Máseleniń mán-jaıy túsinikti bolýy úshin «mámbet», «máńgúrt» sózderiniń shyǵý tórkini men qoldaný aıasyn saralap qaraıyq.
Mámbet – adamnyń esimi. Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambarymyzdyń qurmetine qoıylǵan esim bolǵandyqtan halyq arasynda erekshe qasterlenedi. Arabtyń «hámd» maqtaý degen sózinen shyqqan. «Muhámmád», «áhmád» sózderi maqtaýly, madaqtaýly degen maǵynany bildiredi. Qazaq ishindegi Mahambet, Mámbetáli, Ahmet esimderi de osy sózben tórkindes.
Mámbet esimimen tarıhta qalǵan iri tulǵalar kóp. Mysaly: Mámbet batyr Kúnbasuly, Mámbet áýlıe Oljabaıuly, tarıhshy-ǵalym Mámbet Qoıgeldi t.s.s. Mámbet dep atalatyn rý úsh júzdiń ishinde de bar. Mámbet esimi qazaq úshin qasterli uǵym bolyp tabylady.
«Máńgúrt» sóziniń bastapqy maǵynasy týraly Ýıkıpedıa ashyq ensıklopedıasynda mynadaı anyqtama berilipti:
«Máńgúrt – jaý qolynda tutqyn bolyp, qorlyq-zorlyq ataýlynyń bárin kórip, mıyna jazylmastaı zaqym kelgen, qaı elden shyqqanyn, kimnen týǵanyn bilmeıtin, tek keýdesinde jany bar, iship-jeýge, qaradúrsin jumystardy atqarýǵa ǵana qabiletti aıanyshty pendeler. Olar – alys pen jaqyndy ajyrata almaıdy, óz anasyn dushpan sanap atyp ta jibere salady. Jadynda eshnárseni saqtaı almaıtyn mundaılar mıǵula, máńgúrt dep atalady».
Kórkem ádebıette máńgúrttiktiń naqty mysalyn Shyńǵys Aıtmatovtyń «Borandy beket» romanynan aıqyn kóremiz. «Máńgúrt» sózi adamnyń boıynda jıirkenish týdyrady, teksizdik pen sanasyzdyqtyń belgisi retinde qabyldanady.
Al endi «mámbet» degen ulaǵatty sózdiń bizdiń qoǵamda qazaqty kemsitý, mazaq etý, qorlaý áreketteriniń sımvolyna aınalyp ketkeni nelikten? Bul sózdiń bir kekesin balamasy – aýyl qazaǵy degendi bildiredi. Gerold Belger bir suhbatynda: «Men ózim de – mámbetpin, bylaısha aıtqanda aýyl qazaǵymyn. Mámbet degen – dala qazaǵy. Ondaı qazaq men úshin óte qymbat» degen edi. Bárimiz de aýyldan shyqqanbyz. Biz úshin eń uly nárse – Dala, Aýyl! Bireý muqatady eken dep biz nege óz tabıǵatymyzdan bezinýimiz kerek? Kerisinshe, boıynda qany bar, ultsúıgish azamat bolyp qalyptasý úshin qazaq balalary aýylda óskeni durys. Aýylda ósken balanyń ulttyq bolmysy, salt-dástúrlerge kózqarasy, dúnıetanymy da ózgeshe bolady.
Keńestik kezeńde qazaqsha sóıleý, qazaq mádenıetiniń ıesi bolý «dóreki» sanaldy, orys tilin bilmeý «mámbettiktiń» belgisi delindi. «Mámbet» sózi orystandyrý saıasatynyń katolızatory boldy. Bizdiń qazaqtar sol sózden ólerdeı qysylatynyn sezgen orystardyń ádeıi oılap tapqan saıası ádisi. Maqsat – oryssha sóılemeıtin aýyl qazaǵyn jekkórinishti etý, aýyl ómirin jıirkenishti kórsetý edi. Olardyń bul zymıan oıyn orystanǵan qazaqtar da ilip áketti. Eldiń kózine «mámbet» bolyp kórinbeý úshin aýyldan kelgen qazaqtardyń ózi tili jetkenshe oryssha sóılep qalýǵa tyrysatyn. Demek biz aýyldyq tabıǵatymyzdan uıalady ekenbiz. «Aýyldaǵynyń aýyzy sasyq» degen sózdi qul sanamyzda ózimiz tiriltedi ekenbiz. Óz qaǵynan jerigen qulandaı bop, óz tabıǵatymyzdan ózimiz jerigenimiz qalaı?
Búgingi tańda mádenıettaný salasynda «mambetızm» degen termın paıda boldy. Buryn aýyldan shyqqan qazaqqa, oryssha bilmeıtin qazaqqa qatysty qoldanylatyn «mámbet» sóziniń maǵynalyq aıasy keńeıdi. Endi bul sóz tek orys tilin bilmegenderge qatysty aıtylmaıdy. «Mámbet» ataýy adamdardyń mádenıetine, kúndelikti is-áreketine, minez-qulqyna, tipti túsinigine qaraı taǵylatyn boldy.
Bir adam ortanyń pikirimen sanaspaı oıyna kelgenin istese, bir kisi shamasyn bilmeı úlken iske umtylsa, bireý ne sóılep ne qoıǵanyn bilmese, bireý ózi úı-kúısiz júrip jıp minip shalqaısa, bireý han saraıyndaı kotejde turyp jatyp jurttan aqsha surap tilense, bireý shash-etekten nesıege batyp toı jasap shashylsa, bireý qaryzdanyp-qaýǵalanyp sheteldiń kýrortynda jatsa, bireý ótirikti shyndaı, shyndy qudaı urǵandaı qylyp kópire maqtansa, bireý aıdaladaǵy ákimdi rýlasym, aǵaıynym dep kókiregin qaqsa... Bireý... Mine, osynyń bári de bir sózben «mámbet» dep atalyp júr. «Mambetızm» bul kúnde asqan mádenıetsizdiktiń balamasy sıaqty
Endi Geraǵań qusap «Men ózim de – mámbetpin!» dep aıta alasyń ba? Aıta almaısyń. Aıtsań elge jıirkenishti kórinesiń. Biraq ózińniń de, ózgelerdiń de eptep mámbet ekendigin ishiń sezip turady. Óıtkeni, qazaq qoǵamy túgeldeı bıik mádenıettiń kóshine ilesip kete alǵan joq. Endigi jerde «mámbettikten» qashý kerek. Bul joǵaryda aıtqanymyzdaı «óz tabıǵatyńnan jeriný» emes, kerisinshe, ultty uıatqa qaldyrý bolyp tabylady.
Óz tabıǵatynan jerindi dep kosmopolıt bolyp ketken máńgúrtterdi aıtý kerek. «Mangýrtızmniń» naqty kórinisterin biz ómirde kúnde kórip júrmiz. Oryspyn deýge túri kelmeıtin, qazaqpyn deýge tili kelmeıtin qandastarymyz ne oılaıdy eken? Olar eshteńe de oılamaıdy. Óıtkeni ol – máńgúrt. Oılansa máńgúrt bolmas edi. Ana tilin, ata tegin, salt-dástúrin, týǵan tarıhyn umytqan adam ultynyń múddesin, halqynyń bolashaǵyn oılaı ala ma? Joq. Olar ózderiniń balalary men nemerelerin de solaı tárbıelep jatyr. Olar úshin ult degen uǵym joqtaı. Jahandanýǵa janushyra qulshynyp otyrǵan da solar. Qazaq degen halyq jer betinen joıylyp ketse de olardyń túgi ketpeıdi. Reseı ımperıasy men komýnıstik partıanyń uzaq jyldar boıy júrgizgen saıasatynyń nátıjesinde tili ǵana emes mıy da aýysyp ketkendigin máńgúrt qandastarymyz bilgisi de kelmeıdi. Biz olarǵa aıanyshpen qaraımyz. Olar bolsa, muqym qazaqqa jıirkenishpen qaraıdy. Mámbetter-aı dep. Mine, búgin osy eki kereǵar túsiniktiń ortasynda qazaq qoǵamynyń basy qatyp otyr. Mámbet bolý – uıat, máńgúrt bolý – súıegińdi satý. Endigi jerde qazaqtardyń azamattyq bolmysyna qoıylatyn talap óte joǵary. Joǵary mádenıet pen tereń bilim, ultsúıgishtik paıym ǵana qazaqty bıikke kóteredi.
Temirǵalı KÓPBAI
