ERG kompanıasynyń uıymdastyrýymen Halyqaralyq «Batyrlar jolymen» jobasy aıasynda Staraıa Rýssa qalasynda baspasóz týry ótti dep jazady Qamshy aqparattyq agenttigi. Atalmysh týr ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalyp, fashısik Germanıanyń jeńilis tapqan kúnine oraı uıymdastyryldy. Qazaqstannan Reseıge onnan astam BAQ ókilderi bardy. Baspasóz týrynyń dál Novgorod oblysy Staraıa Rýssa qalasynda ótýi beker emes.
1942 jyldyń aqpan men mamyr aılary aralyǵynda 16-shy nemis armıasynyń 2-shi armıalyq korpýsynyń negizgi kúshteri dál osy jerde qorshaýǵa alynǵan. Novgorodtaǵy Toropesko-Holmsk, Demáns áskerı operasıasy sátti ótýine Qazaqstanda jasaqtalǵan áskerı bólimder ólsheýsiz úles qosqan. Onyń ishinde Keńes Odaǵynyń batyry Tólegen Toqtarovtyń súbeli úlesin aıtpasqa bolmas. Tólegen Toqtarov bir kúnde 150-den astam fashısiń kózin joıǵan. 1942 jyly jaýdyń 7 áskerin joıyp, ekeýin tutqynǵa alǵan. Dál osy jyldyń 9 aqpanynda batyr Borodıno aýyly úshin bolǵan urysta dushpandar men rotanyń ara qashyqtyǵy 100 m. qalǵanda ol alǵa umtyldy. Jaý keıin shegindi.
Baspasóz týrynyń alǵashqy kúni Qazaqstannan kelgen bir top jýrnalıser qaýymy Staraıa Rýssa qalasyndaǵy murajaıǵa bas suqty. Onda ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde áskerdiń kıgen kıimi, paıdalanǵan ydys-aıaqtary men qarý-jaraqtar, soǵys týraly habar berip otyrǵan gazet, jýrnaldar saqtalǵan.
Onda Keńes Odaǵynyń batyry, 3-shi ekpindi armıanyń 8-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasy 1075-polki quramyndaǵy 23-shi atqyshtar polkiniń avtomatshysy Tólegen Toqtarov týraly derekter caqtalǵan.
Soǵys jyldaryndy erlikpen qaza tapqan Muhamedqul Islamqul týraly da derekter bar. Ol 1073 atqyshtar tobynyń komandıri bolǵan. Muhamedqul Islamqul soǵystaǵy erligi úshin Qyzyl juldyz ordenimen marapattalǵan. Batyrdy Máskeý túbindegi Borodınoda qaza tapty dep oılap, 2014 jylǵa deıin jatqan jerin izdestirip, tappaǵan. Keıinnen onyń Tólegen Toqtarov jerlengen jerde kómilgeni belgili boldy.
Baspasóz týrynyń ekinshi kúni qazaqstandyq BAQ ókilderi Eýrazıalyq Top quramyndaǵy alúmını óndirisi dıvızıonynyń «Qazaqstan Alúmınıi» AQ jáne «Qazaqstan elektrolız zaýyty» AQ jumyskerlerinen jasaqtalǵan «Maıdan joly» patrıottyq izdestirý jasaǵyny qosylyp, birlesip ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde maıdan dalasynda qalǵan mına, oq dáriler, jaýyngerlerdiń súıegi, áskerılerdiń qabirin izdedik. Sonyń nátıjesinde batyrlardyń soǵys kezinde kıgen kaskalaryn taptyq. Onyń ishinde nemis áskeriniń de kaskalary bar. Soǵys ýaqytynda jarylmaı, kómilý kúıinde qalǵan mınalar tabyldy.
Staraıa Rýssa qalasyn nemis áskeri tek 1943 jyly ǵana bosatqan. Ol ýaqytta barlyq úı qırap, tiri jan qalmaǵan. Kóshede tek bir shirkeý men birneshe úı ǵana qıramaǵan.
Nemis áskeri tutqynǵa alǵan Straıa Rýssa qalasynyń turǵyndarynyń kúshin paıdalanyp ormannyń ortasynan jol salý maqsatynda tutqyndarǵa tas tósetken. İzdestirý tobymen jumys isteý barysynda dál sol jolmen júrip óttik. Jol áli de saqtalǵan. Osydan 75 jyl buryn keskilesken urys ótken ormanmen júrip óttik.
Aıta keteıik, «Maıdan joly» patrıottyq izdestirý jasaǵy toǵyz jyldan beri Qazaqstan men Reseı aýmaǵynda jumys jasap keledi. Alǵash 28 panfılovshylardyń erligin qaıtalaǵan pavlodarlyq batyr Pavel Dýbovyıdyń basyna granıtten eskertkish ornatty.
Al 2009 jyly Sınávınsk tóbesindegi urys bolǵan jerdi zertteýge qatysty. 2010 jyly Sınávınsk tóbesine eskertkish ornatty. Osy ýaqytqa deıin talaı ister atqaryp keldi. Jáne osyndaı abyroıly isterin ary qaraı da jalǵastyra bermek.
«Maıdan joly» izdestirý toby Tólegen Toqtarov pen basqa da jaýyngerlerdiń jatqan jerin syrlap, tazalyq jumystaryn júrgizýde.
Tólegen Toqtarov Novgorod oblysy Stararýsskoe aýdany Braklovsa aýylynda jerlengen.
Staraıa Rýssa qalasynda Tólegen Toqtarovtyń atyna bir kóshe berilgen. Qazaqstandyq jýrnalıser atalmysh kóshege baryp túsirilim jumystaryn júrgizdi. Kósheniń ataýy Tólegen Toqtarovtyń atynda bolǵanymen, batyrdyń esimi qate jazylǵany qynjyltty. Alaıda Tólegen Toqtarovtyń eskertkishiniń ashylý saltanatyna kelgen Reseıdiń Qazaqstandaǵy Bas Konsýldyǵynyń Bas konsýly Ermek Pirimbetovke qateler jaıynda jýrnalıser tarapynan ýáj aıtyldy. Jaqyn ýaqytta atalmysh qatelik túzeledi degen úmittemiz.
Qazaqstandyq BAQ ókilderiniń Reseıdiń Novgorod oblysy Staraıa Rýssa qalasyna kelýdegi basty sebepteriniń biri - Tólegen Toqtarov eskertkishiniń ashylýyna qatysý.
Eń aldymen atalmysh qaladaǵy «Pobeda» saıabaǵynda eskertkishti ashý oıda bolǵan eken. Alaıda onda tek Staraıa Rýssada dúnıege kelgenderdiń ǵana eskertkishi ornatylady eken. Osyǵan baılanysty ákimshilik qalanyń basqa bóliginen jer bólip berdi.
Eskertkishtiń ashylý saltanatyna aıtyp ótkendeı Reseıdiń Qazaqstandaǵy Bas Konsýldyǵynyń Bas konsýly Ermek Pirimbetov, jergilikti bılik ókilderi, jergilikti BAQ, Straıa Rýssa qalasynyń turǵyndary qatysty.
Eskertkish ashylmas buryn soǵysta qaza bolǵandardyń qurmetine 1 mınýt únsizdik jarıalandy. Soǵys taqyrybynda ánder shyrqaldy. Jergilikti mekteptiń oqýshylary ústerine Tólegen Toqtarovtyń sýreti beınelenip, esimi jazylǵan jeıdelerdi kıdi.
"Madan joly" izdestirý tobynyń músheleri arnaıy gramotalarmen marapattaldy. Olar Qazaqstannyń Pavlodar qalasyndaǵy "Qazaqstan elektrolız zaýyty", mektepte jumys isteıtin qyzmetkerler eńbek demalysyn alyp arnaıy izdestirý jumystaryn júrgizý úshin kelgen eriktiler.
Osylaısha Staras Rýssa qalasynda saltanatty túrde Tólegen Toqtarovtyń eskertkishi ornatyldy. Qazaq batyrynyń eskertkishi Shyǵysqa qaraı, Otany Qazaqstanǵa saǵynyshpen kóz salyp turǵandaı.
Almaty-Astana, Astana-Sankt-Peterbýrg, Sankt-Peterbýrg-Máskeý, Máskeý-Astana, Astana-Almaty
Qamshyger: Ásem ÁLMUHANBET
