«Qazaq eli – 550 jyl»
shyǵarmashylyq báıgesine
«Ejelgi dáýir ádebıeti» (VII-XIV ǵǵ.) dep atalatyn jeti ǵasyrdy qamtyǵan qazaq ádebıeti tarıhynda kóneniń kózindeı shyǵarmalar az emes. Olardyń ishinde túrki rý-taıpalaryna ortaq Bilge qaǵan, Tonykók, Kúltegin eskertkishterin eń aldymen eske alamyz. Bul eskertkishterdiń tili de bizge túsinikti. Qazaq jerinde ómir súrgen Qypshaq handyǵynyń tarıhy on birinshi – on úshinshi ǵasyrdan bastaý alady. Olardyń qazirgi ana tilimizde sóılegenin eskersek, Qazaq memleketiniń tarıhy tereńge tamyr tartady. Ol keleshektiń quzyrynda. Bizdiń aıtpaǵymyz bul emes.
Almatydaǵy Táýelsizdik eskertkishi aldynda turǵan sátte:
«Seniń piriń, qazaǵym, alys kúnnen,
Kelgen batyr astyna barys mingen.
Jeltoqsannyń jelimen muz qozǵalyp,
Qıanatpen barystaı alystym men.
Altyn qazaq, nar qazaq barys mingen,
Jetti bizge jarqyrap alys kúnnen.
Nar qazaqpen – namysy bar qazaqpen,
Jıyrmasynshy ǵasyrda tabystym men!» – degen jyr joldaryn arnaǵan edim. Qazaq halqynyń tarıhy sonaý kóne zamandarda jatsa da, shynynda da, HÚ ǵasyr men HHİ ǵasyrdyń arasynda qazaq degen irgeli el tolyq qalyptasty.Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy týraly aıtylyp jatqan, jazylyp jatqan maqalalar jetkilikti bolǵanymen, elge beımálim keıbir qujattarǵa toqtalǵym keledi. Ol Alash ardaqtysy Eldes Omarulynyń «Qazaq tarıhy» dep atalatyn maqalasy. Maqala 1923 jyly «Qazaq kalendarynda» jaryq kórgen. (Orynbor, 1922. 80-91-bb).
Eldes Omaruly osy eńbeginde orys tilinde jazylǵan tarıh kitaptarynyń aıtýynsha, iri rýdan bólinip shyǵyp, odaqtasqan elge buryn túrik halky «qazaq» dep at qoıady eken, tarıhshylardyń jorýynsha, qazaq Shyńǵys hannyń elinen bólinip shyqqan. Qazaqtyń óz aldyna el bolýy HV-nshi ǵasyrdyń aıaǵynan ǵana bastalady degen pikirin bildirip,«XV ǵasyrdyń ár jaǵynda qazaq degen el bolǵan, bolmaǵanyn jorý úshin bul aıtylǵandardan basqa derek joq. Bulardyń alǵashqy ekeýi, qazaqtyń kańly, qypshaq, naıman hár basqa birsypyra rýlary eski túrikterdiń ishinde osy kúngi attarymen atalyp, hám qaısysy óz aldyna bólek el bolǵan jáne bul rýlardyń, osy kezde qazaqtan basqa túrikterdiń de ishinde bar ekenin, birimen-birin salystyryp teksersek: XV ǵasyrdyń ar jaǵynda «qazaq» degen halyq bolmaǵan, ol zamanda qazaqtyń basqa túrikterden shegi ashylmaı, bul kezdegi qazaq, bashkurt, ózbek, noǵaı, osman túrki, jahut hám basqa túrik halyqtary, bári bir túrik bolyp júrgen. Beri kelgen soń ár jerdegi túrikter birinen-biri basqalanyp, birsypyrasyn noǵaı ataǵan, birsypyrasy seljuk bolyp, birsypyrasy qazaq bolyp bólingen. Túrikter bulaı túrli ulttar aıyrylyp shyqqanda, túriktiń eski rýlary qańly, qypshaq, kereıler árqaısysy óz aldyna tutas bir rý bolyp, aıyrylyp shyqpaı, qonysyna qaraı jamyrap bólingen. Qazaq dalasynda qalǵan qypshaqtar qazaq bolǵan, bashqurt jerindegi qypshaqtar bashqurt bolǵan, ózbek jerindegi qypshaqtar ózbek bolǵan. Qańlynyń birsypyrasy qazaq, birsypyrasy osman túrki, birsypyrasy bashqurt bolǵan dep jorýymyz kerek. Túriktiń óz tilinde eski zamanynan beri jazylyp kele jatqan tarıh joq, túrik tarıhy basqa halyqtardyń jazyp ketken kitaptarynan ǵana quralyp, jazylyp júr. Basqa halyqtar túrikterdi árqaısysy ózinshe ataǵan. Basqa halyqtardyń eski túrik halqy taqyrypty jazǵan kitaptarynda «qazaq» degen halyqtyń aıtylmaýy, ol kezdegi qazaq halqyn «qazaq» demeı, ózinshe birdeme dep ataýy múmkin dep jorysaq, XV ǵasyrdan da buryn qazaq halqy óz aldyna el bolyp, qazaq atanyp júrgen bolar deýge sıady. Biraq bul eki pikirdiń dálelderin salystyrǵanda alǵashqy pikirdiń dálelderi salmaqtyraq bolsa kerek» – dep jazady.
Eldes Omaruly osy maqalasynda: «Ábilqaıyr zamanynda ózbek ulysyna qaraǵan birsypyra kóshpeli eli Joshy násili Kereı-Jánibek degen handarǵa aıyryp, ózbekten aıyrylyp, Moǵolstanǵa qaraǵan osy kúngi Almaty – Qapal ýezerinen qonys alǵan eken. Ábilqaıyrdyń balasy Qaıym-Haıdar hannyń zamanynda ózbek ulysy kúnnen-kúnge nasharlap, ondaǵy kóshpeli elder Moǵolstandaǵy Kereı men Jánibektiń qol astyna jıyla bergen. Ol kezde Kereı men Jánibek Moǵolstan hany Esen Buǵamen sóılesip, ol jaqtan alǵan edi.
Osy Kereı men Jánibekke jıylǵan el «qazaq» atanyp, sol ýaqyttan bastap óz aldyna bólek patshalyq bolǵan. Birsypyra tarıhshylardyń jazýynsha, bul ýaqyt (qazaqtyń bastap óz aldyna el bolýy) 1465-1466-shy jyldarǵa keledi. Muhammed Haıdardyń «Tarıhı Rashıdı» degen kitabynda qazaqtyń tuńǵysh hany Kereı boldy dep jazǵan. Biraq Kereıdiń zamanynda qazaqtyń handyǵy qandaı bolǵanyna anyq habar joq. Ol Kereı qazaq óz aldyna bólek handyq bolǵanymen, naq ózin-ózi bılep, keıin aldy dep jazylǵan. Óıtkeni ol kezdegi qazaqtyń qonysy Moǵolstan jeri hám Moǵolstannan tartyp alǵan emes, jalynyp surap alǵan jer qazaq handyǵy dúnıe júzine jańa ǵana shyǵyp, buıyrǵany qaptaǵan jas handyq, oǵan qarasyp jer berip otyrǵan Moǵolstan qazaqtyń janynda zor patshalyq, sondyqtan ol kezde qazaq Moǵolstanǵa qalmaqty, sonyń yńǵaıymen júretin handyq bolǵan dep jorymasqa bolmaıdy. Kereıdiń qaı ýaqytqa sheıin han bolǵany anyq málim emes, biraq 1580 jyldarda qazaqpen istes bolǵan kórshi patshalyqtar Kereı men Jánibek emes, olardyń balalary Buryndyq, Qasymdarmen istes bolǵan. Ol ýaqyttarda qazaq hany Buryndyq (bul Kereı balasy). Ásker basy hám syrt eldermen sóılesetin Jánibek balasy Qasym bolǵan. Ol kezde qazaq qonysyn keńeıtip, kúnbatys teris túsi shegi Oralǵa jetken, adam sany mıllıonǵa barǵan. Buryndyq hannyń ordasy Jaıyq boıyndaǵy Saraıshyqta bolǵan. Kereı hannyń zamanynda qazaq Moǵolstannyń jeteginen shyǵa almaıtyn edi. Buryndyqtyń zamanynda qazaq eshkimnen jasqanbaıtyn, qaıta kórshi elderge óziniń aıtqanyn istetetin aıbyndy el boldy. Qazaqtyń bulaı az ýaqyt ishinde kúsheıip ketýine kóbine sebep bolǵan Qasym han. Qasym han kórshi eldermen soǵysqanda qazaq áskerine basshy bolyp, tynysh ýaqytta Buryndyq sekildi ordada jatyp almaı, qalyń qazaqtyń ortasynda, buqaramen aralasyp júrip, elge óte qadirli, bedeldi bolǵan. Qazaqtyń hany Buryndyq bolǵanymen, halyq Buryndyqty bilmeıdi, tek Qasymnyń sońynan eredi eken. Sóıtse de Qasym kóp ýaqytqa sheıin Buryndyqqa baǵynyp, ózi ásker basshy esebinde ǵana bolyp júre berdi. Tek sońǵy kezde Buryndyqtyń han bolyp turýyna eldiń razy emes ekendigi ashylǵan soń, Qasym han Buryndyqqa qarsy soǵys ashyp, ony qýyp jiberip, ózi han boldy» degen naqty tarıhı derekterdi keltiredi.
Qazaq qazaq bolǵaly neshe yqylym zaman ótti. Qazaq saırandy da saldy, oırandy da kórdi. Tý baılap, attandap jaýǵa shapqan jigitterdiń atyna turman, jurtyna qurban bolsam degen, aqyndyq pen batyrlyq tizginin qatar ustap, turlaýy joq myna jalǵannan eńirep ótken er Mahambettiń «Edildiń boıy en toǵaı, el qondyrsam dep edim, jaǵalaı jatqan sol elge mal toltyrsam dep edim» – degen armany qazaq halqy erikti el bolǵanda ǵana oryndalýy múmkin edi.
Belgili ǵalym Manash Qozybaev «Tarıh zerdesi» kitabynda jaryq kórgen «Batyr-el qorǵany» degen maqalasynda: «Qazaq jeri – Otanymyz. Al halqymyz Reseıge táýeldi bolǵan shaqta ol ógeı Otanǵa ıe boldy, toqaldan týǵan baladaı: «uly aǵanyń» «kishi inisi» boldy. Jatqa baǵyndy, ógeı ákege tabyndy ol. Sóıtip ǵasyrldar boıy bas erkindiginen aıyryldy, qanaty qaıyryldy» –dep shıyrshyq atyp, «Otan-oshaǵym ǵoı mazdaǵan, shyraǵym ǵoı ǵaryshymda samǵaǵan, qasiretim ǵoı ózegimdi órtegen, qýatym ǵoı ómirimdi jalǵaǵan. Otan-berik qamal, taýdan esken samal. El azamaty Otan dep tolǵandy, Otan dep urys shebinde doldandy, Otan dep jaýyn jermen-jeksen etti, ne óz qanyn sel etti, kózdiń jasyn kól etti» – dep tebirendi.
«Táýelsizdik joly – úmit joly» degen maqalasynda: «El azamattary daýdyń jolyna tústi, sóıtip jaýdyń qolyna tústi. Bodan bolǵan halyqty jońǵar, ózbek bıledi, qamyrsha ıledi, el azdy, sarbaz tozdy» – dep tarıhı shyndyqty shymbaıǵa batyryp, shyjǵyryp turyp aıtty.
Ia, Qazaq eli degende qıalymyz kókke órleıdi. Táýelsiz elimizdiń jelbiregen kók týyn kórgende keýdemizdi maqtanysh sezimi kerneıdi. Erkindik degenimiz eńsesi bıik, eńkeımeı ener aq orda ekenin túsiner shaqta áldekimderdiń eskini kóksep, bodandyq qamytyn qaıta kıgizgisi keletin jymysqy oıyna sengiń de kelmeıdi. Erkindik – erikkenniń ermegi emes, árıne! Úsh júzdiń basyn qosqan han Abylaı, Alashqa aıbyn, elge qorǵan bolǵan batyrlar, halyq muńyn jyrǵa qosqan aqyndar, qara qyldy qaq jarǵan bılerimiz ben alqaly topta sóz bastaǵan sheshenderimiz kóziniń qarashyǵyndaı saqtaǵan atameken jer úshin, týyp-ósken el úshin arystandaı alysyp, jolbarystaı julysqan arystarymyzdyń, jeltoqsanda qyrshynynan qıylǵan bozdaqtarymyzdyń qasqaldaqtyń qanyndaı asyl jany arqyly kelgen jeńisimiz – Erkindik. Aıaýly aǵalar egip, ardaqty analar sýarǵan máýeli aǵashtan erteńgi urpaq teretin jemisimiz – Erkindik. Sondyqtan da babalarymyz baılyqty da emes, ataq-danqty da emes, eń aldymen erkindikti jáne óner aldy – qyzyl tildi atadan balaǵa mıras etip qaldyrǵan.
Ómirge kelý, ketý, ajal saǵaty jetý jaratylystyń zańy. Alaıda, tirliktiń onsyz da qysqa jolyn short kesip tastaý tek arsyzdardyń ǵana qolynan keledi. Tasmeshin jyly bolǵan ashtyqta qazaqtyń kósh bastaǵan túıesi, úıir-úıir jylqysy, otar-otar qoıy, tabyn-tabyn sıyry qurdymǵa jutyldy. Ash-aryqtardyń súıegi aqqala bolyp qalandy. Múıiz ben tuıaq túgel jınalsa da, adamdardyń tánin qarǵa men quzǵyn shoqyp, súıegin ıt pen bóri kemirdi. Olardyń kóbiniń zıraty da joq. Marqumdardyń aqtyq demi taýsylǵan jerdi tyń ıgerý jyldary túrenmen qoparǵanbyz. Ata-babamyzdyń topyraqqa aınalǵan denesinen ósip shyqqan bıdaıdyń nanyn jep júrgenimizdi kóbimiz bile de bermeımiz. Shash al dese, bas alatyn tis tehnıgi Goloshekın qazaq dalasynyń aýrý tisterin qaldyrdy da, saý tisterin túp-túgel qaǵyp aldy. Amandyq-saýlyqtyń ózin eń aldymen malynan bastaıtyn qazekem áýeli malynan, sodan keıin janynan aıyryldy. Biraq, «janym-arym sadaǵasy» – deıtin halqymyz eshqashan arynan aıyrylǵan joq, ashtyqtan shybyndaı qyrylyp jatsa da, ózge bosaǵaǵa kirip, qaıyr suraǵan joq. At tóbelindeı bıleýshi toptyń eldi qyryp, jerdi bosatý maqsatynda jasaǵan qastandyǵynyń jáne halyqtyń bıleýshi partıa men úkimetke degen soqyr seniminiń nátıjesinde mıllıondaǵan qazaqtyń janazasy da shyǵarylmaı, tánderi jer qoınyna da buıyrmaı, súıekteri aıdalada shashylyp qaldy.
Ajal aranyna aparyp qulatqan arsyzdyqtyń jaýapkeri kim?! Qasqyr tamaqtaǵan qoıdaı qyrylǵan baýyrlarymyzdyń izdeýshisi kim?! Jaýapkeri – bólshevıktik, komýnıstik áperbaqan saıasat, sol saıasattyń jeteginde ketken sholaq belsendiler. İzdeýshisi – Qazaq eli. Sondyqtan da saıasattyń quly bolmaı, dalamyzdy uly bolsaq, keleshekten qarǵys emes, alǵys alarymyz haq! Bir túıir nanǵa zar bolyp, qyrshynynan qıylǵan, týǵan elden aýa kóship, jat jerden topyraq buıyrǵan ata-baba árýaqtary bizdi jelep-jebep, tar jerde qoltyqtan demep júrgeni anyq.
Halqymyzda: «Eldi jamandama – júretin jeriń, jerdi jamandama – kiretin kóriń» degen tereń fılosofıalyq oıǵa qurylǵan qanatty sóz bar. Bul sóz asymyzdy iship, aıaǵymyzdy tepkenderge, kórshi otyryp, tilimizdi sókkenderge, dostyq dáni ósken jerge alaýyzdyqtyń aram shóbin sepkenderge berilgen jaýap.
Qadirli qoǵamnyń qasıetti qazynasy da, erkin eldiń erekshe baılyǵy da halyq. Al halyqtyń negizgi baılyǵy – Til. Elimizdiń shańyraǵyn kóterip turǵan ýyqtardy ekonomıkanyń ártúrli salasyna teńer bolsaq, sol ýyqtardy ustap turǵan kerege qazaq halqynyń tili men dini, tarıhy men dástúri emes pe! Endeshe elimizdiń kósegesi kógerip, ata-baba jolyn ustanǵan jas urpaqty tárbıeleý úshin kerege berik bolýy qajet ekeni aıdan anyq.
«Oıan, qazaq!» – dep jar salǵan Mirjaqyp Dýlatov ana tiliniń muńyn joqtap:«Men zamanymda qandaı edim? Men aqyn, sheshen, tilmar babalaryńnyń bulbuldaı saıraǵan tili edim. Móldir sýdaı taza edim. Jarǵa soqqan tolqyndaı ekpindi edim. Men narkeskendeı ótkir edim.Endi qandaımyn? Kirlenip baramyn, bylǵanyp baramyn. Jasydym, muqaldym», – dep tolǵanǵan joq pa?!
Tozǵan zaman boldy, azǵan adam boldy, nendeı qoǵam boldy?!– deısizder. Bireý úshin bireýdiń jany ashyp, mal aıdasa qoımaıtyn, atqa mingender men taqqa mingender shaqqa júrgenderge qaraılasa qoımaıtyn, shyndyqty aıtyp shyryldaǵandar men qojaıyny tastaǵan súıek úshin yryldaǵandar mańaılasa qoımaıtyn zaman bolǵany ras. Kimmen araq ishse, sonyń soıylyn soǵatyn, kimniń tarysy pisse, sonyń taýyǵy bolatyn, kimmen sýǵa tússe, sonyń arqasyn ysatyn alaıaqtar men jaǵympazdar kóp bolǵan saıyn, bátińkesiniń baýyn ózgege baılattyratyn, úıindegi shaıyn bireýge qaınattyratyn, aldyna kelgen adamǵa aıbat qylatyn baıpatshalar da jaýynqurttaı qaptaǵany ras.
Imanyna emes, jıǵanyna sengender, bilimine emes, buıymyna sengender, ilimine emes, tıynyna sengender, Qudaıyna emes, quıǵanyna sıynǵan, qol astyndaǵylaryn asyqtaı shıyrǵan, dárejesi tómenge qulaq kesti qulyndaı buıyrǵan zaman bolǵany da ras.
Sodan beri zaman ózgerdi me, adam ózgerdi me?! Endeshe sen de oılan, Qazaq! Jetken jerim osy deme! Muhtar Áýezov aıtqandaı: «el bolamyn deseń, besigińdi túze!» Ahmet Baıtursynuly boljaǵan «bizdiń zamannyń ótken zamannyń balasy, sonymen birge keler zamannyń atasy» ekenin umytpa. Aýzyńa abaı bol. Araqtan alys júr. Jalaǵa jýyma. Páleni qýma. Jeriń men elińdi, qasıetti tilińdi qadir tut. Uly Abaı sózine súıenetin bolsaq, «eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı». Ózińdi ózgeden kem tutpa, biraq, zormyn dep esepteme. Sonda qor bolmaısyń. «Shalqaıǵanǵa shalqaı, tóbeń kókke jetkenshe, eńkeıgenge eńkeı, basyń jerge jetkenshe». Óz jerińe ógeı bolma. Órge shyqsań da, óktem sóıleme. «Jyly-jyly sóıleseń, jylan innen shyǵady». Biraq, qatty-qatty sóıleseń, sol jylan inine qaıta kirip ketetinin esińnen shyǵarma.
Aq patsha men Qyzyl ımperıa orys tiline aıqyn basymdyq bergennen keıin ana tilimizdiń memlekettik til bolyp jarıalanýy aq araq pen qyzyl sharapty toıyp iship alyp, mastyqtan aıyǵa almaı otyrǵan qazaqqa aıran ishkizgenmen birdeı boldy. «Hannyń basyn han alar, qardyń basyn qar alar, nemen aýyrsań, sonymen emdel» degen de sóz bar edi, biraq «aırandy toıǵan adam ishedi, araqty tonǵan adam ishedi» – degen naqyl paıda boldy. Qazaqtyń densaýlyǵy túzelmedi. Qyzyl jutqany qyzyp sóılep, tilimizdi buzyp sóılep, dańǵoılansa, aq urttaǵany ótken kúnin ańsap, orys tildiler úshin tost kóterýdi daǵdyǵa aınaldyrdy. Til taǵdyry taǵy da talapaıǵa túsip, qazaqtyń qasıetti tili Qajymuqanmen ergejeıli alysqandaı, attylymen jaıaý adam jarysqandaı kúı keshti. Orys tili zordyń tili bolyp, qazaq tili toıdyń tili men qoıdyń tili bolyp qaldy. Ana tilin damytýǵa memleket tarapynan bólingen qarjy qumǵa sińgen sýdaı bolsa, orys tildi basylymdar shólden kenezesi kepken beısharalarǵa satyp bergen ýdaı boldy.
Namysy bar qazaq azamaty ana tilindegi merzimdik basylymdardy jazdyrtyp aldyrdy. Alaıda, naryǵy túskir kóp adamdy odan da maqurym qaldyrdy. Demeýshi men jebeýshiden de qaıran bolmady. Óıtkeni, olardyń kópshiligi toı toılaýdan qoldary tımeı júr edi. Jalpy alǵanda, osy kúngi namysy bar qazaqtyń kóbiniń tabysy joq, tabysy kóp qazaqtyń namysy joq. Alda-jalda osy ekeýi bir basynan tabylatyn azamat bola qalsa, onyń da joǵarǵy jaqta tanysy joq.
«Zamanyna karaı amaly» degendeı, máteldiń de máni ózgerdi. «Malym janymnyń sadaǵasy, janym arymnyń sadaǵasy» – deıtin qazakem «jarly bolsań – arly bolma» degen eski máteldi eske túsirdi. Buryn «júz somyń bolǵansha júz dosyń bolsyn» – dese, endi «júz teńgeń bolǵansha júz jeńgeń bolsyn» – deıtindi shyǵardy. Qalaı bolǵan kúnde de, árbir sózde qısyn bar.
Jarty dándi jaryp jegen, bútin dándi bólip jegen dostar ana tilinde uǵysýdan qaldy. Qazaqqa ana tilin úıretkennen kóri negrge qazaq tilin úıretý ońaı boldy. Qazaq tuqym shashty, eginin aramshóp basty. Qazaq astyq ordy, qyzyǵyn ózgeler kórdi. Qazaqtyń baqshasy ónim berdi, jemisin basqalar terdi.
Meshiti kóp, musylmany az, qymqyrýshy kóp, qysylǵany az qoǵamda ómir súrip jatyrmyz. Biraq, jyrtyq úıdiń de Qudaıy bar shyǵar... Óktem pıǵyl qurdymǵa ketip joǵalsyn. Jurdaı bolyp tonalǵan tilimiz ot basyna oralsyn! Qarttarymyz burynǵy oıynan qaıta bastady. Jastarymyz besik jyryn aıta bastady.
Ybyraı aıtqandaı, ol úmit etken dostardan biz de úmit kútemiz.
Maǵjan aıtqandaı, biz de ol senim artqan jastarǵa senemiz!
Aıta bersek, sóz kóp. İsh qazandaı qaınaıdy. Kókirekte sher kóp. Kóp jaǵdaıdy oılaısyń, qylar shara tappaısyń, barmaǵyńdy shaınaısyń. İlgeri basqan aıaǵyń keri ketip tursa, oıyń onǵa, sanań sanǵa bólinedi. Teńgemiz qunsyzdanǵan saıyn eńsemiz tómen túsedi. Ekken egin – tókken teriń berekeli kúzde yryzdyq bolyp oralsa, qambalar dánge, jaıylym tólge tolsa deısiń. Qarıalar jasy jetpeı qartaımasa, qazandar as pispeı jatyp ortaımasa degen tilek tileısiń. Alaıda, ol tilegińdi elep-eskerip jatqan naryq joq, jetisip jatqan halyq joq .
«Bárimiz de aýyldan shyqqanbyz, eldiń jaıyn uqqanbyz», – dep jelpildep, jarǵaq qulaqtary jastyqqa tımeı júrgenderdi de túsinýge bolar. Biraq, «jańalyqtyń joly osy» – dep reformany jedeldetý degen aqylǵa qonbaıdy. Óıtkeni, kúni jetken bala kúshenbese de týady. Jalpy alǵanda, jaratylystyń damýy revolúsıalyq jolmen emes, tabıǵı evolúsıalyq jolmen júrgeni jón.
El tizginin kimge berdiń?
Kimderdiń sózine sendiń?
Qandaı deńgeıge keldiń?
Nendeı jaqsylyq kórdiń?
Ol jaǵyn da abaıla! Jatqa da jamandyq oılama. Adal bolsań, jerde qalmaısyń, aram bolsań alysqa barmaısyń. Aýzymen oraq oryp qana qoımaı, qoly da qımyldaǵan adamǵa kedeılik joq. Bul da meniń sózim emes, ómirden kórgen, kóńiline túıgen adamdardyń aıtqany. Men asyldyń synyqtaryn terip alýshy, sol sózderdi elge jetkizýshi ǵanamyn.
Aıtylmasa, sózdiń atasy óledi. Quıma qulaq bolsa, quıyp alar. Aqpa qulaq bolsa,aǵyp keter. Odan kelip-keter zıan joq. Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketetini, tórteý túgel bolsa, tóbedegi keletini ras. Birlik bolmaı, tirlik te bolmaıdy, birligiń bolmasa, bir-birine kóńiliń tolmasa, úıiń de, kúıiń de bolmaıdy, teńge túgili, qaltańda tıyn da bolmaıdy. Eshkimmen talaspaı, kórshińe qarasyp, týyspen jarassań, taza bolsań, mazań da bolady. Júsip Balasuǵyn aıtpaqshy: «aq bolsań, qaraǵa jýyma, aqqa qara tez juǵady, qara bolsań aqqa jýyma, juqqan kúıe, báribir kózge túsedi».
Ótkendi oımen barlasaq, tartqan azap, kórgen qorlyq esten keter me?! Bolashaqqa kóz jibersek, aıtylǵan sóz, shertilgen syr sanasynda sańylaýy bar qazaqqa shaqqan shybyn qurly áser eter me?! Bes jastaǵy balasyn besikten beli shyqpaı jatyp «sen bárinen aqyldysyń» - dep úıretetin evreıdiń, álemniń syryn bilýge, Otan úshin otqa kirýge daıyn japonnyń, júrgen izinde qıqym jatpaıtyn nemistiń, baqshadaǵy asqabaǵynan qýyrdaqtyq et alatyn káristiń, joqtan bar jasap satqan qytaıdyń, jalǵandy jaıpap ótermin deıtin orystyń qazaqtan nesi artyq?! Nemese qazaqtyń olardan nesi kem?! Shyntýaıtqa kelgende, batyrlyǵy da, aqyndyǵy da, ákimdigi de bir basyna jetip artylatyn qazaqtyń kemdik kórgen jeri bolsa, ol da óziniń tirligi men birligine baılanysty.
«Qytaıǵa barsań – qyl buraý, orysqa barsań – keń tusaý» deıtin almaǵaıyp kezeńde de Abylaı han aqyl taýyp, halqyn aman saqtasa, erleri tulparyn baptasa, sondaı zaman bul kúni de el basyna týyp tur. Naǵyz erge eki tańdaý joq. Ne er bolyp, basyńdy ımeı júrýiń kerek. Ne ez bolyp, quldyq qamytyn kıýiń kerek. El basyna kún týǵan, elin qorǵar ul týǵan keshegi zar-zamanda da osyndaı tańdaý bolǵan. Kimniń qandaı joldy qalaǵanyn, kimdi asylǵa balaǵanyn, kimdi jasyqqa sanaǵanyn halyq ózi biledi. Olardyń shyn baǵasyn búgin bermese de, erteń beredi. Halyq aıtsa, qalyp aıtpaıdy. «Jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen birge adas» – degen sóz de sodan qalǵan.
Abylaı handy birese Reseımen jaqyndasyp, birese Qytaımen aqyldasyp, ıisi qazaq úshin durys saıasat júrgizdi dep maqtaıdy. Oǵan daý joq. Eki ottyń ortasynda qalsa, sóıtpegende qaıtedi? Keıde kenje ulymnyń mińez-qulqynan da soǵan uqsastyq tabamyn. Ulyma qabaǵymdy túısem, ol sheshesine jaǵynady da, sheshesinen taıaq jese, maǵan shaǵynady. Bireýge shaǵynbaý úshin eshkimge baǵynbaý kerektigin bizdiń kóregen atanyp júrgen aǵalarymyz qashan túsiner eken?!
Qalaı bolǵan kúnde de, adassaq ta, talassaq ta, osy kúnge aman-esen jetippiz, san asýdan ótippiz. Bul da az olja emes. Endigi jerde jaqsydan úırenip, jamannan jırensek, dosy kóppen syılasyp, dosy azben syrlassaq, úıde sheshen bolmaı, túzde kósem bola bilsek, dosqa ashylǵan alaqan, dushpanǵa jumylǵan judyryq bolsaq, saýsaq birikpeı, ınege jip ilikpeıtinin tereń túsinsek, kóp qýanyp, az kúrsinsek, boıǵa sińgen jamanshylyqty sylyp tastap otyrsaq, aqylymyz azbaı, tonymyz tozbaı, qazaqtyń tasy órge domalaıtyny anyq.
Alýshydan satýshy kóp, jumysshydan jatýshy kóp, bıleýshi men sóıleýshi kóp zamanda qoǵamǵa kósem bolý da qıyn. Sondyqtan da basshy bireý bolyp, qosshylar oǵan tireý bolsa, qolynda bıligi barlar jetim-jesirge súıeý bolsa, elimiz úsh baılyqtyń – jer, el jáne tildiń qyzyǵyn kórip otyrǵanda ǵana masattanýǵa bolady.
Táýelsizdik bizge ne berdi?!
Jerimizdi, sýymyzdy berdi, jelbiregen týymyzdy berdi. Eldiń tańbasyn berdi, tirliktiń arnasyn berdi. Eldigimizdiń belgisindeı bolǵan teńgemizdi berdi, jıǵan-tergenimizdi berdi, ósirip-óńgenimizdi berdi. Tilimizdi berdi, dinimizdi berdi, osy kúnimizdi berdi. Keleshekke degen senimdi berdi. Bergeninen beretini áli kóp.
Biraq, táýelsizdikti madaqtaýǵa kelgende aldyna jan salmaıtyn sheshenderimiz jaqsylyǵymydy asyryp, jamandyǵymyzdy jasyryp jatqandaı áser qaldyrady. Kósh túzelip ketýi úshin jaqsylyqty asyrmaı, jamandyqty jasyrmaı aıtqan oryndy sekildi. Táýelsiz degen tátti sózdiń ıisine ǵana balqyp, kóbigin kalqyp júrgender az emes ekenin umytpaýymye kerek. Táýelsizdik baıandy bolýy úshin basshylarda nysap, baılarda qaıyr, kedeılerde qanaǵat bolsa deımin.
Erkindik erikkenniń ermegi emes, elimizdiń erteńiniń irgetasy. Elimizdiń eńsesin kóteretin, eńbeginiń esesin kaıtaratyn eńsesi bıik aq orda. Sol ordanyń tabaldyryǵynan bastap kúldireýishine deıin qazaqtyń ıisi shyǵyp tursa, bul da ultymyzdyń abyroıy. Ózgege maqtanyp kórsetetin ulttyq, halyqtyq qundylyqtarymyz sol otaýdyń ishinen tabylýy kerek. Atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan osy dástúr ǵasyrlar boıy kónermeıdi.
Táýelsizdik kelgende óshkenimiz jandy, ólgenimiz tirildi, bórkimizdi aspanǵa attyk. Aqqan qan, shyqqan jannyń óteýi qaıtty. Keshegi Alash arystarynyń armany oryndaldy. Ahmet Baıtursynulynyń:«Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» degen sóziniń qadirin túsindik. Óıtkeni, táýelsizdik tańy atqanǵa deıin biz de sol sózimizdi joǵaltyp, qasıetimizdi tonatyp, ótkenimizge ok atyp, keleshekke de sol oqty qardaı boratyp, bir kózimizdi kysyp, batpaq-sorǵa túsip, araq-sharapty toıyp iship, kóringen jerge qusyp júrgenbiz.
Elimizde demokratıalyq úrdisterdiń ornyǵyp kele jatqany keıingi ýaqytta ártúrli partıalardyń belsendilik tanytýynan jáne saılaý týraly zańdy qaıta qaraýdy talap etýden de baıqalady. Saılaý halyqty aldaý emes, tańdaý bolǵanda ǵana túbinde kósegemizdi kógertip, shańyraǵymyzdy shattyqqa toltyratyny anyq.
Táýelsizdik jarıalanǵan kúni qandaı sezimde boldyńyz deısiz be?! Qyzǵa ǵashyq bolǵan jigit kandaı sezimde bolsa, tuńǵyshy dúnıaǵa kelgen áke qandaı sezimde bolsa, sondaı sezimde boldym.
Alyp-qashpa áńgimelerdi estigende eriksiz jaǵańdy ustaısyń. Kórshi kóziń alartsa, júıkeń juqarady. «It úredi, kerýen kóshedi» – deısiń de, arty ókinish, aldy úmitti jolǵa túsesiń.
Kún men Aı, jaryq shashqan, sen aman bol,
Qara jer, aıaq basqan, sen aman bol,
Bas aman, baýyrymyz bútin bolyp,
Júretin kúlip-oınap, El, aman bol!! – dep Jaratqannan tilek tileısiń. Alla jar bolsyn!
Aqylbek Qojauly Shaıahmet 1951 jyly týǵan - Ahmet Baıtursynov atyndaǵy QMÝ profesory, jazýshy, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, halyqaralyq shyǵarmashylyq Akademıasynyń korespondent-múshesi, QR mádenıet qaırat
keri
