("Qazaq eline - 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine)

Qulaqqaǵys: Bul hıkaıat – qazaq tarıhynda áli tolyq zerttelmegen, HÝİ-HÝİİİ ǵasyrlar tóńiregindegi keıbir derekterde áredik aýyzǵa alynǵanmen máni ashylmaǵan han ordasynda bolǵan Atalyq dárejesin ıelengen, máńgilik tynyshtyǵyn Qoja Ahmet Iassaýı kesenesindegi uly handar arasynan tapqan Saıdaly Nıaz (qulpytasta Seıdaly Nıaz dep qate jazylǵan) batyrdyń ómir qyryn sýretteıdi. Atalyq – hanzadalardy tárbıeler, han joq jerde han ornyn joqtatpaı bılik tizginin ustar, belgili bir dárejede kelissózder júrgizer tulǵa bolǵan adamǵa beriletin ataq.

1

Jazdyń orta tustan aýyp ketkendigin baıqatqandaı kók boıaǵyn joǵaltqan dala qanyn ishine tarta bozaryp alǵan. Jota-jondardyń basyn bylaı qoıǵanda, oıpańdaǵynyń ózi óń-túsinen aıyryla qup-qý. Onyń bergi jaǵynda, at saýyryn qaǵar seleýli shóp óspeıtin alqaptyń qyrbyǵy myı qaınatar ystyqtan áldeqashan kúıip jerge jabysa túskendikten be at tuıaǵynan kóteriler shańdy qoıýlatyp, tynysty tarylta túsedi. Aýa aýyr - keýdeńdi erkin kerip dem ala almaısyń, jol aýyr - at ekesh áldi attardyń ózi sar jelisten tıylyp, sarań aıańnyń aýanyna kóshkenine birtalaı ýaqyt. Biraq, aıaq sýytýǵa áli erterek. Sýy bar jerge toqtamasań kezergen erindi ylǵaldap, kepken kóńdi jibite almasyń anyq. Adamdardy qoıshy, qanjyǵadaǵy torsyqtarynan aýyz shylap, til astyna ytyrylǵan maltadan shólge sep jasap kele jatqandary shúbásiz, janýarlarǵa obal-aq, olar bir qısaısa qaıtadan aıaqqa turýy ekitalaı. Jolaýshylar áýelde, osy joldy tańdaǵanda, erteden kóńilge jaqqan, jadyda saıraǵan qudyq kózderin saǵalap, sony aldanysh qylýdy oılaǵan. Alaıda, ýaqyt óz degenin istep tynǵan ba, joq, álde bular negizgi baǵyttan sál qıystaǵan ba, áıteýir, aıdyń-kúnniń amanynda sarsań tirliktiń sartabyn keshe sandalyp kele jatqandaryn ǵana biledi. Degenmen, muny aıdaıǵa jarıalaı qyńq eter biriniń tabylmaǵany jubanysh. Ne oılasa da ishke búgip, ishteı óz-ózderimen arpalysqandar qabarǵan qabaqtaryn jazbastan ún-túnsiz alǵa qaraı súlderlerin súıretýde. Súıretken qalyptarynda urlana aınalaǵa tintinip kele jatqandaryna shúbá joq. Biriniń qaptalyn ekinshisi qaıyra uzap kete beretin sansyz qyrattardyń ishinen taıǵa endelgen endeı kózge urar mejelini tappaqqa úmittengenderinen sóıtedi. Kúndiz túgili túnniń qarańǵylyǵynda adaspas túısikti búgin qandaı qara basqanyn eshqaısysy tap basa almaı dal. Ókinish pen yzanyń ózeginde órtengender lajsyzdyqtyń albarynda alqynystaryn basqanǵa uqsaıdy. Taltúske ilikken kún jalyn shashady. Kóleńke basy taban astyna túskende kóz jeterdi saǵym jaılaǵan. Aspan buldyr, aınala buldyr, jer buldyr. Dúnıe buldyrlyqtyń arasynda sapyrylysyp ketkendeı áser basym kim-kimde de. Myna qalpynda álem jóńkile kóship bara jatqandaı. Sol kóshkinniń arasyn ańdasań ne bir naqyshtar aıshyǵy sanańa quıylyp, ótken men ketkenniń elesterin topyrlata kóz aldyńda terbeltedi. Alashapqyndyq ta, almaǵaıyptyqtyń alasapyrany da kólbeń eles boıynda saqtalǵan. Ushyǵyna jarmassań ushpalyqtyń usqynyn da nobaılardan ańǵarǵandaısyń. Bár-bári dúnıeniń bir orynda turmaıtynyn, qozǵalysqa qurylatynyn dáleldep baǵýda. Dálel bederinde ekpinniń basym jatatyny da qıalyńdy shırata túsedi. Sol ekpinniń pármenine shydas bergender tórtkúl dúnıede tirnek talaıyn aıyryp, shydamaǵandar qomnan erterek aýyp qala beretinin sezingen júrektiń mundaıda dir-dir ete qalatyny jasyryn emes. Iá, túsine bilgen janǵa tirshilik degeniń qozǵalys aýanyna baǵynǵan tylsym ekeni aıtpasa da túsinikti jaǵdaı. Sondyqtan ińgáńdi jarıalaı munda kirikken ekensiń jan alys, jan beris dep atalatyn arpalysqa qashanda daıyn bol. Ágarakı, abaısyzda súrinip ketseń qulamaýǵa kúsh sal, qaıtadan boıyńdy túzep, empeńdeı júgirýge talpyn. Demikpeýdi úıren. Keýdeńdi jalyn kernesin, janyńdy úmit jylytsyn. Sonda degenińe jetesiń. Jetesizdik tanytpa. Búıtseń ózińniń ǵana jelkeń qıylyp qoımaıdy, jurtyńdy uıatqa qaldyrasyń, urpaǵyńdy masqaraǵa ushyratasyń. Jaratqan ıege myń márte qaryzdar, atasy Arystan - Haqnazar men Eńsegeı boıly Esim handarmen úzeńgi qaǵystyra júrip bılik tizgininiń bir basyn ustasa, ákesi Barqy da Áz Táýke tusynda Atalyq dárejesine kóterilip, qazaq handyǵynyń kúsh alýyna kóp qarym jumsaǵan, eldik muratty bárinen joǵary qoıa bilgen arystar edi. «Jurtyńmen birge taryǵyp, jurtyńmen birge toıynsań jaman bolmaısyń», - dep otyratyn ákesi Barqy qoly qalt etkende balalaryna. Taǵy aıtatyn: «Bireýge jaqqanyńnan aınalańa jaqsy bolyp ketpeısiń, aýyl arasyna bedelińniń artqanynan abyroıyń tasymaıdy - jamaǵatyńa juǵymdy bol. Jamaǵatyńnyń qýanyshy men qaıǵysyn bólisýge jarasań naǵyz ulan bolǵanyń. Al, qarasha halyq ózi tóbesine kótergenin kókjal azýynda talatpaǵan. Naızanyń ushynda, semserdiń júzinde tursa da janyn sala qorǵap qalýǵa tyrysqan», - dep. Mine, osy ulaǵatty sanasyna toqyp ósken Nıaz batyr anasy qalja jegen kúnnen dese artyqtaý shyǵar, es bilgen shamadan bastap áke ósıetine adaldyqqa júgindi. At jalyn tartyp mingeli taqym jazbaı er ústinde ózek jalǵap, er ústinde kóz shyrymyn alǵany sonyń aıǵaǵy. Arqadan bastalǵan myna jortýylynda da ol eldik múddeniń eńseliligin qoldaıtynyn bildirýge saparǵa shyqqan. Aıaq astynan jınalǵan. At terletip jaýshy jetkende shalǵyny kókoraı, sabasy kúrp-kúrp, samaly jan jadyratar óńirde salqaý tirliktiń shýaǵyn boıyna erkin sińire typ-tynysh ǵumyr keship jatqan. Atoı shyqsa atqaqtaı jóneletin jurty da qarý-jaraǵyn kerege basyna ilip qoıyp, jortýylǵa miner janýarlardy en otqa aıdap tastap, marǵaýlyqtyń maısasyna masaıǵandaı aqar-shaqar shaqtyń saltanatyn keship júrgen. Amal neshik, bári bir sátte sap tıyldy. Kisi túser on eki qanat aq úıge kirip, bulaqqa salqyndatylǵan baldaı qymyzdan shól basqan shamada qos jaýshynyń oqtaý jutqandaı qazdıyp otyrǵan eresekteýi sóz bastaǵan. - Mártebelim, - degen ol ashyq daýysy qyrandaı sańq etip, osynda otyrǵandardyń nazaryn eriksiz ózine aýdara, - Qulan jortar quba belderden, qus bazaryn qyzdyrar shalqar kólderden, qyran qonaqtar qıadan, yrys uıalaǵan uıadan dushpanymyzdy alastap, kóz alartqandy tamaqtap «ýh!» dep keýde kere tynys qaıyrǵanymyz keshe edi. Qudaıǵa shúkir, bul kúnde de alaq-julaqtan ada qalpymyzda baqýattyqqa baısal sala tirlik keshýdemiz. Munyń bári han ıemniń alǵyrlyǵynan, sizdeı aqylmannyń alysty kórer, asyldy aıyrar suńǵylalyǵynan, namysyn janı biler jurtymnyń kerek jerde tas-túıin jumylyp, jaýyna qarshyǵadaı túıiler kúsh-qaıratynyń tolysqanynan. Sóıtkenmen, «jaý joq deme – jar astynda», degendi áste esten shyǵarmaǵanymyz abzal shyǵar... Ol aıtqanynyń salmaǵyn bilgisi kelgendeı mańaıyndaǵylardy kózimen súzip ótti. Úı ishindegiler jym-jyrt. Sóz sońyn baqqandar negizgi máseleniń túıinin tarqatar tusty taǵatsyz kútkendeı. Sony baıqaǵanda jaýshy tórdiń naq tóbesinde taýdaı bolyp otyrǵan Nıazǵa moıynyn bura oıyn ári qaraı sabaqtady: - Jylymǵa bir túskenniń jýyr mańda odan shyǵa qoıýy ekitalaı. Olaı bolsa, sol jylymǵa túsip jantalasqannan góri oǵan túspeýdiń qamyn jasaǵannyń baǵy joǵaryda ekeni aıtpasa da túsinikti. Bolat hannyń kózdegeni de osy maqsat sekildi. Soǵan baılanysty Ábilpeıiz sultandy bas ete shyǵys tusymyzdy nyqtamaqqa bekingen beti baıqalady. El jaqsylary men jaısańdaryn jınaý barysynda bul sharýany kóppen aqyldasa sheshýdi durys dep tapsa kerek. Jan-jaqqa jaýshy attandyrýynyń sebebin men osyǵan saıydym. İshte otyrǵandar oryndarynda qozǵalaqtasqandarymen sýyrylyp alǵa shyǵar nıetti bireýi baıqatpady. Zańdylyqtan. Atalyq barda orynsyz óndirshekteý, joq jerden kósemsý sappastyqqa jatatyn. Biraq Nıaz jýyr mańda bul áreketti ne qoshtaıtynyn, ne qoshtamaıtynyn bildire qoımady. Oıǵa shomyp ketken... Bárinen habardar otyrǵan. Keıingi onshaqty jyldyń ol jaǵy men bul jaǵynda qontaıshylar arasynda júrgen bılik talasy ol eldiń berekesin ábden qashyryp bitken. Munyń barlyǵy Qaldan Seren qaıtys bolǵannan keıin bastalǵan. Syban Dorjyny aǵasy Lama Dorjy óltirip taqty ıelense, onyń túbine Labashy jetip, bılikti qolyna alǵan. Degenmen bul násip oǵan da uzaqqa buıyrmady, Qytaı jasaǵynyń qolyna túsip qalyp, ol da óltirilgen soń Labashynyń kezinde Qytaıǵa qashyp baryp, sonyń áskerimen birge oralǵan Ámirsana qontaıshy laýazymyna jetken. Áıtkenmen, berekesi qashqan elde birlik qutaıǵan ba, aqyry ol da elden ketýge májbúr bolyp, aqyrynda syrtta júrip belgisiz aýrýdan qaza tapqan. Báriniń sońynda halyqtyń bosqyndyqqa ushyraǵany málim. Joǵarǵy tustaǵy kórshilerge ketkeni sol jaqty saǵalap, basqalary Edilge qaraı jóńkilip, bir kezdegi ulan baıtaq ólke áp-sátte qańyraı bosap qalǵan. Oǵan qaıta-qaıta shabýyl jasap jatqan Qytaı tepkisiniń áser etkeni de aıan edi. Endi, mine, sol tusty qazaqtar bekitse, bekitip qana qoımaı Jońǵarlardan bosaǵan jerdi ıelenip alsa nesi aıyp! Bul óte durys sheshim! Ásirese Nıazdyń kóńiline qonatyny - Ábilpeıizdiń ıelik tutqasyn ustaıtyny. Qansha aıtqanmen óziniń tárbıesin kórgen, Atalyq tezinen ótken sultan ǵoı, jol bastarda da, qol bastarda da onyń kórgeni, kóńilge túıgeni jeterlik. Bir shamalarda Ábilmámbet han men Nıaz batyr Saryarqadaǵy han jaılaýyna kóshkende Túrkistan bıligin Ábilmámbettiń uly Bolat alyp qalǵany belgili. Sonda Ábilpeıizdiń túrli daý-sharlarda ózin jaqsy jaǵynan kórsete bilgeninen habardar. Endeshe, urysta turys bolmaıtyny qandaı anyq bolsa, Atalyqtyń Ábilpeıizge «Alla jarylqasyn!» dep bata beretini sondaı aqıqat dúnıe. Elek qorytyndysy osyǵan saıyǵanda Nıaz jadyraı mańaıyndaǵylarǵa júzin burdy. - Baýyrlarym, balalarym, qalaı oılaısyńdar, myna saparǵa shyǵa alamyz ba? İshteı býlyǵyp otyrǵandar shý-shý etisti: - Siz nıet etseńiz biz daıynbyz ǵoı! - At - áldi, jigitter – saqadaı saı shaqta sýyryla shyǵyp, sýsyldata jeterimiz aqıqat! - E, el múddesi tarazyǵa tartylatyn shamada bárinen shettep, bir qıyrda qalǵanymyz uıat ta, bastańyz, batyr! - Iá, Árýaq! - Árýaq qoldasyn! - Sapar sátti bolǵaı! Sol kúnniń erteńine Nıaz týysy Ómirzaqty shaqyrtty. Ebil-debil jetken nemere inisine barlaı uzaq qarady. Ótip bara jatqan ýaqyt-aı, bir shamalarda butyn jalańashtaı júgirip júretin shıki ókpe bala edi, endi bul da jigit aǵasy jasyna jetip qalypty. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı alyptyń naǵyz ózi bolǵan da qoıǵan. Syqpytyna úńilseń kóz toıǵandaı. Jaýǵa salsań jaıpap óter dúleıdiń naǵyz ózi dersiń. - Nege shaqyrtqanymdy bilemisiń? - dep surady súısinisin jasyra almaǵan qalpynda jymıyp. Anaý shyrt ete qaldy: - Bireýdiń ishine kirip-shyǵar qasıetim bolsa aldyńyzda búıtip púsháıman kúı keshpes edim. Bilmeıtinim aqıqat. Sózi túıeden túskendeı. Biraq jónin aıtyp tur. Kimniń ishin ózi ashpasa kim bilgendeı... - Mańaıdaǵylardan estigen shyǵarsyń, Túrkistan jaqqa saparlamaq nıetimiz bar. - Saparlasaq saparlaıyq. Sizdiń sońyńyzdan erýge men qashanda daıynmyn! - Joq, bul joly sen maǵan ermeısiń, kerisinshe men saǵan erýdi uıǵaryp otyrmyn... Sózdiń mánisin uqpady ma, ańtaryla qarady. Onsyz da alasy moldaý shegir kózderi atyzdaı. - Túsinbedim... Sonda qalaı, aǵasy-aý?!. Ol tutyǵyńqyrap qalǵanda Nıaz mán-jaıdy túsindire bastady. - Shyraǵym, bekerden-beker shaqyrtqan joqpyn. Apyraqtamaı áýeli jaqsylap tyńdap al. Sen qonaq kútýdiń jolyn, retin basqalarǵa qaraǵanda jaqsy bilesiń. Endeshe bizdi uıatqa qaldyrmaıtynyńa senemin. Túrkistanǵa tap erteń attanasyń. Janyńa áldi jigitterden onshaqty serik al. Maldan qam jeme, sol jaqtan da tabylady. Aǵaıyndarǵa meniń sálemimdi jetkizseń soıystan kende qylmaıdy. Túsindiń be? Ómirzaq mán-jaıdyń baıybyna endi barǵandaı basyn ızedi. - Biz aı tolǵan shamada shyǵamyz. Qalǵan sharýa barǵannan soń baıyptalar. Al, joldaryń bolǵaı! Ómirzaq endi bógelmedi, basyndaǵy ter sińdi eskileý topysyn bir jaǵyna qısaıta kıgen qalpynda tabaldyryqtan ári attaı berdi. Ýádeli merzimde Nıaz bastaǵan top ta atqa qonǵan. Endigi sıyqtary osy... - Anany qarańdar?! Anaý alda buldyraǵan «Qarashoqy» emes pe?! Áldekimniń oqystan shyr etkeni toptaǵylardy eleń etkizdi. - Káni? - Qaısysyn aıtasyń? Ana belden asa kóringen bıiktik pe? - Tap sonyń ózi! - Uqsaıtyn sıaqty... - Uqsaǵany nesi-eı? «Qarashoqy» ǵoı! Uzynynan sulap jatqan jatysynan tanydym! - Páli! Naq «Qarashoqy!» Qyraǵy-aq ekensiń óziń! - E, aıaq astynan árini kórmeıtin sen dep otyrmysyń, qaraıǵandy qalt jibermeıtinniń ózimiz biz degen. - Maqtanǵan túrin-aı... - Maqtansa maqtanatyn jóni bar munyń. Bárekeldi, qyraǵylyǵyńa bolaıyn seniń! Jigitter birin-biri qaǵytpaǵa salyp jatqanda Nıaz jer qyrtysyn baǵamdaǵandaı jan-jaǵyna qaranǵan. Sóıtse shynymen de negizgi baǵyttan sál qıystap ketken eken. «Eshteńe etpes, bul da bir synaq», dedi ishinen. Sóıtti de atyn tebinip alǵa qaraı oza berdi.

2

Myna tóbeniń nelikten «Qarashoqy» atanǵanyn túsine alar emes, basyn janyna qısaıta shókken jalqy órkeshti narǵa kóbirek keledi. Tek bir aıyrmashylyǵy, narda jan bolsa, bul jansyz tynshyǵan bir alyp. Sulbasyna kózi úırengenine nesheme jyldyń júzi. Bala kezinde alǵash qaýyshqan. Sodan beri jetpis jyldaı ýaqyt ótse de miz baqpastan jatqan qalpy osy. Ne bıiktemeıdi, ne alasarmaıdy. Kelgendi únsiz qarsylap, ketkendi tilsiz shyǵaryp salý peshenesine buıyrǵan bir dúleı, áıteýir. Sóıtkenmen, olaı-bylaı saparlaǵandardyń bári «Qarashoqyny» izdeıtini aqıqat. Kire tartqandar da, birli-jarymdy jolaýshylar da alystan tóbesin kórýge yntyqsa, jaqyndaǵanda baýyryna jasyrynýǵa asyq. Yntyǵatyny - baǵytynan jańylyspaǵanyn aıyrý arqyly erteńine degen úmitin úkileıdi, asyǵatyny - qoınaýyndaǵy shoq taldardan saıa taýyp, onyń arasynan syldyraı aǵar bulaq kózi shólin basaryna sengeninen. «Qarashoqynyń» jáne bir qasıeti bar. Jaýgershilikte qaraýyl qaraýǵa taptyrmaıtyn oryn. Basyna shyqsań aınalań alaqandaǵydaı kórinedi. Ol jerden tórt qubylańdy tolyq baqylaı alasyń. Shań kóterer qalyń qol turmaq, andan-mynnan qylt etkendi kóziń shalatynyna ımandaı senýińe bolady. Bul qıyn kúnderde osynda bekingen jasaq úshin artyqshylyq ekeni aıtpasa da belgili. Mine, sol tóbeniń etegine ilikkeli Nıaz bastaǵan toptyń jaǵdaıy birshama jaqsaryp qalǵandaı. Attar shólin basyp, jigitter salqyn sýǵa beti-qoldaryn shaıysyp jan shaqyrysypty. Ár-ár tustan estilgen ázil-qaljyń, beı bereket daýryqpa daýystar muny aıǵaqtap tur. Bulaq basyndaǵy maısa ústine ertoqymdy jastana qısaıǵan Nıaz sál qalǵyp ketken eken, osynyń ózine ájeptáýir tyńaıyp qalǵanyn sezindi. Qol-aıaǵy jeńildep, denesi kádimgideı shıraǵanyn baıqap jatyr. Sóıtkenmen ornynan birden turyp ketýge asyqpady. Saıdyń tasyndaı saıypqyrandary turǵanda usaq-túıekke aralasýdy jón sanamaı kerile esinep aldy. «Pah, shirkin! - dedi sonsyn ishinen maǵurlana, - Myna «Qarashoqy» Saryarqanyń syrtta qalǵan bir pushpaǵyndaı eken-aý!» Sodan áride esine áldene túskendeı tal japyraqtary arasynan syǵalaǵan shoqy basyna janaryn qadady. Bul tóbeniń alabóten ereksheligi ózge jotalardan eńseliliginde. Kóshim-qonymy kóp qazaq qashannan baǵyt-baǵdar aýjaıyn tabıǵat bederlerine qarap aıqyndap otyrǵan. Sonda bıiktikti ásirese baǵalaı bilgen. Alystan qara shaldyryp, qashyqtan sulbasyn qaraıtardy kóńilge qondyryp, áspetke aınaldyrýy adamdardyń ushy-qıyrsyzda adaspasqa den qoıǵanynan, almaǵaıyptyq albarynda aıdaı tirlikke ah ura qaramaýdy qaperde ustaı bilýinen. Zamanalar bederinde qozy kóshti ǵana aınalsoqtamaı, alystardy eńserýdi bilýi sonyń saldarynan. Bolat hannyń bular kýá bolar úlken bas qosýǵa shaqyrtýy Túrkistandaǵy úlken han taǵynda otyrǵan ákesi Ábilmámbettiń alysqa kóz tigýinen, maldy, jandy qazaqtyń erteńgi qamyn oılaǵanynan dep baǵalaǵany oryndy. Munyń tasasynan jáne bir shyndyqtyń qyltıatyny kúmánsiz: talaı jyldarǵa sozylǵan jońǵarlarmen talas-tartys kezinde tapqan men aıyrylǵannyń arasyn áli eshkim tarazyǵa tartpaǵanymen, utylǵandy qaıtarý, jaǵdaı kelip tursa eselep alý oıy eshkimdi beı-jaı qaldyrmasa kerek-ti. Mine, sonyń kúni endi týǵandaı. Endeshe, talpynbasań ózge bireýge buıyrardy ebin taýyp ózińe qaraı ıkemdeseń kim aıyp taǵar saǵan? Bile-bilgenge bul jeke bastyń emes, qalyń buqaranyń nesibesi. Al, nesibeden qarap turyp aıyrylý esýastyń enshisine jazylar peshene. Biraq, bul ústem pıǵylǵa irgeden kóz alartqan Qytaı ne demekshi? Olardyń da búlingennen búldirgi alyp qalýǵa bar kúshin salatyny anyq qoı. Qarap jatpaıdy, árıne. Kózin súzip úzdigip, qolyn suǵyp ýystap, áıteýir bir qomaqtyny qamtyp qalýǵa, taqymyna basyp áketýge baryn salatyny kúmán týdyrmaıtyn jaǵdaı. Olaı bolsa, ata jurttaǵylardyń da bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarý arqyly uıymdasa qam jasap, neǵurlym tezirek jiliktiń maıly basyn ustaýǵa asyqqandary durys-aq. Iá, sát! Nıaz Qytaı áýselesin baıqaǵan adam. Olar tap qazirgi tańda áldekimge álimjettik jasaýǵa, áldenege bas-kóz joq tarpa bas salýǵa qulyqty emes. Ondaıǵa tústikte aıýdaı qorbańdaǵan orys turǵanda barmaıdy da. Ańysyn ańdap, arǵy-berginiń sarasyn saralap baryp qımyl-qozǵalysqa kóshetini belgili. Endeshe osy tynysty qazaqtardyń barynsha paıdalanyp qalǵany oryndy. Aıýdy emeksitip, sol eki arada qara qytaıdyń kóńilin basqa bir jyltyraqpen aldaı alsa aıy ońynan týatyny kúmán týdyrmasa kerek. Biraq, munyń báriniń yqtıary bir adamnyń qolynda, bárin sheshetin han ıe. Olaı bolsa, Ábilmámbet hannyń óz oılaǵany bar shyǵar. Soǵan ómirsheńdik tilegen abzal. Tileı otyra balasy Bolat arqyly Ábilmámbet hannyń jan-jaqqa at shaptyrýynyń basqa da máni bar ekenin túsingen lázim. Ábilmámbet Nıaz sekildi shaý tartqan han. Artynan jetip otyrǵan urpaqtary, Qudaıǵa shúkir, barshylyq. Olar da qazir bir-bir bıliktiń tizginin alaqandaryna syıǵyzǵandar. Túpki nysananyń sol balalardyń birine úlken handyqty qaldyrý nıetin baıqatatyny kórinip tur. Nesi aıyp, qaldyrsa qaldyrsyn. Ábilpeıiz ondaı qurmetke laıyq-aq... Oıy osy tusqa jetkende júregi shym etkenin sezindi. Sonda arystandaı aıbarly, jolbarystaı qaıratty, aldaspandaı ótkir Abylaı qaıda qalmaqshy? Ol myna tańdaýmen kelise qoıar ma? Bir múshelden sál astam ýaqyt ilgeridegi oqıǵa myıyna sap etti. Onda Abylaı Qaldan Serenniń tutqynynda bolatyn. Ony qapastan bosatý úshin mámilegerler toby jasaqtalyp, sol toptyń basy bolyp Nıazdyń Qalmaq jerine barǵany bar-dy. Obaly neshik, el qontaıshysy qazaq ókilderin táp-táýir qarsylady. As-sýdan kende qylmaı, ara-arasynda oıyn-saýyqtyń túr-túrin kórsetýdi de umyt qaldyrmady. Tek, bir nazar aýdaratyn jaǵdaı, negizgi áńgimeni tym syrǵytpaǵa salǵany bılik egesiniń áldebir jymysqy oıynyń bar ekenin baıqatqan. Ol sonda ne? Jumbaq túıini kóp ótpeı sheshildi. Úlken qonaqasy ústinde oryn alǵan tosyn oqıǵa jınalǵan jurtty eleń etkizdi. Ortaǵa oıqastaı shyqqan qalmaq jaǵynyń bir batyry: «Jekpe-jek! Jekpe-jek!» dep baryldaı aıqaılap, qylyshyn jalańdata árli-birli júgirdi de, artynan qontaıshysynyń aldyna baryp basyn ıe, bir tizerleı otyra qaldy. Muny kórgende dastarhan basyndaǵylar qıqýlasyp, qazaqtar túkke túsinbesten birine-biri qarasty. - Jekpe jekke shyǵatyn batyrlaryń bolsa shyǵaryńdar! Barlyq másele batyrlar shaıqasynan keıin sheshiledi! - dedi sol kezde orynynan kóterilgen qontaıshy jurttyń shýyn baspaqqa oń qolyn joǵaryǵa kótere, mıyǵynan kúle jar salyp, - Batyrlaryń bolmasa aman-esen turǵandaryńda kelgen jaqtaryńa qaıta berińder, jan olja, joldaryń ashyq! Nıazdyń basyna qan tepti. O zaman men bu zamanda mámilegerlerdi jekpe-jekke shaqyrý qaı atanyń qaǵıdasyna syıǵan? Estise qulaǵy kereń bop qalsyn! Degenmen namysqa býlyqty. Mundaıdy kórgenshe, mynadaı qorlyqqa tózgenshe dál osy jerde ólip ketse bolmas pa! - Abylaıdan janym artyq emes shyǵar, jekpe-jek deseńder talaptaryńdy qabyldadyq! - dedi ysqyryna. Sonsyn ózine erip kelgenderdiń toqtatpaq áreketterine boı bermesten syrtqa atyldy. Nókerleriniń biri jetektep ákelgen atyna qarǵyp minip, taǵy biri jetkizgen on eki býnaq naızany bilemdegen qalpynda qarsylasyna túıile qarady. Anaý da tas-túıin eken. - El meniki - alǵashqy kezek te maǵan tıesili! - dedi sonadaıdan baqyra. - Onyńa da kóndik! Ymyrt túsken shaq. Aınala qarakóleńkelik qushaǵyna kirige bastaǵan shama. Buldyrań-quldyrańnyń qarasy mańaıdy tolyq jaılamaǵanymen quryq boıynan alystaý tusty anyq qalpynda ańǵarý qıynnyń qıyny. Sóıtkenmen, janar ótkirligi jan saqtarǵa sebepshi. Saqtaǵanyna da kúmánsiz. Aralyq ájeptáýir bolǵanymen shaıqas aldynda Nıazdyń baıqap qalǵany - dushpan batyrynyń mingeni qara ala at eken. Onyń aq tústi bóligi qarakóleńke shaqtyń ózinde sonadaıdan qylań berip, qarsylastyń qaıdan quıylaryn jarıalap turatyny anyq-aq. - Al, bastańdar! - dedi dál sol mezette habarshy jarlyǵyn túsirip. Sony qulaǵy shalýy muń eken anaý astyndaǵy atyn tebine alǵa qaraı shaba jóneldi. - Árýaq jar bolǵaı! - dep tistendi Nıaz qarsydan tóngen batyrdyń naızasyn sol jaǵyna ustaǵanyn ańdaı, sol arqyly maıdandasynyń solaqaı ekenin boljap úlgerip. Sondyqtan shabýylshy qarýyn siltegende barynsha ońǵa qaraı jaltara yǵysýdy jáne jadyna toqı. Naıza ushyn múmkindiginshe darytpaýdyń amaly osy ǵana edi. Bári kózdi ashyp-jumǵansha óte shyqty. Batyr aqyra jetip, naızasyn shanshýǵa túıilgende bul aldyn ala boljaǵandaı kilt buǵyna, taqymyn qysyp úlgergen. Iesiniń yńǵaıyn ábden alǵan janýar sol sátte bir jaǵyna bult etip, qas pen kózdiń arasynda nysana baǵytynan jylystap úlgerdi. Sonyń nátıjesinde mundaıdy kútpegen qarsylasy óz ekpinimen arsy-gúrsi jaǵdaıda artqa qaraı sýsı berdi. Bir shabýyldan aman qalǵanyna shúkirlik jasaǵan Nıaz óz-ózine kele artyna moınyn burǵanynda ananyń yzaǵa býlyǵa qaıta shabýǵa nıettengenin baıqady. Baıqady da: - Batyr bolsań sózińde tur! Endigi kezek meniki! - dep aqyryp jiberdi. Onymen qosa jekpe-jek kýágerleri de shý-shý etisti: - Márttik kerek! - Sen kezegińdi ótkerdiń! - Qatyn bolmasań qaıt betińnen! - Kezek qazaqtiki! Qalmaq batyrynyń endi toqtamasqa amaly qalmady. Ol tizgindi alaqanyn qaıysqa ysqyza kúrt tartyp, alǵashqy ekpinin tejegen soń sonadaıdaǵy ornyna atyn oıqastata bardy da, qasqaıǵan qalpynda shúıiler jaýyn kútip tura qaldy. - Iá, sát! Allam jar bolǵaı! - dedi muny kórgen Nıaz ishinen táńirine syıyna. Sodan keıin dushpanyna belgisiz, ózine ǵana tán amaldy qoldanbaqqa bekine naıza ushyn sál tómenge qarata atyn tebinip, alǵa qaraı shaba jóneldi. Shaıqas taǵy da aıaq astynan aıaqtaldy. Dál ıyqtyń joǵarǵy jaǵyndaǵy torkózdiń qaıyrma qabatynyń shor tigisine qadalǵan qarý áleýetti qoldardyń kúshimen qarsylasty atynan aýdaryp tastady. Jurt yrdý-dyrdý. Aınalada aıqaı-súreń: - Qazaq jeńdi! - Árýaq! Árýaq!! - Anaý aılasyn asyryp ketti! - Qap, jer bolǵanymyzdy-aı, á!.. Bul kezde Nıaz naıza ushyn qalmaqtyń keýdesine tirep turǵan. Biraq ólim qarýyn ananyń denesine boılatyp suǵyndyra almady. Óıtkeni, kelisim artyn oılaǵan. Abylaı sultan solardyń qolynda tutqynda otyrǵanda shıelenisti órshite berýge múddeli emes edi. Qalmaqtyń kúshi tasyǵan has batyry, dúleı daýyldaı jas batyry dál sol tusta paıǵambar jasyna ilikken Nıazdan nege jeńildi? Keıinnen bul oqıǵany saralaı kele atalyq bir ǵana túıinge júgindi: kózsiz senim de adamǵa opa alyp bermeıdi eken. Senimmen qosa sabyr men salıqalyq seriktese qanatyn jaıýy kerek eken. Sabyr tolǵam men toqtamǵa shaqyrsa, salıqalyq tanym tarazysyn teńdep, asyǵystyq pen astamdyqtan pende balasyn qorǵashtaýǵa nıetti eken. Mine, osylardy jadyǵa túıgende ǵana adamzat astamdyqtyń qurbanyna aınalmaıdy, soqyr senimniń jeteginde kózsizdik tanyta selteńdemeıdi. Bile-bilgenge ómir degeniń – tunyp turǵan tálim. Týǵannan ólgenińshe sol tálimniń jemisin teresiń. Tergeniń tátti me, álde qurt túsken birdeńe me, ol seniń parasat, paıymyńa syıysqan. Eger aqylyń pisip, talǵamyń jetilse opyq jemeısiń - oza jaýyp, báıge basyna shyǵasyń, al kerisinshe jaǵdaıda ól de ǵana bardyń qataryn tolyqtyrasyń. Qazaq: «Bala ber, bala berseń oǵan sana ber, sana bermeseń ala ber», dep qudaıyna jalbarynǵanda urpaǵynyń sanaly azamat bolyp ósýin Jaratqannan egilip otyryp suraǵan. Suraǵany qabyl bolǵanyna ulan-baıtaq jeri, sol jerge laıyq jaratylǵan darhan eli dálel. Atpal jigitteri, aqylyna kórki saı qyzdary bolmasa, bárine bas-kózdik jasar danalary turmasa jatar ma edi Nıaz dál bulaı bulaq basynda kókmaısada aýnap, «Qarashoqynyń» bıigine súıinip? Jatpas edi, tyraǵaı tirliktiń sońynda sendelip júrer edi basar taýy men tyǵylar qýysyn tappaı. Shúkir, bárine shúkirshilik etedi – halqy syılady, sonyń arqasynda han bolmasa da hanmen ıyqtasar Atalyq dárejesine jetti. Bul dáreje han joq jerde onyń ornyn basar mansapty qolyna ustatty. Tashkende, Túrkistanda birneshe jyl bılik júrgizgeni sodan. El bıligin qolyna ala otyryp jaqyndy jarylqady, alysqa aıbar bola bildi. Orys elshilerimen bátýálasýda tabandylyq tanytty, qytaı jaǵynan kelgenderge jáne esesin jibermedi. Sus kórsetetin tusta susyn tanytty, suǵyn suǵar jerde jáne aıanyp qalmady. Kúle otyryp kúlshe táttisin ózine qaraı tarta bildi. Qalmaq qontaıshysymen de biraz taqym qajasty. Aqyry mynaý – bul týǵan topyraǵynda aýnap-qýnap jatyr, al ol joǵalyp tynǵan. Eli arqa eti arsha, borbaı eti borsha bolyp, moıny yrǵaı, bıti torǵaı jurty turymtaı tusta turaq tappaı sandalyp ketken. Aǵaıyny bir basqa, tórt áıeli tórt orda, kindiginen taraǵan jeti bala jeti qaýym el. Nemere, shóbereleri de atqa qonsa dushpanyn dirdekteter qol, arqa tósin jaılaı otyrsa kúpsingenniń qabyrǵasyn kútirleter aıbar bolyp jetilgen. Budan artyq neni kóksegendeısiń, Jaratqannan neni tilegendeısiń. Qanaǵat!

3

Salbyrap tún tústi. Aýlaqtan túlkiniń áýpili estile bastady. Oǵan jáne bir qıyrdan shıbóriniń ash ózekti solq etkizer yńyrsyǵy qosylyp, táýliktiń qaı shamasynda da dala tirshiliginiń tolas tappaıtynyn jarıalaı bastaǵan tusta joǵaryǵa altyn qaıyǵyn terbeltip aı kóterildi. Sol-aq eken kózge tútkisiz aınala soqyr qarańǵylyqtan arylyp, juldyzdy aspan asty mol jamylǵan sháıi oramalyn sypyryp tastaǵan qyzdaı túrlenip sala berdi. Endi ot aınalasy turmaq qulyn kisinesi estiler mańaı qara-qurańyn jaıyp, kempir aıaǵy jeter alqap sulbasyn naqtylap shyǵa keldi. - Aıdyń sútteı jaryǵyn-aı! - dedi osy kezde Aqtaılaq batyr qandaı saparda da belinen tastamaıtyn qaıqy qylyshyn qynymen qosa janyna syrǵyta berip. Osyny baıqap qalǵan Itqara batyr myrs etti. - Qarańǵyda qara aıyrar bóriń bolamyn dep jalańdatyp, basqanyń qutyn qashyrar yzbaryńdy qaıda ıterdiń, baýyrym-aý? - dedi sodan áride qýaqylana, - Qylyshyńdy sheshkenińe qaraǵanda sypyra tónerdiń qula túzde kezdespeıtinine endi ǵana kóziń jetkeni-aý, á? Endi Aqtaılaq ezý tartty. - Joǵa-a-a, baýyrym, men qylysh asynsam arǵymaqtyń eki attarynyń arasynda saǵan kóz alartar bireý turmasyn degen saqtyqtan asynamyn. Endeshe, ózimdi oılap emes, seniń qamyńa alańdaǵanymnan sóıtýge májbúrmin. Al, qazir qarýymdy sheshkenim aǵam otyrǵanda ázireıildiń ózi bul aradan beze qashatynyna sengenimnen. Aǵasy barda ininiń tynysy ashyq, tirligi beıqam. Solaı ǵoı, á, aǵa? Ol qoldaý kútkendeı aǵasyna qarady. Biraq Nıaz ne quptaǵanyn, ne quptamaǵanyn bildirmesten únsiz otyra berdi. Sony paıdalanǵan Itqara sózin shıratty: - Báse deımin de, jaýǵa shapqanda alpamsadaı dene men syryqtaı boıyna, sol boıda bulqynǵan kúshine senetin shyǵar dep túıetinmin oıymdy. Sondaıda sen qylyshyńa sengende men qatty uıalýshy edim, jurt aldynda endi qalaı aqtap alarmyn dep. Aqyry belińnen qarýyń túskende qandaı ekensiń, kóreıinshi, káne tura qoıshy orynyńnan? Basqalar da baıqasyn túrinen qalmaq yqqan sabazdyń eńsesin, turshy endi? Qaljyń betin qaljyńmen ǵana qaıtararyn túsingen Aqtaılaq ornynan lyp etip kóterildi. Sol betinde asqan shapshańdyqpen qylyshyn bir qolyna ilip alǵan eken. - Al, endi ne aıtqandaısyń? Itqara myna qylyqqa qarqyldaı kúldi. - Tý-ý, qalmaqtyń záre quty qashsa qashqandaı bar ekensiń-aý! Áne, anany qarańdar, aldaspany taǵy qolynda tur. Sirá sen sheshe qursaǵynan kezdik ustap týǵan shyǵarsyń-aq... - E-e, kezdik ustaıyn, kesek ustaıyn, áıteýir túbtiń túbinde namysqa shabatynymdy bilip týǵanym anyq ekenine kózim baıaǵyda jetken. Solaı ǵoı, baýyrlarym! Myna oıynǵa qurylǵan tájikeni tamashalaǵandar dý-dý etisti. - Álbette, aǵasy! - Oǵan sóz bar ma! - Kezdik qana emes, dyraý qamshy ustap týǵandar da bar ǵoı aramyzda. Sol dyraýdyń tańbasyn sezingender onyń tabyn ómir boıy umyta almaı júrgen shyǵar, zar ılep. Muny aıtqannyń kimdi meńzegenin birden uqqan mańaıdaǵylar japaq-japaq Nıazǵa qarasyp, áride sóz aýanyn qaıtadan óz arnasyna túsirýge tyrysty. - Ul týdym dep qalja jegen anamyzdyń senimin aqtamasaq kim bolǵanymyz! - Iá, ıá, qashanda erdi - namys, qoıandy - qamys óltirgen! Aıdalada ermek qýǵandar osymen bári toqtar dep úmittengen. Alaıda qysyr sózdiń oshaǵyna áldekim tamyzdyq tastap jiberdi: - Jaraıdy, erdi namys óltirsin, sonda bulyqsyǵan arýdy ne óltirmek, ony da aıta ketseńdershi? - Páli, myna suńǵylań qaıda bastady eı... - Sony da bilmeımisiń? Áı, sen de... Bulyqsyǵandy bula kúsh ıesi óltirmegen, bulqyndyrǵan. Áride... Ana jigit anaıylyqtyń aınalasyna qaraı oıysqanyn túsinip tilin tisteı qoıǵanda Itqara: - Bárekeldi, ózińnen de, sózińnen de sadaǵań keteıin! - dep ornynan atyp turǵan boıy Aqtaılaqty qushaqtaı aldy. Ekeýi tós túıistirgende yrdý-dyrdý da sap tyıylyp, aınala qaıtadan tynyshtyq qushaǵynda múlgigen. Nıaz oılanyp ketken. Álginde aıtylǵan «Kezdik qana emes, aramyzda dyraý qamshy ustaı týǵandar da bar ǵoı», degen ısharanyń ózine baǵyttalǵanyn ol túsingen, túsingen de jyldar tasasyna jasyryna bastaǵan sol oqıǵany qaıtadan esine alǵan. Tashkentti basqaryp turǵan shama bolatyn. Qulaǵyna jetken buqara zary úzeńgige aıaq salmasyna qoımady. Jan-jaqtan aǵylǵan saýdagerler halyqty aldap qana qoımaı, olarǵa zorlyq-zombylyq kórsetýge kóshipti. Osydan qan qaqsaǵandardyń shyrylyn estip, kóz jasyn kórip otyrý múmkin emes edi. Qasyna jasaq ertpeı jalǵyz barǵan. Qurmetine saı shapan-shaqpytyn da ıyǵyna ilmegen. Sodan da shyǵar, ylǵyı bir ıneniń kózinen óterdeı jylpostar sózine mán bermek túgili, ózin saıqymazaqqa aınaldyryp, ashýyna qatty tıgeni. Shyn ashýlandy. Boıyn dolylyq qysty. Jáı saýdager túgili aldyna kelse ımenshikteı beretin shen-shekpendiler kózine tik qaramaıtyn janǵa myna shekten shyqqandyq tym aýyr tıedi eken. Bar qarýy – qolyndaǵy doıyr qamshysynyń tobylǵy sabyn alaqanynda qysýdaı qysyp baqty. Analar bolatyn emes. - Aty jaqsy eken. Mynaǵan minsem taqymymnan túsip qalmas, á? Qalaı oılaısyńdar, myna janýardyń ústinde bekzattardan aınymaı qalmaımyn ba!? - dep biri daýryqsa, endi biri: - Saqalynan tartsam saýdyraı qulaıtyn sıaqty. Tartaıyn ba? - dep tyrqyldaı kúledi. Ony jáne birýi qoldap jatyr: - Baıqa, maıyp etip, qunyna qalyp júrme... - E, munyń quny qansha deısiń? Azar bolsa bir shyny aıaq shaıdaı shyǵar. Berdim sol shaılyq qundy! - Ha-ha-ha! - Eh-eh-eh... Qany basyna shaba qalsh-qalsh etti. Sonsyn endigi tózimniń opa alyp bermesin túsinip, atyn tebinip qaldy. Jat deseń jatyp, qat deseń qata qalatyn qarapaıymdarmen tájikelesip, solarǵa ǵana tize batyryp úırengen óńsheń topastar myna aǵyn seldeı domalatar, adýyn jeldeı japyrar dúleıdiń qaıdan paıda bolǵanyn bilmeı qýys-qýysqa tyǵylmaqqa tyraǵaılaǵandarynda bárin ıire aıdap, qoıdaı qýyp júrip sabaǵan. Oǵan jasynan ádetine aınalyp, bala kezinen tirligine serik bolǵan qamshygerligi septesken. Analardyń biri saı-súıekti syrqyratardaı sarnap, biriniń qulyndaǵy daýysy quraqqa shyǵa shyńǵyryp jatqanda ǵaıyptan paıda bolǵandaı baýyrlary jetken alqyn-julqyn. Endi olar kirisken mıpalaýǵa. Endi aınala azan-qazan kúńireniste jańǵyryǵyp ketken. Osynyń bárin sonadaıdan baqylaǵan qara halyqtyń aıyzy bir qanǵandaı edi. Olar ishinen «Saýap! Saýap!» dep turǵan-dy. Bári bitkende ómirem qapqyrlar jer baýyrlaı kelip aıaǵyna jyǵylǵan, kebisin súıip keshirim suraǵan. Halyqqa budan bylaıda tıtteı de qıanat jasamaıtyndaryna ant sý ishken. Ol da bir kezeń eken-aý! Baýyrlaryna Nıaz bek razy. Osy jasqa jetkeninshe qıyndyqta da, qýanyshta da janynan tabylyp, abyroıyn asqaqtatyp keledi. Kóz alartqanǵa aıbar, kúsh kórsetýge tyrysqandarǵa qalqan. Olar barda ózine atsa jebe jetpeıtinin, shapsa qylysh ótpeıtinin biledi. Bilgennen keıin ǵoı artyna alańdamaı, tek aldyna ǵana qaraıtyny. Qıanat bar jerde «qyryq pyshaqtyq» óre júretinin ábden túsingen. Olaı bolatyny, pende ataýly aldap-arbaýǵa kóngenimen, ashyq qıastyqqa eshqashan tózbegen. Namystysy namysqa shapqan, borkemiginiń ózi tistep qalýǵa jantalasqan. Qarsylasqanyn qyrshyp alsa sony olja tutqan. Endeshe, qysymdy qysymmen basam dep kúpiný aǵattyq. Degenmen, tirshilik ústinde kúshti kúshpen qaıtarmasań quraqtaǵy baqanyń basyńa shyǵyp alyp taırańdaýǵa nıet tanytatyn kezderi de kezdesedi. Ony da kórgen myna kóz. Sol Tashkentti basqaryp turǵan shaǵynda, saıran Saryarqaǵa qaraı kóńili aýa bergennen soń, qym-qýyt tirlikten azdap tynystaı turmaqqa nıet etip, elge qaraı syrǵýǵa mursat tapqan. Oryntaǵyna Áldeberliniń taǵaıyndalýyna yqpal jasaǵan da ózi bolatyn. Biraq, týǵan topyraqta uzaq bógele almady. Jarty jyl óter-ótpeste, kelesi kóktem týar shamada, artynan jaǵymsyz habar jetip, qaıtadan erge qonýǵa týra keldi. Ózi top bastap, baýyrlary Itqara men Qulǵara qol bastap ońtústikke tartyp, sýyt júristiń arqasynda apta ishinde Túrkistanǵa at shaldyrǵan. Sonda estidi: Áldeberlini dushpandary ý berip óltirgenge uqsaıdy. Sóıtip esil er maıdan dalasynda qozy jaýryn jebeden, nemese almastaı ótkir aldaspannan, áıtpese bilte myltyqtyń qumalaqtaı qorǵasynynan emes, tumsha jamylǵan áldebir jymysqynyń jylmyń qareketinen qaza taýypty. Ókinishti-aq! Muny estigende Nıaz tisin shaqyr-shuqyr qaıraǵan. Sońynan ergender de qalsh-qalsh etip, aldynda qamal tursa qaıtpaı shabar óshpendiliktiń órtin jaqqan. Bir kún Túrkistanda bógelip, onda at aýystyra qaıta jolǵa shyqqanda Itqara: - Ol sarttardy ma, ol sarttardy óz qolymmen laqsha baqyrtyp baýyzdarmyn! – dep tistengende, Qulǵara da: - Qatyn tirliktiń tasasynda kim tursa da aıamaspyn, tek jetip alaıyqshy! – dep qatty kijingen. Aqyry solaı boldy da. Shahardy syrt aınaldyra turǵyzylǵan qamal qaqpasynyń aldyna jetkende bulardy eshkim ishke ótkizýge asyqpady. Habar salǵanda áýelgide jym-jyrt qalǵandar ándem shamada buıryqtyń solaı túskenin, Tashkent basshysynsyz qaqpany asha almaıtyndaryn málim etti. Mynany estigende qos batyr qaıta qaharyna mindi. - Ne turys? Shabaıyq! – dedi Qulǵara qyzbalanyp. - Mynadaı qorlyqqa tózgenshe ólgenimiz artyq, shapsaq shabaıyq! – dep qýattady onyń oıyn Itqara da kijinip. Basý aıtqan Nıaz. - Qan tógiledi, - dedi ol baýyrlaryn sabyrǵa shaqyra, - onyń sońy jaqsylyqqa aparmaıdy, halyqty bostan-bosqa dúrligiske salyp qoıamyz. Artyn baǵaıyq. Baǵysty. Shahardyń shyn basshysy kelip turǵanyn estigen ishtegiler endi shyn qarbalasqa kirdi. Súrgin dabyly syrttaǵylardyń qulaǵyna anyq jete bastady. Árili-berli shapqandardyń qarasy molaıǵan saıyn aıqaı-shý da qoıýlana tústi. Arada toqty eti piser shamada syqyrlaı ashyla bastaǵan qaqpadan áýeli maıy syrqa shyqqan jyltyr bas qalqaıdy da, artynsha domalańdaǵan áldekim ala shapanynyń etegine súrine beri qaraı júgire basyp kele jatty. Birden tanydy - kezinde Nıazǵa, Nıaz Arqaǵa qaraı jyljyǵanda Áldeberlige kómekshi bop qalǵan sabazdyń naǵyz ózi. Túrkistanǵa toqtaǵanda estigen, shahardyń endigi basshysy men dep ózin-ózi jarıalap alǵan aqymaq Ysmaıyl áka. - Myna ákańda ıman joq shyǵar, - dedi myna kóriniske jıirkenishpen qaraǵan áldekim. Ony ekinshi, úshinshi sarbazdar qoldaı jónelisti: - Laýazymǵa qul bolǵan adamda ıman qalýshy ma edi! - Bular súı deseń uıalmaı artyńnan súıer!.. - Namys bolmaǵan soń súıtedi de. - E-e, namysy bolsa jaýǵa shappaı ma, jyly qýysqa tyǵylmaı! Ysmaıyl domalańdaı jete berip, at ústindegi Nıazdyń qolyn súıýge solaı burylǵanda erden qarǵyp túsken Qulǵara onyń erbeńdegen qolynan shap berip ustaı alyp, shyr aınaldyra júzin syrtqa buryp áketkende, ekinshi qaptaldan lyp etip jetken Itqara bolat kezdigin onyń ish tusyna súńgitip-aq jibergeni. Ne bolǵanyn túsinbegen anaý birese adamdarǵa, birese qadalǵan qanjarǵa tańdana qarap, artynsha shyńǵyryp jibergende budan ári qınaǵysy kelmedi me, álde ıt ólimdi endi tamashalaýdan jerindi me, Qulǵara qylyshymen qylqa moıynnan shaýyp jiberdi. Sonsyn topyraqqa domalaı túsken basta sharýasy joqtaı atyna qaraı aıańdaı berdi. Iá, «Qulǵarasy qushaqtap, Itqarasy pyshaqtap» degen sóz el arasyna osy oqıǵadan keıin tarap ketken edi.

4

Shyrt uıqydan áldeneden sekem ala oıandy. Únsiz jatyp syrttan tyń tyńdaǵan. Mańaıdy qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq jaılap tur eken. Sonda túısigi aldaǵan ba? Joq, aldamapty. Bylǵarydan tigilgen másisin sheshpeı qısaıǵan. Sol tustan birdeńe jorǵalap, beri qaraı kóterilip kele jatqany baıqalady. Tún balasynda tynyshtyq tappaǵan bul qandaı bátshaǵar boldy eken, á?.. Demin ishine tartty. Sozalańdaǵanyna, ırekteı salǵanyna qaraǵanda jylanǵa uqsaıdy. Shóleıttiń kádimgi oq jylanyna keledi. Biraq, qımylynda áldeqaıda asyqqan shapshańdyqtan góri jalqaýlyq, onyń bergi jaǵynda kerenaýlyq basymd