», «Kaı áýleti jáne Shyńǵys han» atty maqalalarymyzda aıtylǵan. Osymen qatar manaqtar bulardyń «noqta aǵasy» degen aqsúıekter áýletine beriletin ataqtaryn da alǵan. Noqta aǵasy degenimiz Kaı áýletiniń ókili degendi bildiredi. (Kýshandardyń altyn teńgesi). «Qazaqtar tańbalardy malǵa basý úshin paıdalanǵan» degen keshegi komýnıstik dáýirdegi ıdeologtardyń aıtqandaryn qaıtalaǵan qalamger Maral Ysqaqbaı «noqta aǵasy» degendi Shyńǵys hannyń qudiret-kúshiniń arqasy degen eken. Noqta tańba men «noqta aǵasy» degen ataq paıda bolǵan kezde Shyńǵys hannyń aty da zaty da bolmaǵan. Osynyń dálelin bizder taǵy da, Tamǵalydaǵy arıılerdiń dáýirinde salynǵan sýretterden, jáne de Kýshandardyń (hýsha-qypshaq) altyn teńgesinen tabamyz. Qasıetti buqanyń noqtasyn qolyna Kaı áýletinen shyqqan patsha ustaǵan. Iaǵnı «noqta aǵasy» degenimiz de – patsha. Noqta tańbasy osy Kaı áýletiniń ókilderin bildirgen. Máselen, naımandardyń basty tańbasy osy noqta tańba. «Alash» tarıhı-zertteý ortalyǵy keltirgen orys derekterinde Zaısan ýeziniń shejireshileriniń aýyzynan jazyp alynǵan málimetterden bizder Naıman taıpasynyń Kaı áýletinen bastap taratylǵanyn kóremiz. Osy taratylýda mıfologıalyq qasıetti buqa Ókiresh te atalǵan. Naımandardyń endi bir basty tańbasynyń osy Ókireshtiń múıizi ekeni belgili. Naıman birlestigi men handyǵyn qurǵandardyń túbiniń qańly-qıat, adaı ekenderi aıtyldy.
Sonymen, qazirgi jalaıyr degenderimiz qazirgi maǵoldardyń bizdiń ataýymyzdy jamylyp júrgenderi sıaqty, burynǵylardyń ataǵyn jamylyp júrgender bolýy múmkin. Ne bolmasa, kezinde dýlattarǵa qosylyp Asqaq Temirge qarsy shyqqan jalaıyrlar qaharly ámirdiń jasaǵan zulmatyna ushyraǵanda ózderiniń quldary bolǵan manaqtardyń atyn jamylyp aman qalýlary da múmkin. Qaıtkende de, qazirgi jalaıyrlardyń DNK belgileri Shyńǵys hannyń urpaqtarynyń DNK belgisine mańaılamaıdy da. Biraq, obaly ne kerek, qazirgi jalaıyrlardyń DNK belgisi qypshaqtardikine uqsas.
Burynǵy jalaıyrlar qańly-qypshaqtardan quralǵanda (hansaqtardan), qıattarǵa sińgen bórjiginjerden (daısaqtardan) týǵan Shyńǵys hannyń olarǵa esh qatystary joq. Burynǵy jalaıyrdaǵy djad rýynyń djadaı, ıaǵnı adaı ekenderi de aıtyldy. Al endi, Bodanjar nurdan jaralǵan bolsa onda ol qońyrat, adam balasynyń uryǵynan jaralǵan bolsa, (baıaýt-muńaldyqtan) onda adaı bolady. Djadtardyń bórjigindermen etene jaqyn aralasyp júrgenderin talaı tarıhı derekter men zertteýshilerdiń eńbekterinde aıtylady. Bórjiginder adaılar bolǵanda, olardyń ózderiniń bir týysqan adaılarymen (djad) etene jaqyn aralasyp júrgenderiniń esh tańyrqaǵy joq. Djadtardan keıingi burynǵy jalaıyrdyń quramyndaǵy toqyraýt - toharlar, qańǵqaýt - qańlylar, qumsaýt - qypshaqtar, Oıat – toharlar, sańǵyýt – qazirgi qońyrattaǵy sańǵyldar. Shejire ańyzdarynda bul sańǵyldardyń qońyratttarǵa keıinirek kelip qosalǵandary aıtylady. Osymen qatar burynǵy jalaıyrdyń quramyndaǵy qyrqyndar da qańlylar bolady. Olardyń tańbalary naımannyń múıiz tańbasy men qańlynyń tańbasy. Qatarynan basylǵan bul tańbalardan bizder qyrqyndardyń qasıetti buqa Ókireshti qadir tutqan arıılerdiń urpaqtary ekenderin túsinemiz. Qyrqyn degenimiz qytaı derekterindegi kıat-úrkın, djýrkın, jyrhyn bolýy múmkin. Naıman handary osy qıat-jyrhyndardan shyqqan. Tańbalary buqanyń múıizi bolǵan. Iaǵnı naıman handarynyń tańbasy múıiz de, taıpanyń jalpy tańbasy noqta tańba. Sondyqtan da, naımandardyń «tóre naıman» degen ataqtary bar. Iaǵnı, shejiresinde Kaı áýletinen tarap turǵan naımandardyń tegi patshalyq áýlet bolǵandyqtan «tóre» atanǵan.
Shyńǵys han jalaıyr bolsa, onda ol bul taıpaǵa «ýnagan bool», ıaǵnı atadan qul degen ataq bermes edi. Adaı bolmasa, baıaýyttarǵa (baıulyna) «ýteký» ıaǵnı «ata rý» degen ataq bermes edi. Shyńǵys handy ózine tartýdyń amalyn kórsetkenderdiń endi biri Ákim Tarazı bolady. Ol kisi tipti, dýlattardy sonaý Ergene qońnan shyqqandar degendi aıtady. Dýlattar Ergene qońda 460 jyl júrgen deıdi. Ashınany Dýlat deıdi. Negizinde Ashına men qıattardyń atasy Bórte sheneniń bir keıipker ekenin Álkeı Marǵulan aıtqan edi. Jalǵyz qaqpasy bolǵan Ergene qoń qazirgi Ferǵana ańǵary bolǵanda, al endi Ashınanyń Altaı taýlarynan shyqqanynda, bul pikir syn kótermeıdi.
Dýlattardyń bastapqy ataýlary «dýlyǵa» edi. Al endi, dýlyǵa degenimiz bastapqyda Iakınf ákeı aıtqan «shlem» bolmaǵan, dýlyǵa degenimiz qasqyrdyń basy bolǵan. Sondyqtan da qazaq-sovet zertteýshileri dýlattardyń týdyń basyndaǵy quryqqa qasqyrdyń basyn ilip alyp júrgendikterinen «dýly», ıaǵnı týly dep atalǵan deıdi. Naımannyń ǵulama shejiresi bolǵan Ǵulam Qadyr aqsaqal, baıaǵyda qasqyrdyń maskasyn kıip júretin halyqtyń bolǵanyn aıtqan edi. Olar kesh batqanda qasqyrdyń keıpine enip (maska kıip) elderdi tonaıtyn bolǵan eken. Orys mıfologıasyndaǵy «oboroten», ıaǵnı kúndiz adam, túnde bóri bolyp ketetinder shynaıy ómirde bolǵan osylar syńaıly. Ǵulama shejire aıtqan bul halyq, árıne, qasqyrdy tótem tutqan dýlattar bolsa kerek. Shejireniń aıtqandarynyń dálelin bizder taǵy da, Tamaǵalydaǵy tastardan kóremiz. Bul tastarda qasqyrdyń maskasyn, tipti, terisi men maıtabanyna deıin kıip alǵan adamnyń beınesi salynǵan eken. Osymen qatar Gerodot ta saqtardyń arasynda bóriniń terisin jamylǵan adamdardyń bolǵanyn aıtqan.
Ákim Tarazı Ashına degendi alashona, alashonany alash deıdi. Sol baıaǵy, aqyrynda Túrkesh alachý qaǵanatyn alǵashqy alash degenderi sıaqty, qazaqtyń atasyn dýlatqa aparady. Bul jerdegi «alachý» degeni alasa, tómen, pás degen maǵynada. Osymen qatar ol kisi «ala» men «aq» degenderdiń sol zamanda bir sóz bolǵanyn aıtady. Anyǵynda alash degenimiz arıılerdiń zamanynan beri aıtylyp kele jatqan aqbas bala Zal bolady. Sondyqtan da, arǵyqazaq mıfologıasy Alash pen Naýryz aǵaıyn deıdi. «Naýryz ólip, Alash qaldy» degenderi, arıılerdiń ornyna qazaqtar keldi degendi bildirip tur. Qańlynyń da, qypshaqtyń da, adaı men saqtardyń da túbiniń ǵun-túrik, dýlattarǵa qatystary joq ekenderin talaı-talaı tarıhı derekter aıtyp tur. Al endi qazaqtyń túbiniń qańly-qypshaq, adaı, ıaǵnı dýlattar sıaqty shyǵys saqtary (ǵun) emes, batys saqtary ekenderi eshbir daý týǵyzbaıdy. Ǵundardyń bóri tótemi qazaqqa jat tótem. Ákim Tarazı Módeni Bota han dep erkeletip, onyń ıýechjılerdi, ıaǵnı ózi aıtqan jalaıyrlady, biz aıtqan qazaqtardy qyrǵandaryn aıtady. Ashına ataýynyń túbiri eshqandaı da alashona emes – Shýn, ıaǵnı ǵundardyń shejirelik qytaı atasy Shýn Veıdiń esimi bolady. Qytaı dástúri boıynsha Shýnnyń aldyna qurmet belgisi retinde «a» dybysy qosylyp aıtylǵanda – ashýn, ashyn, ashına bolady. Ashınanyń ózi de qytaı jerinen kelgen. (Gaochan taýy). Árıne, qytaıdyń qashqyn hanzadasy Shýn Veı degenimiz ǵun-túrikterdiń bıologıalyq atalary emes. Mongoloıdtyq bet-álpetti ǵundar men túrikterdiń qytaılarmen súıek-shatysynyń bar ekenin bildiretin, shejire dástúrine saı aıtylǵan sımvoldyq tulǵa. Bastapqy bet-álpetteri evropeoıdtyq bolǵan qazirgi qazaqtardyń teń jartysynyń bet-álpetiniń monogoloıdtyq bolyp ketkeni, Módeniń zamanynan bastap bizderdiń babalarymyzdyń endi ǵun-túriktermen súıek-shatysqa túsip, mıdaı aralasqandarynan bolǵan. Naǵyz qazaq – sary qazaq. Shyńǵys hannyń da bet-álpetiniń aqsary, jasyl sur mysyq kózdi bolǵany aıtylady. Orys zertteýshileri Ashınanyń ákeisiniń uıǵyr (gaogúı) bolǵanyn aıtady. Sonda, kókturik, kók bóri, Ashına ıdeologıasy qazaqtiki me, álde, uıǵyrdiki me? Qazaqtyń túbi túrik emes, álem ǵalymdary moıyndaǵan qańly-qypshaq.
Qazaqtyń tótemi jeti qazynaǵa engen, arıı atalarynan kele jatqan ıt janýary bolady. Saq degenimiz parsysha ıt eli degendi bildiredi. Alaı da bul tótem Túrik qaǵanattarynyń zamanynda, jáne de ıslam dininiń yqpalymen umytylǵan bolsa kerek. «Qupıa shejiredegi» «bórjigin», «bóritegin» degenimizdiń bóri jigi, bóri tegi bolýy múmkin emes, Shyńǵys han qıatqa sińgen halyqtan shyqqan bolsa. Tileýberdi Ábenaı bul shejireniń burmalanǵanyn aıtyp, nebir qısynsyz oılaryn keltiredi. Menińshe, «Qupıa shejire» eki-aq jerinen burmalanǵan. Jáne de, bul burmalaýlarǵa qazirgi maǵoldardyń aqyldary jete qoımaǵan. Buny qazaqtyń túbin jaqsy bilgen qytaılar jasaǵan. Bular «hasaǵ maǵol» degendi «hamaǵ maǵol» dep jazyp jibergen bolsa kerek. Alaı da, «hasaǵ tergendi», ıaǵnı qazaq arbasyn qaltyrǵan. Ekinshi jerinde kıiz úıdiń tóbesinen túsken ıttiń ornyna bórini jazyp jibergen. Ne bolmasa, bórjigin degenimiz anyǵynda naımandar aıtqan «bóri jegen», bóribasar degen maǵynada. Bular keıin, ıaǵnı ótken ǵasyrda «Altyn dápterdiń» tabylyp, ótirikteriniń shyǵyp qalatyndaryn oılamaǵan. Osy sıaqty, kúnderdiń bir kúnderinde «hamaǵ maǵol» degenniń «hasaǵ maǵol» ekeniniń de dáleli tabylyp qalar. Aldyńǵyda aıtqanymyzdaı, bizder Shyńǵys hannyń tegin tek qana osy «Qupıa shejireden» ǵana anyqtaı alamyz. Bul shejirede Shyńǵys hannyń jalaıyr emes ekeni naqty aıtylǵan. Al endi, «Qupıa shejiredegi» barlyq shejirelerge tán jasyryn maǵynalyq amal-ádis Shyńǵys hannyń teginiń adaı ekenin meńzep tur.
Joǵarǵy shıveılerdi – shıbórish-shapyrashty, qytaılardyń tili kelmegendikterinen shıveı atap ketken deıtinder de bar. Sol baıaǵy, Shyńǵys handy shapyrashtyǵa tartýdyń amaly. Shapyrashtynyń da túbi qańly-qıat, naǵashydan qońyrat. Sondyqtan da shejirede bessham (besýt) shapyrashty Kaı áýletiniń (qıattyń) atasy Bórteden taraıdy. Bul soltústiktik dońyz jegish men-ý shıveılerdi maǵoldardyń atasy dep qytaı men orys tarıhshylary kezinde ádeıi aıtqan. Kópti kórgen, kóp oqyǵan Qazybek bek Taýasaruly olardyń dońyz jeıtin halyq ekenderin qytaı derekterinen bilgen bolsa kerek. «Qupıa shejireni» oqyǵan árbir esi durys adam, Shyńǵys hannyń qıat ta emes, Dýbýn Baıannyń urpaǵy da emes ekenin ońaı uǵa alady. Iaǵnı, ol jalaıyr da emes.
Shyńǵys handy jalaıyrǵa jatqyzyp júrgen Tileýberdi Ábenaıuly Bodanjardyń besinshi urpaǵy Qaıdýdy jalaıyr dep, jalaıyrdyń quramynda Tóre rýy bolǵan dep, bul Tóreni Shyńǵys hannyń rýy dep adasady. Anyǵynda Tóre, tóre naıman, jalaıyr tóre degenderimiz arıılerdiń ejelgi mıfologıalyq patshalyq Kaı áýletiniń urpaqtaryn bildirip tur. Mine, naǵyz tóreler osylar. Al endi, Bodanjar da, Shyńǵys han da, onyń urpaqtary da osy tórelerdiń atyn jamylǵandar bolyp keledi. Shyńǵys han tóre bolý úshin qıattan, ıaǵnı, Kaı áýletinen týýy kerek edi. Tileýberdiniń Qaıdýdy jalaıyr dep, shejireni burmalaǵany birinshi emes. «Qupıa shejireni» aýdarǵanynda da, kóptegen jańsaqtyqtardy óz atynan aıtyp jibergen. Al endi, onyń Shyńǵys hannyń Jetisýda júrgenin aıtqany kúlkini keltiredi. Qytaıdyń kóptegen derekterinde Shyńǵys han maǵoldarynyń soltústikte ekenderi aıtylǵan. Máselen, naıman Taıan hannyń ońǵyttardyń kósemi Alakúsh teginge: «Eger de sen maǵan oń qolym bolyp qosylsań, soltústikti (oqy Shyńǵys handy) tynyshtandyramyz!» degen sózderi tasqa qashalyp jazylyp qalǵan. Osy sózder «Iýán-shı» dereginde de aıtylady. Naımandar Tarbaǵataıdan Hangaıǵa deıingi aralyqtardy, ıaǵnı, soltústik batysty qonystanǵan bolǵan. Sonda Taıan han soltústik dep, qazirgi Mańǵol ústirtin aıtyp otyr. Qaıdaǵy Jetisý?
Al endi, Jetisýdaǵy jer ataýlaryn, sonyń ishnide soltústiktegi Burqan taý men Keróleń ózeniniń ataýlaryn manaqtar ózderimen birge alyp kelgen. Máselen, Altaı taýlaryndna, Katon-qaraǵaı aýdanynda Tarbaǵataı degen jer ataýy bar. Sonda bizder osy jer ataýyna qatysty, Qabanbaıdy qarataı deýimiz kerek pe? Oralhan Bókeıdiń rýy qarataılar burynda qarakereı Qabanbaıdyń taıpasynda bolyp, baıjigtittermen syıyspaı qara taıdyń izimen Altaıǵa ketip qalǵan edi. Sondyqtan da, jańa qonystaryna ózderiniń burynǵy qonystaryndaǵy taýdyń atyn bergen. Manaqtardiki de osy.
Qazaqtardyń Shyńǵys hanǵa talasyp jatqandary jóninde, uly handy naımanǵa jatqyzyp júrgen Qaırat Zakıránov aıtqan edi. Anyǵynda, qazaqtar oǵan talasyp jatqan joq, ózderiniń rýlarynyń shejirelerinde ne bir sebeptermen aıtylyp qalǵan soń, osyǵan senip, Shyńǵys handy jalaıyr, kereı, naıman, ýısin, dýlat, adaı dep aıtyp júr. Al endi, «Qupıa shejire» men «Altyn dápter» tabylmaı turǵan kezderde, bizdiń babalarymyz Shyńǵys hannyń qazaq bolǵanyn aıtyp júrgen. Mine, osy sebepten bolar, árkim óz shejiresine Shyńǵys handy kirgize bergen. Bul jaıǵa qazirgi qazaqtardyń senip júrgenderi, árıne, nadandyqtan bolǵan. Óıtkeni, bizdiń túbimizdi jaqsy bilgen otarshyldar, qazaq halqynan shejireni aýlaq ustaǵan. Sondyqtan da, qazirgi tańdaǵy oqyrmandar dala aýyz tarıhynyń derek berýindegi shejirelik tásildi túsinbeıdi. Shejireni jaqsy bilgen adamdar qýdalýǵa túsip, atylyp, jánshilgen soń, Keńes dáýirinde shejireni aıtýdyń oqys bolǵany haq. Alaı da, orys ımperıasy men Keńes dáýirinde adaı halqy men onyń aqyn-jyraýlary zulmatqa ushyrap jatsa da, Shyńǵys hannyń adaı bolǵanynan bir tanbaǵan. Óıtkeni, bórjigin áýletiniń atasy sonaý baıaýt-maǵalyqtyń (baıuly-muńal), Shyńǵys handy taıshyýttardan aman alyp qalǵan Sorqan baıaýttyń (baıuly Sorqan shal) zamandarynan beri Shyńǵys hannyń adaı ekeni aıtylyp kelgen. Keshegi Shyńǵys handy jaýyz degen komýnıserdiń zamanynda, ony ózine tartqan, adaıdan basqa birde-bir qazaqty kórgen emespin. Endi kelip, báriniń batyr bola qalǵany. Erte zamandaǵy babalarymyzdyń aıtqandarynda, qazaqtyń hanynyń qyzyna Aı sáýlesi kelip júkti qylǵan soń, sheshesi qyzdaı tapqan balanyń atyn Shyn+qyz qoıǵan eken-mys. Shynqyz degenimiz aqıqı qyz, naq qyz, ıaǵnı, oryssha aıtqanda «neporochnaıa deva», «devstvennısa» degen maǵynada. Iaǵnı, bul ańyz Shyńǵys handy paıǵambarǵa teńep tur, óıtkeni, qazaqtar Shyńǵys handy mashaıyq kórgen. Sondyqtan da, shamandyq jóninde jazǵan Shoqan, qazaqtardyń Shyńǵys handy qudaıdaı kórgenin aıtqan edi.
Qaırat Zaryphan. Shejiretanýshy. Óskemen.
