Tóken Áljantegi. Ańyz albaryndaǵy kumyr(basy)

5

Erteńgilik as-sýlaryn iship, atqa qonǵanda Aqtaılaqtyń arada joq ekenin ańǵarǵan Nıaz alpamsadaı deneli, jaý qabaǵynyń astynan janary ot shasha qadalǵanda basqa túgili dosynyń degbirin qashyrar, jaýynyń pysyn basar Itqaraǵa qarata:

- Jigitterdiń keıbiri aramyzda joq sıaqty ǵoı, olar neǵyp keshigip jatyr? - dep saýal tastaǵanda, qarasur óńi búlk etpegen baýyry:

- E, keler de, - dedi jaıbaraqat, - Adasyp qalar jas, báıek bola beretin bala emes, tabar qaramyzdy.

Tym sabyrly, tym alańsyz. Soǵan saıysa myna joq bolýdyń syry oǵan málim bolsa kerek.

Ári qaraı aǵa qazbalamady, ini de ashylyp eshteńe aıtpady. Tek qozǵalysqa engende jınalmaǵan shatyrlardy baıqap:

- Artymyzdy shashyp ketkenimiz qalaı? - dep qaıyrǵanda Itqara qaıtadan:

- Olardyń óz ıesi bar ǵoı, nesine alańdaısyz... - dedi ekiushtylaý. Sodan keıin aǵa kóńilin aýlamaq nıetpen:

- Endi bir qonalqylyq jol qaldy. Sátin salsa erteńgi kishi besin kezinde el qarasyn kórýge násip jazar, - deı jeńil jelbegeıiniń tós qaltasynan túspeıtin syrty kúmispen qaptalǵan múıiz shaqshasyna qolyn soza berdi.

Bul baýyr bir qıtımasyn de, qıtısa jazylary qıyndaý jan. Basqanyń aýanyna jyǵyla qoımaıtyn qyrsyqtyǵy da bir basyna jeterlik. Ony jurttyń bári biledi. Jel jaǵyna shyǵyp ketpeýge tyrysyp júretinderi sondyqtan. Sóıtkenmen Nıaz aldynda minez kórsete almaıtyny aıan. Úlkendi syılap, úlkendi qadir tutqan kóńil bassyzdyqqa attap bastyrmaıtynyna aınalasyndaǵylardyń kózderi ábden jetken.

Myna jerde de Itqara áýelgide qyńyrlyqqa baý taqqanymen, artynsha sol baýdyń túıinge aınalmaýyn oılaı aǵasyna qaıtadan juǵysýdy nıet ete, sál ozyńqyrap ketken Nıazdy qýyp jetýge atyn tebinip qaldy. Qatarlasqanynda jáne tilge tıek taqty:

- Aǵa, aıyp etpegeısiz, - dedi daýysyn maıdalaı, - Aqtaılaq baýyrymyz áldebir sharýanyń qamymen tań qylańynda jolǵa shyǵyp ketken. Ony sizge keıinnen aıta jatarmyn dep túıip edim.

Tosyn habarǵa Nıaz eleń etti:

- Sharýa? Sapar ústinde ol taǵy qandaı sharýa, tosynnan shyqqan? Áıteýir tynyshtyq pa?

- Tynyshtyq, aǵa, tynyshtyq.

- Qasyna jigitter aldy ma? Ien dala ıesiz emes ekenin qashanda umytpaǵandaryń lázim.

- Aqtaılaq ony bilmeıdi emes biledi, sondyqtan bes-alty jigitti qosyp jibergenmin. Keshkilik, tynys alar tusta qaıtadan qaýyshyp qalarmyz.

- Jón-aq. Bizge senderdiń aman júrgenderiń kerek.

- Ol jaǵynan qam jemeńiz.

Itqaranyń syrǵaqsyǵanynda mán bar sıaqty. Basqasha jaǵdaıda betiń bar, júziń bar dep bilmeıtin adýyn minezdiń aıaq astynan synyqsyǵany oı qozǵaıtyndaı. Bul bilmeıtin ol ne jaǵdaı?

Myıy solq etkendeı boldy.

Toqta! Álginde «Olardyń óz ıesi bar ǵoı. Oǵan nesine alańdaısyz», demep pe edi. Sonda japan dalada qandaı ıe shatyr jaıyp, ony jınap júretin? Máseleniń basqada jatqany aqıqat.

Oı, sumdyq-aı! Jetpis jyl ǵumyr keshkende boıyna jeti kúnge jeterlik qýlyq jınamaǵany ma? Týystary muny aldap keledi eken ǵoı!

Saparǵa shyǵar aldynda Nıaz jigitterine bul joly asyp-tasynbaı, saltanat shyraıyn ásirelemeı, eleýsiz júrip, barar jerge eleýsizdeý jetýdi qadaı aıtqan. Olaı etkeni – sharýa jaıymen júrgen aýyldardy bostan bosqa dúrliktirmeýdi oılaǵan. Arqa boıyn jaǵalaı shyqqanda jolaı kezdesken aýyl-el iship-jemnen taryltpas, al áride qolda bardy paıdalanarmyz dep túıgen. Aǵaıyn-týystary muny elemegenge sıady. Olar alǵa top attandyryp, sol top qonar oryn men isher as-sýdy daıyndap qoıyp otyrǵan. Ony qalaı sezbegen? Tipti, mynaýsy azdaı, arttaǵyny jınap alar jáne bir jasaqtyń júrgeni kúmánsiz. Sonda olar kimder? Dál jıyn-terinniń bastalar tusynda, maldyń qoń jınar ýaqytynda jigitterdi sandaltyp qoıǵandary nesi mynalardyń?

Áıtkenmen narazylyǵyn aıta mańaıyndaǵylarǵa jaq asha almady. Bile-bilse olardyń oılaǵany munyń bedeline syzat túsirmeı, munyń abyroıyn kóterý qamy ekeni málim ǵoı. Endeshe, kimge ókpelep, kimge kiná artqandaı, ıen dala ıirimin keship kele jatyp. Bolary bolǵandy bolattaı qabyldaýdan basqa amaly joq dál qazir.

Nıaz ishin aldyrmastan atyn sıpaı qamshylap, alǵa lekite jóneldi. Ony kórgen basqalar da jol basshydan qalyspaýdy oılaı mingenderin jeldirtip, aqyrynda birshama aralyqty qalaı eńserip tastaǵandaryn ózderi de baıqamaı qalysty.

Ulan-ǵaıyr dalada alýan-alýan óńirden ótip kele jatqandary belgili. Qý taqyrdy jaǵalady, at tuıaǵy batar qumdaqtan da asty, endi, mine, talaıdan jaýyn kórmeı tyrtysqan, tilim-tilimge aınalǵan shóleıtti artqa tastaýǵa aınalǵan. Oǵan sendiretin kórinis - birtindep kóterile bastaǵan, uıyspaǵa jetpese de tyrbyqtan boı asyrǵan ósimdik qaralary. Soǵan ilikkeli attar da aýyzdyǵymen alysa, anda-sanda bolsa da bastaryn jerge qaıyra, shóp shalyp qalýǵa qumar.

Osyndaıda qaıran da qaıran Arqa túsedi eken oıyńa. Kókoraıy qulpyryp, seleýli shóbi kún kózimen altyndaı túsin jaıa terbetilip, jýsany ańqyp, ózen, kólderi shalqyp dúrıa dúnıeniń bar shyraıyn kóz aldyńa tundyryp qoıady emes pe! Sol shyraıdyń shuraıyn sezingenińde sulýlyq pen sylqymdyqtyń tunbasyn simirgendeı bir jasaıtynyń ǵajap!

«Eki arystap jaý shapsa,

Oq qylqandaı shansylsa,

Qan jýsandaı egilse,

Aqqan sýdaı tógilse,

Betegeli Saryarqa boıynda

Soǵysyp ólgen ókinbes!» - degende Er Dospambet osyndaı kerimdiktiń keremetine súıinishin basa almaı aıtqan shyǵar myna sózin.

Nıazdyń da Arqaǵa qaraı qashqaqtaı beretini sodan. Han jaılaýdyń bir qanatyn jaılaı, ana jaǵy Esil, Nura, myna jaǵy Sarysý ózenderin boılaı aýyl qondyryp, arqa-jarqa tirshilik keshýmen kele jatqany aıan-dy. Sol úshin keıingi jyldar sheńberinde bılik tizgininen de qashqaqtaı, ǵumyrynyń qalǵanyn typ-tynysh Saryarqada keshýdi uıǵarǵan. Biraq, tirlik degen tintinsek qoıa ma, timiskilep taýyp, tintindirip, mine, alyp kele jatyr, dittegen jaǵyna. Kónedi de. E, kónbeı qaıda barǵandaı? Tiri adamda tirnek taýsylmaǵan. Sol tirnektiń dabyly darbazasyn jaıǵanda atqaq kóńildiń andaǵaılaı shabatyny túsinikti jáıt, árıne.

Shym oıdyń jeteginde ózimen-ózi bolyp jeldirtkende janyna Itqara batyr qaıtadan janasa berdi.

- Aǵa, á, aǵa, jol qysqarsyn, myna sońyńyzdan ergenderge jas kezińizde arlan qasqyrdy jalańash qolyńyzben ustap, qalaı baılap ákelgenińizdi aıtyńyzshy? Men estigenimdi aıtsam bular sener emes, - dedi daýryǵa sóılep.

- Táıt ári! Arlany nesi taǵy?..

Deýin degenimen áldene esine túskendeı tyna qaldy.

Itqara basylatyn emes.

- Jurtqa jaıylyp ketken oqıǵany nesine buldaısyz, aıtsańyzshy myna artyńyzdan ergenderge, - dep taqymdaıdy, - bular ony basqalardyń qulaǵyna quısyn.

Qasqyr... E-e, túz taǵysyn kimder quryqtamaǵan? Sóıtkenmen ol oqıǵanyń jóni bólek edi. Umytylyp ketkendi esine jáne bir salǵanyn qarashy myna kóksoqqannyń...

Bul han jaılaýda bolǵan oqıǵa.

Onda áli balań kezi. Bozbalalyq shamaǵa endi jeter, dala qyzyǵynyń dámin óz betinshe endi-endi tatar tusy. Soǵys ónerine birge jattyǵyp, at ústi tartysqa birge aýyzdanǵan hanzadalar bar, basqalar bar, bári kúnderdiń kúninde ańshylyqqa shyǵýǵa nıetteri aýǵan. Shyqqanda da úlkenderdiń baqylaýynan tys saıran qurýǵa ýáde baılasqan. Ol úshin qam jasap qazan-oshaq, iship-jem máselelerin aldyn-ala pysyqtap ta qoıǵan. Aqyry oılaǵandaryna jetip tyndy. Kúnderdiń kúninde attaryn baptap, qarýlaryn saılap, toptana attanyp qula túzge kete bardy.

Jelókpe jastarǵa bári dýman-dy. At terletip jarysý, jamby atyp árkimniń mergendigin synaý, aýdaryspaqqa túsip aılaly men qaırattynyń shamasyn baıqaý – bár-bári saıran barysynda birinen soń biri ótip, ábden eliktirip áketken. Aty ozǵannyń abyroıy asqaqtap, quralaıdy kózge atqannyń mereıi shalqyp, aýdaryspaqta jeńgenniń bilek pen taqym marapaty artyp, ábden qyzyqqa kenelgen. Oljalary da joq emes. Taý ańǵaryn tinte júrip túsirgen bir-eki arqar, sary jazyqty súzgende saryala túsin taqyrǵa jasyrýǵa tyrysqan, sál qaradan úrke qashqanda baýyryn jelge súıgize júıtkigen ondaǵan kıikter, búlkildeı jónelgende qýlyǵyna quryq boılamaıtyn qyrdyń qyzyl túlkileriniń birnesheýi, sý betin ırekteı júzgende jyldamdyǵyna janar ilespes úırekter qanjyǵalarǵa baılanyp úlgergen. Tek, jetispeıtini túz taǵysynyń arasyndaǵy tektisi - qasqyrlar ǵana edi. Kóbinese kúndiz jasyrynyp, túnde jortar azýlylar ázirge kózge shalynbaı turǵan.

Kúnderdiń kúninde onyń sáti de túskendeı.

Ýlap-shýlaı bir qalyń shubardyń arasyn toptana súzip kele jatqandarynda áldekim:

- Mássaǵan, mynaý úıir ǵoı! – dep baqyryp qaldy.

- Qaıda?

- Qaı tustan kóziń shaldy?

- Káne, qaıdan kórdiń?

Jan-jaqtaryna apaq-japaq qarasqandar áýelgide eshteńeni baıqamaǵandaı edi, habarshy qolyn shoshaıtqanda sol shoshaıǵannyń baǵytymen oń qaptaldaǵy qaraǵany azdaý tusqa janar aýdarǵanda, shynynda da búlkilge salǵan birneshe túz taǵysyn baıqady.

- Áne ketip barady!

- Úıir ekeni anyq!

- Zalymdar jasyrynar jerin tapqan eken!

Áride qıqýǵa qıqý qosylyp mańaı azan-qazan boldy da qaldy. Dál sol kezde jasyrynbaqqa bekingender qýys-qýysty panalaýǵa janushyryp, qýýdy nıet etkender dúbirge dúbir qosa aınalany aıqaı-súreńmen jańǵyryqtyryp, ıý-ǵıý atyrap ıir-shıyr shabysqa aınalyp sala berdi.

Myna súrginniń sońy aqyrynda óz nátıjesin bergeni aıan. Áride shubardan pana tappaıtynyn baıqaǵandaı taǵylar qalyńnan atyp-atyp shyǵysyp, sonadaıdan kóringen kógildirin jaıǵan taýǵa qaraı búktetile saldy dersiń. Toptana salmady, ózderine tán qýlyqtary shyǵar, jekeleı, árqaısysy ár jaqqa taraı jan saýǵalaýǵa kóshti.

Basqalar basqalarynyń sońynan jónelgende Nıaz bir arlannyń qarasyn baıqap, sony bastyrmalata qýýǵa bekingen. Aqyry ekeýi jekege oıysyp, ekeýara kim alarǵa barlaryn salǵandary aqıqat. Qasqyr qashyp, bul qýyp ózgelerden múldem qara úzip ketken-di.

Jan berý ońaı ma, arlan áý bastan jazyqqa shyqpaı jyra-jylǵa, saı-sala boıyn qýalaı qashýǵa tyrysty. Mundaıda maıǵa qanǵan qoldaı jylp-jylp etedi. Oıpańdaýdan orǵyǵan, qyrlaýyttan qarǵyǵan atyń endi-aq tuıaǵymen taptap óter degenińde bult ete jáne bir jyryqtyń boıyn qýalaı zytyp bara jatady.

Óldim-taldymǵa jetkende túz taǵysy aljasty. Myna qara bulttaı túıilgen dúleıden búıtip qutylmasyn sezgendeı endi betin taýǵa qaraı birjolata bura tartty dersiń. «Qudaıdyń bergeni osy shyǵar», dep túıdi muny kórgende Nıaz jelpinip. Óıtkeni, jyqpyl-jyqpyly jeterlik bıiktikke sheıin ájeptáýir jer jatqan. Ońtaıynyń ózi sonda, bul aralyqtyń birsypyrasy jazyqtyqtan turatyn. Qarty kelse tap sol tusta soǵý kerek. Soǵa almasań qapy qalǵanyń.

Baryn saldy. Aty da at-aq qoı, bastyrmalata qýǵanda ananyń adymyn ashtyrmady dese bolǵandaı. Biri tili salaqtaǵan qalpy yrsyldaı, ekinshisi entige ekilengender arasy endi quryq tastamnan asa almady.

Bultalaq-bultalaq qashýdan sharshady ma, joq, álde jantásilim eter aldynda sońǵy aıbatyn shegip qalýǵa tyrysty ma, áýdemde kókjal kilt toqtaǵan qalpy tisin aqsıta kerige burylyp, qarqynyn joǵaltpastan qarsylaı shapty. Artqy sińirli aıaǵymen sekirgende adamǵa jetpes, at alqymynan alar qarǵýǵa kúsh taýyp, ómir men ólim jantalasynyń ómirge beıimdiligin jarıalaýǵa baǵyttalǵan sońǵy áreketin jasap qaldy.

Dál sol kezde bala kezinen mashyqtanǵan qamshygerlik óneriniń kádege asqany sózsiz. Onsyz da dyraýyn aınaldyra aýa osqylap kele jatqan Nıaz arlannyń bas tusyn kózdeı tartyp jiberip, artynsha erden bir jaǵyna aýa sup-sur júndesti jáne tobylǵy sappen qıystaı qaǵyp úlgergen. Artynsha qara jerge top ete túsken dybysty qulaǵy shaldy.

At ekpinin basa kerige qaıyrylǵanynda jalma-jan baýyryn kóterip, ózine qaraı aıbat shekken túz taǵysyn taǵy kórdi. Biraq, bul jolǵy aıbat alǵashqydaı qaharly shyqpady, jáı ǵana ses kórsetý aýanynan aspaǵan dalbasalyq kúıinde kóz aldynda qalypty.

Nıaz endi janaryn aldynan aıyrmastan bir qolymen qanjyǵaǵa baılanǵan qyl arqandy sheshti de, odan qolma-qol buǵalyq daıyndap, sony arlanǵa tastap jiberdi. Múlt ketpedi, qyl moıynnan túsken buǵaýdan qutylýǵa bulqynǵan kókjal ózin-ózi qylǵyndyryp jatqanyn ańdamady da.

Aıaqtaryn ábden matap, uzynsha tumsyqty bosamastaı shandyp tastaǵan shamada er artyna oljasyn óńgere yrdý-dyrdýdan qaıta jınala bastaǵan topqa jetkeninde muny kórgender tańdaı qaǵysty.

- Mássaǵan, Nıaz qasqyrdy tirideı baılap ákelipti!..

- Bolaıyn saǵan, bolaıyn!

- Mynany qalaı ustaǵansyń? Ózińdi jazym etedi dep qoryqpadyń ba?

- E-e, qoqatyn bolsa úıinde qalar edi ǵoı, qotan kúzetip!

- Iá deseıshi!..

Nıaz oljasyn Ábilmámbet hanzadanyń aldyna tastaı berdi.

- Saǵan baılaǵanym, hanzada!

Bul ekeýara syılastyqtyń arnasyn toltyrǵan bir sıapat edi. Muny sol jerde ekeýi de túsingen-di.

6

Óter de keter dúnıeniń biryńǵaı ótkinshilikten turatyny ókinishti, árıne. Degenmen, sol ótkinshiliktiń ókinish júrmeıtin qyryn ashqan bar ma, myna jalǵanda? Joq shyǵar. Bar bolsa osy kúnge sheıin muny jerden jeti qoıan tapqandaı aıqaılap jarıalar edi ǵoı. Eshkim úndemeıdi. Endeshe, kirer qaqpany tapqan adamnyń dál solaı shyǵar qaqpanyń tutqasyna qol sozyp turatynyna sengeniń abzal.

Shyn baǵamdasań dóńgelep bara jatqan ýaqyt degen dóńgelektiń arynyn basý múldem múmkin emes eken. Toqtatam dep áýre bolýdyń qajeti de shamaly sıaqty. Óıtkeni, ýaqyt - ámirshi de, pende balasy sol ámirshiniń basybaıly quly sanatyndaǵy bir múskin bolyp qala bermekshi. Quldyń peshenesine baǵyný buıryǵy jazylsa, ógiz ekesh ógiz de yńyrshaǵy shyqqansha qamytyn súıretedi ǵoı, sol baǵynyshtylyqtyń salmaǵyn seziný arqyly adamnyń adamdyq bolmys kókjıegin aıqyndaýǵa mursat alaryna, degenmen tuqıandy tunyqtyń qadirine jetpeı óte shyǵatynyna kózin ábden jetkizgen Nıaz áli kúnge atyn sıpaı qamshylap jol ústinde keledi. Áıteýir bir toqtary baryna sengen kóńili sol bekettiń qaı tustan qara qalqaıtaryn ajyratqan emes. Sóıtkenmen, oǵan jaqyndaı bastaǵanyn ishi sezedi. Múmkin búgin, múmkin erteń, qańǵyr men dańǵyrdyń dabylyn dabyraıtar shaıtan emes qoı, bir qulamada omaqasyp, bir sulamada sereıip jatyp qalatynyna kúmándanbaǵanymen, qaı dárejede sulaıtynyna alań. Sóıte qalsa sońynan qara salǵandardyń kóz dymdarlary shyn peıilmen daýys qoıa joqtar ma, álde, ózin de, ózgeni de aldaýsyratar qońyrsyqtyqtyń qoıyrtpaǵyn shyp-shyp monshaqtatyp baryp túk kórmegendeı jónderine jónele bere me, ol endi bolardyń bolǵan shaǵynyń enshisindegi jaǵdaıat.

Súzbege salsa shyndyq pen jasandylyqtyń órisi únemi qatar jatatynyn moıyndaýǵa májbúr. Tek, sol eki dúleıdiń qaısysynyń salmaǵy basymdaý túsetinin ajyratýǵa kelgende nege múdire beretinin túsinbeıdi. Bul, bálkim, tym bosańdyǵynan shyǵar, bálkim, dúrıa shaqtarǵa degen saǵynyshynyń basymdyǵynan yqpalǵa ıe, áıteýir, qos qulash kebinge oranǵan qalpyńda kór qushaǵyna beıdaýa enýdi azapqa balaǵaly birneshe jyldyń júzi. Jansyz qalsa da deneńdi jaǵymdylyq shýaǵynyń jelpip turǵany ǵanıbetke laıyq. Tek soǵan jetý úshin tirshiliktegi azap pen tozaq otyn keshýdeı-aq keshýden ajyrap qalmaǵany qolaıǵa jaǵatynyna ılanǵan kóńili damyldy umyttyrǵanyna birneshe jaz ben qystyń jobasynda.

Úlken sapar ústinde de ol alań shaqtyń almaǵaıybyn bylaıǵa ysyryp, alań da alań kúnderdiń bultyn ydyrata, shýaq pen shyraqtyń jaryǵyn jurtyna molynan túsirý úshin atqa qonǵanyna senimdi. Es bilgennen ertoqymnan túspegen ǵumyr, bálkim ertoqym ústinde kózin jumar. Ol endi Jaratqannyń quzyryndaǵy erik. Degenmen, tyrylı tirlikten tarpań dúnıeniń dabylyn artyq sanaǵan túıinniń kerige qaıtar nıeti baıqalmaǵany demep, darıǵa dáýrendegi dúrıa kórkemdiktiń janyna qut ekenin eshýaqytta jasyrmaǵany dem beredi. Shyryshtan shynaıylyqty qut sanap, ómir boıy qut jetegine jegilgeni sonyń saldarynan.

Áı-áı, qubylsa quıryǵyn ustatpas, qyńyraısa qyryq saqtan qyrsyq úıirer qaıran tirshilik deseńshi! Seniń qadirińdi bile alǵan, qyzyǵyńa toıyndym degen bir jandy taba alar ma, myna jaryq dúnıeden? Áı, tappas-aý. Jarly janyn salǵan, bary malyn salǵan, biraq, báribir dittegenine jete almaǵandar arqa eti – arsha, borbaı eti – borsha kúıinde qomnan aýa jyǵylyp, máńgilik tynym aıasyna sińisip úlgergen. Buǵan ne qaıran, ne amal? Basqasy basqa, jahanǵa jarlyǵyn asyrǵandardyń óziniń aqyr sońynda topyraqqa qalaı tez sińip joǵalǵandaryn baıqamaı qalǵany shúbá shaqyrmaıdy. Dál qazir Nıazdyń tabany tıgen myna topyraqta kezinde qaharly Shyńǵys hannyń da, aıbarly Aqsaq Temirdiń de izderi aıshyqtalyp edi ǵoı. Bul kúnde múldem kórinbeıdi. Qum sýsydy, jańbyr shaıdy, jel uıytqytty, aqyrynda bári izim-ǵaıymǵa aınaldy. Bolǵan-bitkeni osy ǵana. Tipti, saharaǵa sózin ótkizbek bolǵan Syban-Rabdannyń da qarasy óshkeli qasha-a-an. Bári ótkinshiliktiń tegeýrininen. Sol ótkinshilik kúnderdiń kúninde munyń da qarasyn batyratynyna shák keltirgen emes. Keltirmeıdi de. Óıtkeni, aqtyqtyń aqyryna jetpegen, qoıyrtpaqtyqtyń qoqyr-soqyryn aqtarýdan aspaǵan pende balasy ekenin uǵynýǵa mursha tapqan paqyr bul.

Syban-Rabdan demekshi...

Ol da sanada jańǵyryǵar bir kezeń eken. At aýyzdyǵymen sý ishken, er tolarsaqtan qan keshken sol kezdi eske alýdyń ózi aýyr ekenin Nıaz jan-tánimen sezinedi. Sóıtkenmen eske almasqa taǵy amaly joq. «Aq taban shubyryndy, alqakól sulama» osy Syban-Rabdannyń esimimen baılanysty. Myń-san qoldy bastap kelgen onyń kishi balasy Shýno-Dabo qazaq dalasyn oıranǵa salyp qana qoımaı, endi ony múldem janshyp tastaýǵa nıettengen-di. Bul oıyn jasyrmaǵan da. Túrkistandy alǵannan keıin saıyn dala kindigi Ulytaýǵa qarap ulı bastar ádet tapqan.

Mine, osyndaı syn shaqta tizerlese de tirsegin shaınatpaǵan qazaq jasaǵy qandaı amal-áreketke barýǵa tıisti edi? Birinshiden jasaqtyń negizgi bóligin joıyp almaýdy oılap jaý qarasynan alystaý jatqan Ulytaýǵa qaraı sheginýdi jón dep tapqan, ásker basylary men aqylmandar qatary. Munyń ekinshi qyry da bar-dy. Arqada qalmaq shapqynshylyǵyn kórmegen aýyldar áli jeterlik bolatyn jáne olarda áskerı qolǵa quıylar tyń kúsh shoǵyry basym turǵan. Sonymen qatar, Ábilqaıyr bastaǵan kishi júz jaǵynan keler jasaq ta ol tusqa qalmaqtan buryn jetip, shep qurýǵa qolaılylyq týdyratyn. Kezi kelse qarsy shabýylǵa shyǵyp, jaýdy talqandaýǵa da Ulytaýdyń jer bederi tıimdi edi. Tıimdiligi sonda, birinshiden – jartylaı shóleıt aımaqtan qajyńqyrap jetken dushpannyń óz máninde tynyǵýǵa ýaqyty qalmaıtyn, olar dem baspaı joıqyn urysqa kirýge májbúr bolsa, ekinshiden – jaý jeńile qalǵan jaǵdaıda sheginer aıasy tarylyp, beı-bereketi qashqandy tyqsyra qýǵandardyń mereıin asyrýǵa taǵy da shalǵaılyq yqpal etetini aıqyn-tyn. Tireginen aıyrylǵan dushpan qoly shóldi kókteı ótý barysynda shebin odan saıyn seıiltip qana qoımaı, aıbarynan aıyrylary, senimin joǵaltyp tynary kúmán keltirmeıtin.

Aqyry solaı boldy da. Shubar teńiz jaǵalaýyndaǵy betpe-bet shaıqasta Qabanbaı batyr bastaǵan qalyń qol qalmaq jasaǵyn bir opyndyrsa, Bulanty boıynda Ábilqaıyr bas bola, Qabanbaı qos qaıyra omaqastyra qulatyp, aqyrynda jeńis degen qudyretti sózdi qazaq dalasyna jaıyp jibergen. Sol qudyretten qýat alǵan halyq endi aıbatyn asyra jaýynyń qutyn qashyrar uly kúshke aınalyp shyǵa kelgen.

Maıdan dalasynda jaýyna jaı otyndaı jarqyldaı túspegenimen myna jeńiske qal-qadirinshe Nıaz da óz úlesin qosqanyna kámil. Dushpan jemtiginde qalǵan Túrkistanda otyryp ol Shýno-Dabonyń ásker qarasyn, onyń baǵyt-baǵdary men jasar amal-áreketterin jaýshylar, qala berdi tyńshylar arqyly qazaq dalasyna úzbeı habarlap otyrǵan.

Alǵashynda Nıazdyń bul jerde qalýyn batysqa bettegeli turǵan Ábilqaıyr han da, Arqaǵa oıysýdy uıǵarǵan Qabanbaı batyr da, basqalar da qup kórmegen.

- Dushpan qadirińdi bilmes. Atalyq ekenińdi bireý bolmasa bireýden estise abyroıyńdy tóger. Qaıt raıyńnan, er sońymyzdan, - degen Ábilqaıyr kádimgideı qobaljyp.

Qabanbaı da:

- Ný ormannyń nýlyǵy onda tamyrlanǵan butanyń kóptigimen, jaıylar butaqtyń qoıýlyǵymen áspetteletinin umytpaǵanyń abzal. Qazir bul óńirde ný sırep, sıdıǵan shybyqtar ǵana qalǵanyn óziń de kórip otyrsyń. Al, shybyq aptapta saıa, jaýyn men daýylda pana bolyp jarytpaq emes. Sondyqtan bizben birge ketkeniń jón. Kúsh jınap, kúmis erdiń ústinde saltanatpen qaıta oralarmyz. Sonda tilýimizdi tilegen bul jaqtaǵy jurtpen qaıtadan jadyraı qaýysharmyz, - dep ótilip qoımap edi. Biraq, Nıaz alǵan betinen qaıtpady.

- Taǵdyrdan eshkim aspaǵan, - dedi baılam tezin nyqtaı, - Eger jaý qolynan qaza tapsam Jaratqannyń buıryǵy sony jazǵan shyǵar. Al, eger tiri qalsam mundaǵy onsyz da teperishke túser halqyma súıeý bolatynyma senińder. Meniń qaramdy kórgender unjyrǵasyn túsirmeı, eńsesin jyqpaı erteńine eleńdeı qaraıtyn shama tabady. Sol shamany paıdalana alsaq, quzǵa qular selge aınaldyrsaq burynǵy seńseń tirliktiń qarasyn qapysyz qaıtararymyz ábden múmkin. Olaı bolsa, qınamaǵandaryńyz oryndy. Alla aman-saý kórisýge jazsyn!

Jónge kim jyǵylmaǵan, shyndyqqa kim ara tura alǵan, Ábilqaıyr ketken jurtyn jumyldyrýǵa batysqa bet túzep, Qabanbaı da jyljyǵan Arqadaǵy elge attanyn dabyldata. Qabanbaı kerýenimen handar men bekter qarasy da uly dalaǵa qaraı oıysqan. Aqyry myna dúrmek sońy jeńiske ulasqanyna táýbá!

Shýno-Dabo Nıazdyń kim ekenin bilmedi emes, bildi. Biraq, bir eldiń, ol el tizesinde bulqynsa da, betke ustaryn qazalaı almady. Bálkim ózi osylaı uıǵardy, múmkin aqylmandary solaı keńes berdi, áıteýir qazaq handyǵy atalyǵyn ólimge buıyrmaı, qıraǵan Túrkistandy qalpyna keltirý jumysyn basqarýǵa bekitti. Bul negizgi shep alǵa ozǵanda tý syrtynan búlik shyqpaýyn oılaǵanynan da shyǵar. Bir Qudaıǵa ǵana aıan dúnıeni qazbalaı almaıdy, sóıtkenmen tor ishinde jasymaı, nemese qanjosa bolyp ólmeı, denesin quzǵyndar shuqymaı tiri qalǵanyna áli tań.

Jylandy úsh kesseń de qumyrsqalyq áli qalatynyn umytpaý kerek, Shýno-Dabo qolymen urys Bulantymen shektelmedi, odan keıinde de sandaǵan shaq pa shaq shaıqastar bolyp jatty. Degenmen Bulantynyń qazaq rýhyn kóterip ketkenin eshkim joqqa shyǵarmaq emes. Sonymen qatar, Syban-Rabdannyń kókiregi osy urystan soń basylyp, aqyr sońynda demi úzilgeni de saıyn ólkeniń biraz damyldaýyna sep jasaǵan.

Qalmaq eliniń qaıta kúsh alýy Qaldan-Serenniń qontaıshy taǵyna otyrýynan bastalady. Syban-Rabdannyń úlken uly Qaldan-Seren inisi Shýno-Dabodaı qyzýqandy emes, bir iske bekinse oılanyp baryp amal qylar, aımaǵyn jumsa judyryǵyna syıǵyza alar bıleýshi edi.  Onyń aınalasyna qataldyǵy da jurtqa áser etpeı qoımady. Kúshtini syılar, soǵan bas urar halyq endi jańa qontaıshynyń ámirine bas ıýge májbúr boldy.

Bul kezde qazaq dalasynda da úlken-úlken ózgerister ótip jatqan. 1734 jyly Áz Táýkeniń murageri Sámeke han dúnıeden ozyp, onyń ornyna han saılaý máselesi ashyq sóz bola bastaǵan. Úsh júzdiń ıgi jaqsylary jınalar úlken jıyn Túrkistan mańyndaǵy Kúltóbede ótedi dep belgilenip te qoıylǵan. Úlken han taǵynyń ıegeri Áz Táýkeniń nemeresi Ábilmámbet sultan ekenin de dýaly aýyzdar jurtqa taratyp úlgergen. Endigi másele aq kıgizge otyrǵyzyp han saılaý tóńiregine toǵysqan. Mine, osy arada jaýapkershiliktiń Nıazǵa júktelgeni bar. Jan-jaqtan kelgender aıtýly rásim tizginin Nıaz atalyq ustasyn dep sheshkennen keıin-aq daıyndyq sharalary bastalyp ketken. Aqyry bári oıdaǵydaı ótip, úlken taq ıegeri Ábilmámbet qutty ornyna qonaqtady.

Sol Ábilmámbettiń yqtıarymen atqa qonǵany myna sergeldeńi. Biraq ókinbeıdi. Azdy-kópti tirshilikte jaqsyny da, jamandy da birge kórgen, ashynyń da, tushshynyń da dámin ortaq tatqan qandybalaq dostyń bir bazynasyn kótermese, bir qolqasyn jerge tastasa qaıtip káýkıip júrgendeı, nesine kúmpıip jer basqandaı? Joq, júre de, basa almas. Ary jibermes edi arǵy jaqta uıaty shymyrlap jatqanda. Solaı tárbıelendi, ómir boıy ustanǵany osy qaǵıda. Endi ol ólgende ózimen birge kórge túser. Basqasha jaǵdaıda aıyrylmas.

«Meıli, aıyrylmasa aıyrylmasyn. Ar men uıat berik qonaqtaǵan jerden áıkápirlik qashqan, - dedi ishteı bulqynyp qalyp, - Halqymdy ar men uıatynan aıyrmaǵaı!»

Ol eńsesin kótere, keýdesin jaza janaryn alystarǵa aýdarǵan sátinde áldekim:

- Páli! Ózińe de, turysyńa da bolaıyn! - dep daýystap qaldy.

Óz oılarymen ózderi bolyp kele jatqan toptaǵylar aldydan qara salǵan shoqyǵa japyrlasa qaraǵanda qatqan tastaı qalqaıǵan attylyny baıqady. Onyń kim ekenin de jazbaı tanydy. Sonsyn:

- Mynaý Aqtaılaq aǵam ǵoı! - dep biri tańyrqaı til qatqanda basqalary ilip ala jónelisti:

- Turysy turys-aq qoı!

- Dushpan kórse tyraǵaılasyn, dosym kórse kózi toısyn dep aınalasyna aıbar salǵany shyǵar.

- Salsa salady, Aqtaılaq batyr! Qaharlansa qamal buzar, qatýlansa qara tasty qaq aıyrar kúsh bergen Qudaıy sheksiz qoldaǵan soń aıbar salmaq turmaq asqardaǵyny qaqyratar, meniń aǵam!

- Jasaı ber, batyrym!

İnisiniń myna turysy joldaǵy jolaýshylar adaspasyn degen nıetinen ekenin ańdaǵan Nıaz ishteı rızalyǵyn tanyta jymıyp qoıdy.

Atalyq baýyrlaryna bek razy. Aralarynan eshkimdi bólip-jara almaıdy. Árqaısysynyń óz orny, óz qadiri bar. Itqarasy anaý shalttyǵymen daralanǵan, Qulǵarasy mynaý aqyrsa aldyna kelgenniń qutyn qashyrǵan. Aqtaılaǵy da tur áne alysqa aıbaryn asqaqtatyp. Bular barda elin kim basynǵandaı, jerin kim shapqandaı. Basynǵysy keler de, shabar da tektiniń tektiligin tanymaǵandar. Sóıtkenmen, sońynan ıesi ishinen tepken ıtteı qyńsylap keıin qashar, óńkeı mundarlar. Úıshigine jasyrynar, eger jasyrynýǵa mursha berse. Áı-áı, sappas kóńil-aı, saıqal ómir-aı. Sappastyq baspasa qaýym arasy búlinbes edi ǵoı, saıqaldyq sabasynan aspasa qoıyn qoralaǵan jurt qoıdaı momaqandyǵyn saqtaı tirshilik degen albarda tirnegin jalǵastyryp, baqýattylyǵyn saqtap júrer edi baǵyn basqaǵa buıyrtpaı. Biraq... biraq, ashkózdik pen ashqaraqtyq jaılaǵan alańqaıdan alań joǵalmaǵan zaman mynaý. Attan shyqsa andaǵaılaı shabarlardyń artty oılaýǵa murshasy joq. Mama aǵashqa baılanǵan jaraý attardyń eleńge elirip, bosaǵaǵa súıelgen qadaq naızalardyń jel kóterilmese de óz-ózinen diril qaǵyp turatyndary sondyqtan. Bul qashanǵa sheıin jalǵaspaq? Bilip bolǵysyz. Sóıtkenmen bir basylatynyna Nıaz senedi. Senetini – qaıǵy-muń eshkimge násip syılamaǵan, joqtaý sarynyn ǵana ákelgen. Endeshe, saryn joǵalmaı sarsańdyq qara úzbeıtinin túsingende ǵumyrdyń mándeneri, tirliktiń saltanat jaıary bek múmkin.

Aqtaılaqtyń árirekte, tutqyndaǵy qazaq sultanynyń jatqan jerin anyqtaýda, alǵyrlyq tanytqanyn Nıaz umytqan emes. Oqıǵa bylaı órbigen.

Sultannyń qapylysta dushpan qolyna túskenin bilgen qazaq jaǵy qalmaqqa birneshe ret elshiler attandyrady. Degenmen onyń bári nátıjesiz aıaqtalady. Qarsy jaq azar da bezer. Sózderine qarasań eshkimdi kórmegen, eshkimge qıanat jasamaǵandaı sulý-sypaıy. Qoldarynda bultartpas dálel bolmaǵansyn bular bolsa-bolmasa púsháıman. Endi nendeı áreket jasasa shyndyqqa jetkendeı?

Han ordasy ári-sáriliktiń aýjaıyn qaıyrǵanda Aqtaılaq sybyzǵysyn qoıynyna tyǵa qalmaqtar jaǵyna ótipti de, besten, onnan úı basyn quraǵan aýyl-aýyldy jaıaý-jalpylaı aralaı bastapty. Onda da aýyldyń ishine synalap kirmeı, syrttaǵy oıyn balalaryn jaǵalaıdy eken. Áýeli sybyzǵysyn quıqyljyta tartyp, qara domalaqtardy ábden baýraǵan soń túk bilmegendeı qazaq jaǵynan túsken tutqyn jaıyn ortaǵa qystyra qoıatyn bolypty. Úı arasy urlyǵyn jasyrmaǵan balań kóńil elarasy mánin qaıdan túsinsin, aqtarylyp sala beretin kórinedi. Osylaısha birneshe mekennen derek izin taba almaǵan jas jigit aqyr sońynda bir tustan izdegenin taýypty.

- Oı, sasyq qazaq pa, ol ana qyrdyń astyndaǵy jappada baılaýly jatyr, - depti bir bala biletinin maqtana jetkizip, - Men ony kúnde kóremin. Kıimderi áıbát eken, olardy aǵam tartyp alyp, qazir shoqpytqa orap qoıǵan. Ózine sol kerek, mazamyzdy endi almaıtyn bolady.

Jer men aýyldyń naqty atyn qaıta suraı ábden naqtylaǵan Aqtaılaq endi bógelmeıdi, tasaǵa tyǵyp qoıǵan atyna mine ordaǵa oralady.

Habar tıgende Nıazdyń ózi jolǵa shyqqan-dy. Aqyry qalmaqtarmen kelisimge kele, sultandy ordaǵa alyp qaıtqan.

Bul Aqtaılaqtyń kózsiz batyrlyǵymen qatar qajet jerinde qýlyqqa barsa utylmaıtynyn kórseter tusy edi.  Sóıtken ininiń turysy anaý, japanda qaǵylǵan jalǵyz qadadaı qyr basynda qalshıyp. Qarańnan sadaǵań keteıin, qaıran baýyr!

7

Jetti-aý aqyry.

Bulardy qozykósh jerden kútip alǵan saltanaty jarasqan jigitter arnaıy tigilgen on eki qanat aqshańqan úıge túsirgende kún ekindiden aýa bastaǵan shama edi. Syrmaqty boılaı jaıylǵan birneshe qabat quraq kórpe ústine jantaıǵanda Nıaz óziniń sharshaǵanyn sezindi. Jas kezinde aılap attan túspese myńq etpes bel úsh-tórt kúndik sarsylǵa shydamaıtyn bolypty. Bel ǵana ma, qara san úzilip keterdeı uıyp, alǵa basar qadamyńdy kerige tartady. Shaý tartqanynyń belgisi de.

Tynyqqysy keldi. Ábilmámbet hanǵa sálem berýge sodan keıin de bara jatarmyn dep túıdi ishinen. Onyń ózi de jetken asý ǵoı, túsiner jetpis degen jastyń jelkeden basyp turatynyn degenge saıydy. Basyp qana qoımaı jel qaqqan baqbaq túbitindeı shashyp-shashyp tastaıtynyna kózi jetken shyǵar endigi. Jetse  Nıazdyń myna jatysy kerdeńdiginen emes, amalsyzdyqtan ekenin biler, biler de kóńiline almas, atalyqtyń aldyna birden kelip sálem bermegenin.

Qaıran júrdek ýaqyt deseńshi! Alaryn aıamaı syǵyp alyp, qaldyraryn maıy qashqan mújikteı soraıtyp qoıǵan qaıran ýaqytqa ne aıtqandaısyń. Aıtarǵa tiliń de, nazyń da jetpes. Óıtkeni ol yzdıyp alǵa ozýǵa áýes, sen tyrtyńdap sońynan salpaqtaýǵa táýeldisiń. Bul táýeldilikti moıyndaǵan jalǵyz sen ǵana emessiń. Babalaryń bar, basqalar bar - bári aıdaǵanyna júrer, ılegenine kóner jaǵdaıda quzyryna qulap tynǵan. Olaı bolsa, ýaqytqa naz aıtý kúpirlikke jatatynyn bilgeniń abzal. Bilgennen keıin ókinishke júginbeı, qan-jyńyńdy qasıettige juqtyrmaǵanyń oryndy.

Juqtyrmaýǵa tyrysty. Keýdesinen jany shyqpasa áli juqtyrmaıdy da. Jymysqylana kirigip, jylmyńdaı myıyńdy aınaldyratyn jarymes oılarǵa júginýden qashqaqtaı beretini sodan. Qazir de ondaılar tesik-tesikten syǵalasyp, qarty jetse synalap kirigý úshin o jer, bu jerden qara sala yrbyńdasady. Aıarlyǵynan, aldaýǵa túsirip, artynan opyq shalshyǵyna laqtyryp ketýge yńǵaı alǵanynan. Nıaz onyńa kónbes, sirá da. Jetpis jyl boıy saıqaldyqqa arymaǵan, saryýaıymǵa salynbaǵan sana mynadaı sandyraqtardy da qaperge ilmes.

Beý, jalǵan dúnıe deseńshi! Beý-beý, entikpeden kóz ashtyrmaı ekilenýge ǵana kóndiktirgen qaıran ǵumyr! Shyr etip jaryq sáýlege kelgen sátten bastap sábıdiń aıaq-qolyn damylsyz tyrbyńdatatyny tirshilik ústindegi tynymsyzdyqqa daıyndyǵynyń basy eken-aý. Budan bylaıda endi oǵan múldem tynysqa júginý joq: qaz-qaz turady, táı-táı basady, sonsyn tabanyna tuz seýip alǵandaı júgiredi kelip. Toqtamaıdy. Toqtaýdy múldem umytady. Umytatyny, túptiń-túbinde damyl tabar tusqa jetetinin biledi. Máńgilik damyl beldeýinde jany tynyshtyqqa kirigetinin sezinedi. Sol sezim toqtatpaıtyny daýsyz. Aıalys tabýdyń alqarakók dúnıeden bezinýge jetkizetini aqıqat. Olaı bolsa, Nıazdyń tap qazir ornynan kóterilgeni durys sıaqty. Shaljıyp jatary áli alda ǵoı. Sonda jatar-aq kósilip...

Óz-ózinen uıalys tapty. Muny baýyrlary nege jorymaq, basqa jurt ne demek, tyraıa sulaǵanyn baıqasa? Tastyń úgitilgeni, taýdyń mújilgeni degenge saıyp aıaýshylyq tanytpaq pa, álde «Tebingidegi tory tońnan tuıaǵyn aldyrypty» dep tyrq-tyrq kúle betterin shymshyspaq pa? Mundaı qorlyqqa jany qalaı shydamaqshy? Ony estigen qulaqtyń tas kereń bolyp qalǵany áldeqaıda jaqsy da!

Namysqa shapqan keýde jastyqtan basyn kóterte berdi. «Joq, men áli jyǵylar tusqa jetken joqpyn! - dedi sonsyn tistene kúbirlep, - Olaı bolsa, ılenip jatyp alǵanym jaramas».

Júreleı otyrdy. Keýdesin tiktedi. Baıqaıdy, manaǵydaı emes, sál jatyp turǵandyǵynan ba, ájeptáýir tynyǵyp qalǵanǵa uqsaıdy. Qara san uıysyn basyp, alpamsadaı dene del-saldyǵynan aıyǵa bastapty.

«Endi kim tabalaǵandaı, - dep kúbirledi myna jaǵdaıyna jas balasha qýana, - Bizge kesken terekteı qulaýǵa áli erterek. Er bolyp týǵan soń erlerdeı tik turyp ólý buıyrsa sol jarasqan. Olaı bolsa shıraýǵa tıistimiz. Ábilmámbet aldıar da, men de jurt azbas úshin, dalamyz jat tabanynda tozbas úshin eńselenip júrýge tıistimiz».

Ózin-ózi osylaı qamshylap alǵan Nıaz endi múldem ózgerip, basyn kekjıtken qalpynda úı ishin sholyp shyqty. Sheberdiń qolynan endi shyqqandaı úı súıegi tym jańa eken. Kerege, shańyraq, ýyq aqjondyǵynan arymasa, ys tıe qoımaǵan kıgizi áppaq túsin saqtaı, jıektelgen oıý-órnegin aıshyqtaı janar arbaıdy.  Jalǵyz kıgiz ǵana emes,  basqurlary men jelbaýlarynyń ózi túrli-tústi jipten áshekeılene kómkerilip kóz jaýyn alǵandaı.

İshke jınalǵan júkten de min tappassyń. Oń jaqqa aǵashtan qıýlastyrǵan sáki ornatylyp, onyń ústine kestelengen kórpe-jastyq jınalǵan. Keregege aınala tuskıizder tutylypty. Bári kelisti, bári qonaq kóńilinen shyqqandaı.

Az-kem aralyqta jany jadyraı bastaǵan atalyq endi úıde qamala bermeı syrtqa shyǵýdy nıet ete ornynan kóterilýge qolymen jer taıanǵanynda tystan «Han kele jatyr!» degen daýys jetti qulaǵyna. Ol bir ǵana ret jańǵyryqpaı, birden birge óte birneshe márte qaıtalandy. Endeshe qaǵys estimegeni aıan. Sonda bul kim boldy eken?

Oılanyp úlgergenshe syqyrlaýyq serpe ashylyp, ishke ıyǵyna qamqaly jelbegeı jamylǵan, basyna tóbesi bıikteı syrylǵan, etegi eki jaqqa qıyla qaıyrylyp, oıýmen órnektelgen taqıa kıgen han óte berdi. Tórtbaq denesi men shıraq adymyna qarap birden tanydy, bul kelgen Túrkistan aýmaǵyn bılep turǵan Bolat han bolatyn.

- Assalaýmaǵaleıkúm, qadirmendi atalyq! - dep ol oń qolyn júrek tusyna qoıa, basyn sál ıe sálem saldy tabaldyryqtan attaǵan boıda.

- Ýaǵaleıkúmissalam! - dedi Nıaz jol qaǵıdasyna saı jaýap qata, - Alla jar bolsyn!

- Áleı bolsyn, aǵa! Siz keldi degendi estigende typyrshyp ornymda otyra almadym, sonsyn sálem bereıin dep shyqqan betim edi.

- Bárekeldi! Ǵumyrly bol! Biraq, aldyńa baryp, sálem berý joly meniki edi ǵoı...

- Joq, qadirmendim, alystan alty jasar balasy kelse alpystaǵy atasy sálem berer halyq emespiz be? Siz alystan at arytqan meniń, meniń ǵana ma, dúıim eldiń qalaýlysysyz. Olaı bolsa, sizdi kútý meniń mindetim ekenin umytpaǵaısyz.

- Órkeniń óssin!

Az ǵana til qatysqannan keıin Bolat han beri attaǵanda atalyq ornynan lyp ete qalaı turyp ketkenin ańǵarmady. Áride ekeýi tós túıistirdi.

Endigi tilge Nıaz muryndyq boldy.

- Iá, mal-jan aman ba? - dedi qaıtadan tize búkkende hanǵa júzin bura.

- Din aman.

- Ákeń baqýatty bolar?

- Ákemniń de jaǵdaıy jaqsy. Tek, myna másele qarasyn shaldyrǵaly ýaıymdańqyrap júrgen j