1827 jyldyń, kúzinde, Vırgınıa shtatyndaǵy Sharlottsvıll mańynda biraz ýaqyt turǵan kezimde mıster Ogetes Bedloýmen tanysqan edim. Ol ózi barlyq jaǵynan tamasha jigit bolatyn, so sebepti meniń ynta-yqylasymdy aýdaryp, ózine meni baýrap aldy. Onyń syrtqy symbaty da, rýhanı beınesi de — ekeýi de maǵan syryn aldyrmas tuńǵıyq bolyp kórindi. Men onyń semásy týraly da jóndi eshteńe bile almadym. Qansha álektensem de onyń qaıdan kelgeni belgisiz bop qaldy. Men ony «jas jigit» dep aǵaı tursam da. tipti sonyń jasynyń ózi maǵan jumbaq bolatyn. Árıne, túrine qarasań jap-jas bolyp kórinetin, ádette óziniń jastyǵyn únemi kóldeneń tartyp otyratyn, alaıda keıbir sátterde ol maǵan keminde júz jasaǵan qartamys jandaı bolyp kórinýshi edi. Biraq onyń syrt turpaty árqashan qaıran qaldyrady. Ol ózi soraıǵan uzyntura ári tyrıǵan aryq edi. Únemi jaýyryny kúrjıip, búkshıip júredi, mańdaıy — keń, sál taıqylaý kelgen Júzi — quddy balaýyz tárizdi sup-sur. Aýzy — jaıyn aýyz, úlken ári únemi jybyrlap turýshy edi, tisteri bútin, myqty bola tursa da, keremet qısyq bolatyn, ondaı oıqysh-oıqysh tisti men ózge tiri pendede sirá kórgen emespin. Áıtse de túr-túrpatyna qaraǵanda, kúlkisin kóńil aınytarlyq deýge áste bolmaıdy, biraq sonda da ol sarsylǵan sary ýaıymnyń, aıyqpas zaryǵýdyń aıtatyndaı qalpynan aınymaýshy edi. Onyń kózi ádetten tys úlken, quddy mysyqtyń kózindeı dóp-dóńgelek. Mysyq tuqymdastardyń bárinde baıqalatyndaı onyń janary da jaryq kúsheıse nemese azaısa bir úlkeıip, bir kishireıip, qubylyp turýshy edi. Áldenege tolqyp, qyzbalanǵan sátte janary aıryqsha jalt-jult etip shaǵylysqandaı da emes, kádimgi shamnan nemese kúnnen taraǵan shuǵyladaı araıly sáýle shashatyn; áıtse de kóbine janary ólgen adamnyń kózindeı salqyn, sýalǵan, jansyz bolyp kórinetin-di. Syrt beınesiniń osy erekshelikterinen, shamasy onyń ózi de ólsheýsiz taýqymet tartatyn bolsa kerek, óıtkeni bul jóninde ózi de áldeqalaı ókingendeı, aqtalǵandaı syńaımen aıtýshy edi, tipti munysy maǵan alǵashqy kezde asa aýyr da tıip júrdi. Áıtse de, kóp uzamaı buǵan boıym úırengen soń bul yńǵaısyzdyq ta umyt boldy. Bedloý maǵan buryn óziniń mundaı bolǵanyn, qyr sońynan qalmaı qoıǵan nevralgıanyń saldarynan týǵan ustamaly derttiń ony aıtarlyqtaı ajarynan aıyryp, osyndaı kúıge dýshar etkenin turalap aıtpasa da ısharatpen ańǵartqysy keletin sıaqty. Ózin uzaq jyldar boıy jasy jetpisten aspasa, áste kem emes, famılıasy Templton degen qart dáriger emdese kerek jáne oǵan alǵash ret Saratogte turǵan kezde kóringenge uqsaıdy, sodan keıin naýqasynan aıyǵa (álde aıyqtym dep oılaǵan da bolar) bastapty. Osydan keıin baryp asa dáýletti adam bolǵandyqtan Bedloý dáriger Templtonǵa jyl saıyn qomaqty aqy tólep turýǵa ýáde beredi, al Templton bolsa óziniń barlyq ýaqytyn, dárigerlik tájirıbesin endi soǵan arnaýǵa uıǵardy. Doktor Templton jas kezinde kóp saıahat jasaıdy, Parıjde Mesmer doktrınalarynyń jaqtaýshysy bolady, ol tek magnıtti quraldardy ǵana qoldanyp, ózi emdep júrgen talaı adamdardy syrqattyń aýyr azabynan qutqarady, sondyqtan da osy quraldar týǵyzǵan ıdeıaǵa Bodloý da boı urady. Alaıda doktor barlyq entýzıaster sıaqty ózi emdep júrgen adamdy sonyń aqıqattyǵyna ılandyrýǵa meılinshe tyrysyp baqty, bul rette onyń joly da boldy, azap shekken álgi baıǵus ártúrli tájirıbe jasaýǵa kóndi. Mine sol tájirıbeni únemi qaıtalaýdyń nátıjesinde qazir kádimgi daǵdyly iske aınaldyrǵan, endi burynǵydaı emes jurttyń nazaryn aýdarýdan qalǵan kádimgi qaıtalanbas ǵajap ádis paıda bolǵan edi, biraq osy men jazyp otyrǵan kezde ol Amerıkada áli múldem belgisiz bolatyn. Bul arada men doktor Templton men Bedloýdyń arasynda aıtarlyqtaı aıqyn ári berik magnıttik baılanys ornady degim keledi. Biraq men bul baılanys kádimgi eriksiz uıyqtatý óktemdiginen asyp ketti degen pikirden aýlaqpyn, alaıda sol óktemdiktiń ózi de ǵalamat kúshke ıe boldy. Mesmerıstiń adam boıynda magnıtızm uıqysyn qozdyrý jónindegi alǵashqy tájirıbesi sátsiz aıaqtaldy. Besinshi me, álde altynshy ma jasaǵan áreketi ǵana eptep nátıje berdi, biraq sonyń ózine qısapsyz kóp qıyndyqtyń aýyr azaptyń arqasynda baryp qol jetti. Tek on ekinshi tájirıbe ǵana aıtarlyqtan sátti boldy. Áıtse de kóp uzamaı dáriger naýqasty múldem yrqyna kóndirip, erkine baǵyndyryp aldy, men sol ekeýimen tanysqan kezimde naýqas dárigerdiń qasynda otyrǵannan beıhabar bolǵan kezdiń ózinde de ol ony uıyqtatyp tastaı alatyn dárejege jetken edi. Tek qazir 1845 jyly, ondaı ǵajap ister myńdaǵan adamdardyń kóz aldynda jasalyp jaǵatyn bolǵan kezde ǵana meniń bir qaraǵanda áste múmkin emes sıaqty bolyp kórinetin nátıjeli nárseni aqıqat dálel retinde qaǵaz betine túsirýge batylym baryp otyr. Bedloý tabıǵatynan asa sezimtal, elpildegen, elgezek jan bolatyn. Ol ózi qajyrly, tvorchestvolyq qabileti kúshti adam edi, árıne, Bedloý ishetin, ishkende kóp ishetin, tipti ishpese tura almaıtyn, apıyn da onyń boıyna qosymsha kúsh-qýat beretini daýasyz-dy. Kúnde tańerteń — azanǵy astan keıin — dálirek aıtqanda, biri shyny aıaq qoıý qara kofeden keıin edáýir mólsherde apıyn ishý onyń daǵdysyna aınalǵan-dy, óıtkeni túske deıin ol basqa nár tatpaıtyn, sodan keıin baryp jalǵyz ózi, áıtpese tek ıtin ǵana ertip, Sharlottsvılldiń batysy men shyǵysyn alyp jatqan, jergilikti halyq «Asqar taýlar» dep aıryqsha iltıpatpen atap ketken qulazyǵan beles-beles súreńsiz tóbelerdi aralap, serýendeýge shyǵatyn. Birde Amerıkada «ındeıster jazy» dep atalatyn maýsymnyń ǵajap bir aralyǵyna jatatyn noıabrdiń aıaǵynda bulyńǵyr, jyly da tumandy kúni tańerteń ádettegishe Bedloý tóbe jaqqa qydyryp ketken edi. Kún eńkeıip, ońtústikke qonsa da ol qaıtyp orala qoımady. Ol tym keshikken soń kóńilimiz qobaljyp, biz keshki saǵat segizderdiń shamasynda endi izdeýge attanǵaly jatqanymyzda onyń ózi kelip qaldy,— densaýlyǵy ádettegiden jaman emes, biraq ol tym tolqýly eken, mundaı jaǵdaı onda onsha bola bermeıtin. Óziniń saıahaty jóninde, ózin bógep qalǵan oqıǵalar jóninde onyń aıtqandary shynynda adam nanǵysyz bolatyn. — Meniń Sharlottsvıllden azanǵy saǵat toǵyzdar shamasynda ketkenimdi ózderińiz bilesizder,— dep bastady ol sózin,— men birden taýǵa tarttym, sodan saǵat onda buryn ózim kórmegen bir aıadaı jazyq alqapqa tap boldym. Onyń buralań burylystary qaıran qaldyrdy. Aldymda jatqan alqapty ǵajap dep aıtý árıne qısynsyzdaý bolar, áıtse de ony aýyzben aıtyp jetkizýge bolmaıtyn aıryqsha sıpatyn — men ony, tipti, tamasha sıpaty degen de bolar edim,— melshıgen meńireýligi der edim. Sol alqaptyń qý melshıgen meńireýligi onyń jan baspaǵan tylsymdyǵyna megzeıtin tárizdi, sonda maǵan myna jasyl kilem men surǵylt tastarǵa sirá menen bóten adamnyń tabany tımegen bolar degen tosyn oı keldi. Alań qoınaýda, qaltarysta, oǵan barý da qıyn, oǵan tek áldeqalaı kezdeısoq jaǵdaıda ǵana tap bolasyń ádilin aıtsaq, oǵan alǵash aıaq basqan — onyń qupıasyn ashqan erjúrek jan men bolsam kerek. Kóp uzamaı alańdy tek ındeıster jazyna ǵana tán kireýke tuman qushaǵyna aldy, sol sebepten de aınala burynǵydan da beter bulyńǵyrlap, buldyraı týsti. Janǵa raqat, sol tumannyń qoıýlyǵy sondaı, tipti men keıde aldymdaǵy on ıarda jerdegi zatty anyq aıyra almadym. Tildeı jazyq alqap tym buralań bolatyn, kún bulyńǵyr tumanǵa baryp kirdi de, men kóp uzamaı ózimniń qaıda ketip bara jatqanymdy baǵdarlaýdan qaldym. Onyń ber jaǵynda ádettegideı apıyn áser ete bastady, aınala qorshaǵan dúnıeniń bári maǵan endi erekshe ǵajap bolyn kórindi, japyraqtyń sybdyry, shóp sabaǵynyń reńi, úsh japyraqtyń bitisi, shyqtyń jyltyly, jeldiń lebi, orman jaqtan soqqan samal sebelegen hosh ıis — osynyń bári áldenege ısharat etetindeı, osynyń bári shym-shytyryq qısapsyz qyzyqty oıdyń dýmandy dúrmegine aıryqsha nár bergendeı. Sol dýmandy oı dúrmeginiń qushaǵynda men birneshe saǵat júrdim, al tuman bolsa, barǵan saıyn qoıýlana tústi de aqyr aıaǵynda, tup-týra qolmen sıpalap júrýge tura keldi. Osy kezde meniń boıymdy júıkeniń jasqanshaqtyǵy men úrkektiginen týǵan aýyzben aıtyp bolmas sumdyq úreı bıledi. Qozǵaldym degenshe aıaǵymnyń astynan túpsiz shyńyraý tap bolady eken dep qoryqqandyqtan bir adym attap basýdan qaldym. Onyń ústine osy Asqar taýlar jóninde, solardyń syńsyǵan qalyń toǵaıy men úńgirlerinde tirshilik etetin meırimsiz taǵy adamdar týraly aıtylyp júrgen qubyjyq oqıǵalar oıyma qaıta-qaıta orala beredi. Myń san buldyr qıaldar — ózi buldyr bolǵandyqtan da eńseńdi basatyn qıaldar janymdy jegideı jep, boıymdy bılegen úreıdi údete tústi. Kenet tóńirekti dúbirletken dańǵyra dabyry nazarymdy aýdardy. Árıne, men buǵan qaıran qaldym. Myna taýlar buryn áste dańǵyra daýysyn estigen emes. Eger men jebireıil kerneıdiń únin estisem dál mundaı áste tańdanbaǵan bolar edim. Alaıda kóp uzamaı meniń burynǵydan júz ese artyq tańǵalýyma tura keldi — kenet áldekim bir qushaq kilt tizbesin silkilegendeı qulaq jara saldyr-gúldir ete qaldy, sonyń izinshe qas qaǵymda meniń qasymnan denesi kúnge kúıip totyqqan jalańash bireý júgirip óte shyqty. Zyrlaǵan boıy janymnan janaı óte shyqqanda ystyq demi meniń betimdi sharpyp ketti. Bir qolyna kótergen tolyp jatqan bolat sheńberden qurastyrylǵan aspabyn jol-jónekeı saldyrlata silkileıdi. Ol buldyr tuman qushatyna kire bergen kezde artynan aýzyn arandaı ashyp, eki kózinen ot shashyp bir alyp jyrtqysh arsyldap shyǵa keldi. Men ony aıtpaı tanydym — qorqaý qasqyr! Álgi qubyjyqtyń túrinen meniń úreıim ushqan joq, qaıta ol esimdi jıýǵa sebepshi boldy, óıtkeni men endi ózimniń qısynsyz qıal qushaǵynda ekenimdi bildim, sodan keıin qalaıda es jıýǵa tyrystym. Men endi nede bolsa qaımyqpaı, týra alǵa tarttym. Aýyq-aýyq kózimdi súrtip qoıdym. Men bar daýysymmen aıqaı saldym. Men óz qońymdy ózim birneshe márte shymshyp ta aldym. Syldyrap aqqan bulaqty kórip, soǵan qolymdy salyp, basyma, moınyma sý quıdym. Sodan keıin baryp, eńsemdi ezgen del-saldyq eptep seıileıin dedi. Denem sál sergip, ornymnan turdym da, tańǵajaıyp saparymdy asyqpaı odan ári jalǵastyra berdim. Aqyry jaıaý júristen, tynysty taryltqan qapyryq aýadan ábden qaljyrap, bir aǵashtyń túbine kelip dem alýǵa aıaldadym. Kóp uzamaı seldir tuman arasynan kún sáýlesiniń álsiz jaryǵy kózge shalyndy da shóp betine aǵash japyraqtarynyń aıqyn kóleńkesi týsti. Sol kóleńkelerden kóz almaı men tańyrqap qarap uzaq otyrdym. Olardyń túrin kórgende shynymen abdyrap, esim shytyp ketti. Men basymdy kóterip, joǵary qaradym. Bul pálma aǵashy bolatyn! Abyrjyǵannan ornymnan atyp turdym, óıtkeni men endi qıal qushaǵyndamyn dep ózimdi áste ılandyra almadym. Men anyq kórip turmyn... men ózimniń barlyq sezimime ıe ekenimdi túsindim — sol sezimder endi meniń kóz aldyma jańa bir ǵajap sezimder dúnıesiniń esigin ashqandaı boldy. Kenet jan tózgisiz ystyq boldy. Samal jel tóńirekke ǵajap bir jupar ıis sebeleıdi. Meniń qushaǵyma osy mańnan quddy bir sýy mol momaqan ózen atyp jatqan sıaqty sybys talyp estiledi, sol sybysqa kóp adamnyń daýysy ulasyp jatqandaı. Soǵan aýzymdy ashyp, ań-tań bolyn tyńdap otyrǵanymda, kenet áp-sátte yshqyna soqqan jel sıqyrshynyń ómirindeı lezde tumandy ydyratyp jibergenin táptishtep aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn. Men ózimniń asqar taýlar baýyrynda otyrǵanymdy sonda bildim, qarsy aldymda kesilgen keń jazıra jazyq, onyń ón boıyn kókteı ótken mol sýly momaqan ózen shirenip atyn jatyr. Onyń jaǵasyna bir arab ertegilerinen oqıtyn kádimgi Shyǵys qalalary sıaqty, tipti olardan, bárinen de anaǵurlym asyp túsetin qala ornalasqan. Qalanyń tóbesinen tóngen men turǵan myna bıikten quddy onyń jobasyna qaraǵandaı qalanyń kózge kórinbes túkpir-túkpiriniń ózi alaqanǵa salǵandaı kóz aldyna keledi. Qısynsyz qıylysqan qısapsyz kósheler jan-jaqqa jamyraı tarap ketip jatyr, tipti ádilin aıtsaq, solardyń ózi kóshe de emes, tek qujynaǵan júrginshiler qurtsha qaınaǵan qýyqtaı tar soqpaqtar deýge bolady. Úılerdiń ártúrli áshekeılep salynǵany qaıran qaldyrdy. Tóńirek tolǵan balkondar, verandalar, meshit ǵımarattary, ǵıbadathana, oıý-órnekti temir tor ornatylǵan dóńgelek terezeler. Bazardaǵy úıilip jatqan túrli asyl zattar — jibekter, bátester, pyshaqtar men qanjarlar, tamasha asyl tastar men injý-marjandar, halyqty eriksiz ózine tartqandaı, qaıda qarasań da, úlde men búldege ornaǵan ardaqty arýlardy otyrǵyzyp kótergen qolkúımelerdi, zembilder men aıshyqty jalaýlardy, kesteli jabý jabylǵan pilderdi, usqynsyz tastan qashalyp jasalǵan puttardy, dańǵyrlaǵan barabandardy, týlardy, dańǵyralardy, naızalardy, kúmis jáne altyn gýrzilerdi kóresiń. Osy sapyrylysqan qalyń tobyrdyń arasynda, qalaı bolsa, solaı shatasyp, bytysyp jatqan ıir-ıir tar kóshelerdiń boıymen sáldeli, mol kıimdi, buıra-buıra qaýǵa saqaldy qońyr tústi, sary tústi adamdar ortasynda sansyz kóp dinı ǵımarattar beınelengen lenta taǵynǵandar da sendelip júr, al qaptaǵan eńgezerdeı las ta kıeli maımyldar bolsa, meshitterdiń qabyrǵasynda terezeleri men tekshelerinde asyr salyp oınaýda. Halyq toly kóshelerden ózen jaǵasyndaǵy sýǵa shomylyp, shaıynatyn tusqa deıin uzynnan-uzaq baspaldaq sozylyp jatyr, al ózenniń ózi bolsa aıdynyn kózden jasyryn turǵan aýyr júk tıelgen qaptaǵan qalyń kemeler arasynan qysylyp-qınalyp zorǵa aǵyp jatqan sıaqty? Qala syrtynda kókpen talasqan kokosty jáne basqa da pálmalardyń ózge de ǵalamat bıik te jýan aǵashtardyń jasyl shatyrlary qaz-qatar tizilip qalypty. Ana jerden, myna jerden kúrish alqaby, tóbesi japyraqpen jabylǵan sharýa lashyqtary, toǵan sý, jalǵyz qadaq dinı ǵımarat, kóshpeli sygandar tobyry, áıtpese tóbesine qumyra kóterip kerilgen, ózen jaǵasyna kerbez basyp túsip bara jatqan qyzdar kózge shalynady. Endi sizder, árıne, meni munyń bárin túsinde kórdi, qısynsyz qıalǵa berildi deıtin bolarsyzdar, joq múlde olaı emes. Meniń kórgenim de, meniń estigenim de, sezgenim de, oılaǵan oıym kádimgi túske tán buldyrlyq bolǵan joq, Kórinisterdiń bári túgeldeı óńimdegideı logıkaǵa saı boldy. Bastapqyda, osy meniń kózime elestep turǵan joq pa eken dep kúdiktenip, men ózimdi ózim tekserip te baıqadym, biraq onyń bári meniń oıaý, esimniń durys ekenine kózimdi jetkizip, kóńilimdi ılandyrdy. Óıtkeni adam tús kórgen kezde, tóńirekte bolyn jatqannyń bári tús ekenin sezedi, mine sol seziný ámanda aqtalady, adam sol zamatynda uıqydan oıanyp ketedi. Mine sondyqtan da Novalıs: «Biz tús kórgen kezde uıqyly-oıaý jaǵamyz», degende shyndyqty aıtqan bolatyn. Eger meniń ózimniń kórgenderimniń tús ekenine kúdiktenbegen bolsam, onda ol sózsiz tús bolǵan bolar edi, biraq men ony tús bolar dep kúdiktenip, ózimniń kúdigimdi tekserip kórgen son, ony basqa bir qubylys dep sanaýǵa týra keledi. — Sizdiń munyńyz qate bolǵan dep men aıta almaımyn,— dedi doktor Templton.— Áıtse de aıta berińiz. Siz ornyńyzdan turyp, qalaǵa bettedińiz. — Men ornymnan turdym,— dedi Bedloý, doktordyń júzine tańyrqaı qarap.— Siz aıtqandaı men ornymnan turyp, qalaǵa bettedim. Oǵan bara jatqan jolda árbir qımylynan tolqýdyń tereń izi ańǵarylǵan tus-tustan aǵylǵan adamdarǵa tap boldym. Osy bir adam utyp bolmas tolqýdyń áserimen men de aınalada bolyp jatqandarǵa aıryqsha yqylas aýdardym. Qalaı ekenin bilmesem de, men ózimniń úlken bir is atqaratynymdy sezetin sıaqtymyn. Alaıda aınaladaǵy qaptaǵan qalyń tobyrǵa meniń yzam keldi. Men olardan bólinip shyǵyp, basqa jolmen lezde qalaǵa kelip jettim. Onda ǵalamat tolqý, qyrqys bolyp jatyr eken. Jartylaı úndistershe, jartylaı evropalyqtarsha kıingen soldattardyń shaǵyn otrády brıtandyqtardyń mýndırine uqsas mýndıri bar ofıserlerdiń qolbasshylyǵymen sany jaǵynan áldeqalaı da kóp qalanyń qarapaıym turǵyndarynyń shabýylyna toıtarys berip jatyr. Men álsizder jaǵyna qosyldym, kimge qarsy ekenin bilmesem de ólgen ofıserdiń bireýiniń qarýyn alyp, soǵysqa tústim, sharasyzdyqtan buǵan óshpendilikpen órshelene shaıqastym. Biraq biz tym az edik, kóp uzamaı pavılonǵa uqsaǵan bir úıge baryp tyǵyldyq. Sonda bekinis jasap, biraz ýaqyt dem alyp, es jıdyq. Kúmbez astyndaǵy oıyqtan men elirgen esirik tobyrdyń ózen jaǵasynda sándi saraıdy qorshap alyp, shabýylǵa shyqqanyn kórip turdym. Kóp uzamaı osy saraıdyń joǵarǵy qabatyndaǵy terezelerdiń bireýinen álpeshtelip ósirilgen beıtanys adamnyń beınesi kórindi, ol óz jaqtastarynyń sáldesinen esilgen arqanmen tómen túse bastady. Túsken boıda oǵan qaıyq jetkizildi, ol ózenniń arǵy betine qaraı júrip ketti. Sol sátte meniń jan dúnıemdi jańadan jiger bıledi. Men olarǵa qysqa da óktem úndeý tastadym, olardyń keıbireýlerinen qoldaý taýyp, bir erlik qımyl jasaýǵa uıǵardym. Pavılonnan shyǵyp, ony qorshaǵan qalyń tobyrǵa tutqıyldan tap berdik. Alǵashqyda muny kútpegen jaý keıin serpildi de, artynsha esin jıyp alǵan soń bizge órshelene umtyldy. Sóıtti de izinshe shuǵyl keıin shegindi. Bul kezde biz biraq, pavılonnan aýlaqtaǵy ústińgi qabattary túıisip, áste kúnniń kózi túspeıtin jalǵyz aıaq joldaı tar kóshege tap bolǵan edik. Qala tobyry naızalaryn kezenip, sadaqpen atqylap, bizdi qorshap aldy. Jebeleri bir túrli olardyń ıir-ıir bolyp keletin malaılyqtar jebesiniń júzine azdaǵan uqsastyǵy bar. Olar ıreleńdegen jylan sıaqty bop jasalǵan. Olar — uzyn túsi qońyr, ushy ýlanǵan. Sondaı jebeniń bireýi meniń oń jaq samaıyma kelip qadaldy. Men teńselip baryp, quladym. Sol sátte basym aınalyp, júregim aınydy. Tula boıym tyrysyp qaldy... alqynyp, jan tásilimge keldim... men óldim. — Siz bastan keshkenderińizdiń bárin endi tús emes dep aıta almaıtyn shyǵarsyz,— dedim men kúle sóılep.— Siz ózińizdi ólimin dep ózgeni ılandyrýǵa álektenbeıtin bolarsyz deımin? Osyny aıta turyp, men, árıne, Bedloý da maǵan ázildep jaýap qatar dep oıladym, biraq, bir ǵajaby; tili kúrmelip, qalsh-qalsh etip, shúberekteı áppaq bolyp ketti de, ol tis jaryp, til qatpady. Men Templtonǵa qaradym. Ol qalshıyp qatyp qalǵan tárizdi, tisi-tisine tımeıdi, al kózi uıasynan shyǵyp ketkeni. — Aıta berińiz! — dedi ol aqyryn qyryldap Bedloýǵa qarap. — Birneshe mınýt meniń boıymdy bılegen birden-bir sezim, tek túpsiz túnekti, ózimniń ólgenimdi seziný ǵana boldy,— dedi ol sózin sabaqtap.— Sonan soń kenet elektr toǵyndaı bir kúsh meniń jan dúnıemdi silkip jiberdi. Sonymen birge ol serpin men sáýle sezimin oıatty, biraq men ol sáýleni kóre almadym, tek sezdim. Sol sátte men jer betinde ushyp júrgen sıaqty boldym. Biraq men onyń tánimmen, kózimmen kórip, qulaǵymmen estigendeı, áıtpese dámin biletindeı mánin sezine almadym. Tobyr tarady. Dúrbeleń basyldy. Qalada birshama tynyshtyq ornady. Tómende, astymda óz múrdem jatyr — samaıyna jebe qadalǵan, basy gúl bolyp isip ketken, kórgende adamnyń záresi ushady. Biraq munyń bárin men sezsem de kózimmen kórgenim joq. Meni eshteńe de qyzyqtyrmady. Tipti, álgi múrdeniń de maǵan qatysy joq sıaqty. Eńsemdi birdeńe ezip turǵandaı, áıtse de áldebir kúsh qımyldaýǵa ıtermelegendeı, men ózim osynda kelgen buralań jolmen qaladan ushyp shyǵyp kettim. Ózim qorqaý qasqyrdy kórgen jerge jetken kezimde, quddy galvanıkalyq batareıaǵa tıip ketkendeı men qaıta selk ete qaldym, salmaqty, erikti, aǵzany seziný qabileti boıyma qaıta oraldy. Bastapqy qalpyma túsken boıda men dereý úıge qaraı bettedim, biraq basymnan keshken jáıtter sol baıaǵy kúıinde óziniń aıqyndyǵy men aqıqattyǵynan áste aırylǵan joq, tipti qazir, osy sáttiń ózinde sonyń bárin kórgen tús edi degenge ózimdi sirá da ılandyra almaımyn. — Joq-joq,— dedi asa bir baıypty salmaqtylyqpen Templton,— árıne sizdiń basyńyzdan keshkenderińizdi basqasha ataýǵa múmkin emes. Qazirgi adamnyń jan dúnıesi psıhologıa salasyndaǵy ǵajap bir jańalyqtar tabaldyryqtan attaǵaly turǵanyn paıymdaýǵa ǵana bolady. Osy paıymdaýdy qanaǵat tutýymyzǵa týra keledi. Qalǵanyn meniń aıtyp túsindirýime bolady. Mine mynaý akvarelmen salynǵan sýret. Muny meniń sizderge erterek kórsetýim kerek edi, biraq solaı istegim kelse boldy boıymdy qaıdaǵy bir úreı bılep alady, oǵan mine osy ǵana bóget bolady. Biz ol usynǵan akvarelge qaradyq. Men odan oǵash eshteńe baıqaı almadym, áıtse de ol Bedloýǵa keremet kúshti áser etti. Ol esi aýyp, qulaýǵa az-aq qaldy. Al munyń ózi bar bolǵany — shynynda da meılinshe dál salynǵan — onyń óz beınesi aınytpaı túsirilgen portret qana bolatyn. Basqany qaıdam, mınıatúraǵa qaraǵan boıda men ózim solaı dep oıladym. — Akvarelde belgilengen jylyna qarańyz,— dedi Templton.— Sonaý buryshynda bolar-bolmas kórinip turǵan — myń jeti júz seksen dep jazylǵan sandardy kórdińiz ǵoı? Bul portrettiń salynǵan jyly. Onda meniń qaıtys bolǵan mıster Oldebý degen bir dosym beınelengen, onymen Kalkýtta da, Ýorren Gastıngs gýbernatorlyǵynda jaqyn tanys bolǵan edim. Ol kezde nebári jıyrma jastaǵy kezim edi. Men sizdi alǵash Saratogte kórgen kezde, mıster Bedloý, meniń sizben jaqyn tanysyp, dostasýyma, sondaı-aq ózimniń sizge aırylmas joldas bolýyma, septigi tıgen usynysty qoldaýyma eń aldymen osy portret pen sizdiń soǵan keremet uqsastyǵyńyz sebepshi bolǵan edi. Bul rette, árıne, qaıtys bolǵan marqum dosymnyń qasiretti qaıǵysy da áser etti, áıtse de buǵan sizdi kórgendegi úreıden de qur emes aıryqsha abyrjý da yqpalyn tıgizgeni sózsiz. Tóbeler arasyndaǵy ártúrli elesterdi aıtqanda siz kıeli Ganga ózenindegi úndisterdiń Benares qalasyn beınelegen bolatynsyz. Kóshedegi tártipsizdik, qalyń tobyrmen shaıqas, otrádtyń bir tobynyń opat bolýy myń jeti júz sekseninshi jyly Ýorren Gastıngs ólim aýzynan qalǵan Cheıh Sınghtyń kóterilisinde bolǵan oqıǵa edi. Esilgen sáldelerden jasalǵan arqanmen túsken adam Cheıh Sıngh bolatyn. Pavılonǵa baryp tyǵylǵandar Gastıngstiń ózi bastaǵan sıpaılar men aǵylshyn ofıserleri. Men de solardyń ishinde edim. Ofıserlerdiń bireýi aldy-artyn oılamaı qorshaýdy buzyp ótýdi usynǵanda men ony toqtatýǵa tyrysyp baqtym, biraq amal qansha, onymnan eshteńe shyqpady, ol tar kóshelerdiń birinde bengaldyqtyń ýly jebesinen qaza tapty. Ol ofıser meniń eń jaqyn doktor dosym bolatyn. Ol Oldebý edi. Myna jazbalarda baıandalǵanyndaı,— doktor taıaýda ǵana birneshe beti jazylǵan dápterdi qolyna aldy,— siz tóbelerdiń ortasynda qıal qushaǵynda otyrǵan sátte men sol oqıǵalardy úıde otyryp qaǵaz betine túsirgen bolatynmyn. Sol áńgimeden keıin arada bir aıdaı ýaqyt ótken soń Sharlottevıll gazetinde mynadaı habar jarıalandy: «Asqan sypaıy minezimen, basqa da kóptegen abzal qasıetterimen Sharlottevıll turǵyndarynyń júregin baýrap alǵan aıaýly azamat mıster Ogestes Bedlonnyń qaıtys bolǵanyn biz qaıǵyryp, habarlap otyrmyz. Mıster B. sońǵy jyldary áldeneshe márte ómirine qaýyp tóndirgen ustamaly dertke aınalǵan nevralgıaǵa shaldyǵyp júrgen bolatyn, biraq bul dertti onyń ajalynyń qosalqy sebebi dep sanaý kerek. Onyń naǵyz sebebi shynynda da ǵajap. Budan birneshe kún buryn Asqar taýlarǵa saıahat jasaǵan kezinde marqumǵa sýyq tıip, sol asqynyp, aqyry úrdis basynyń qany tasyp ketken. Naýqas qas qaǵymda qaıtys bolady, keıin medısınalyq súlikter salynǵan qutyǵa áldeqalaı keıde taý bókterindegi toǵaılarda kezdesetin ýly qansorǵysh túsip ketkeni anyqtaldy. Sol sumyraı qansorǵysh oń jaq samaıyndaǵy kishi kúretamyrǵa jabysyp alady. Onyń medısınalyq súlikten aınymaıtyndyǵy sondaı, bul aǵattyq tym kesh baıqalady. Eskertpe. Sharlottsvılldik qansorǵyshtyń medısınalyq súlikten aıyrmashylyǵy — onyń túsi qara, eń bastysy — ol ırelendegen quddy jylan sıaqty bolyp ırelendeıdi». Men osy bir ǵajap oqıǵa jóninde sharlottsvılldik gazetti shyǵarýshymen áńgimelestim, tipti marqumnyń famılıasy nege «Bedlo» bolyp bastalǵanyn da suradym. — Bulaı etip jarıalanýǵa múmkin, sizdiń bir negizińiz bolǵan shyǵar,— dedim,— biraq men bilgende onyń famılıasy «ý» árpimen aıaqtalatyn sıaqty edi. — Nege deısiz be? — dep qaıtalap surady ol.— Joq, ol tek baspahananyń ǵana qatesi. Shynynda marqumnyń famılıasy Bedloý bolyn «ý» árpimen aıaqtalady, men onyń basqasha jazylǵanyn ómirimde kezdestirgen emespin de. — Olaı bolsa,— dep kúbirledim men ketýge yńǵaılanyp,— olaı bolsa, shyndyqtyń oıdan shyǵarylǵannyń bárinen de asyp túsetinin moıyndaýǵa týra keledi: «ý» árpinsiz jazylǵan «Bedlo» — teris jazylǵan «Oldeb» degen famılıanyń ózi ǵoı! Al, ol bolsa, bul jaı ǵana baspahananyń qatesi dep meni ılandyrmaq bolady!