«Toleranttyq» ataýy halyqara­lyq termın sóz bolǵanymen, maǵy­nasy qazaqtyń tól sózi – kádimgi mámilegerlik degenniń balamasy. Ol qa­rapaıym turmysta kórshiniń kór­shige degen mámlegerliginen bastap, keń aýqymda mádenıetter arasyn­daǵy, dinı konfesıalar, ulttar, ulystar, tilder arasyndaǵy ózara mámilegerlikti, ymyralasýdy bildi­redi. Eń bastysy –qazaqtyń mámilegerliginde shek joq ekenin eshkim joq­qa shyǵara almas.

Din – adamzattyń rýhanı mádenıetiniń negizgi faktory. Din arqyly adamdar arasyndaǵy rýhanı baılanys, etnosaralyq kelisim, adamı qundylyq damyp, óz jemisin beredi. Qazaqstan – kóp etnosty memleket. Árbir etnostyń óz nanym-senimderi men etno-mádenı keńistikteri ári teologıalyq, ári áleýmettik másele bolyp tabylady. Árbir dinde adam erkindigi basty orynda turǵandyqtan árkimniń qalaǵan dinin ustaný quqyǵy bar. Sondaı-aq, qazirgi tańdaǵy kóterilip jatqan toleranttylyq máselesi ózara syılastyqpen beıbit ómir súrý maǵynasyn bildiredi.

«Táýelsizdik» sózi – derbestik, bostandyq, azattyq, egemendik, erkindik sıaqty maǵynalardy bildiredi. Qazaq ultynyń «Qazaq» ataýymen atalýy da qazaq halqynyń  erkin, derbes, ózgege táýeldi bolmaı ómir súrýinen shyqqan. Tarıhymyzdy Kereı men Jánibek sultandardyń qazaq handyǵyn qurý kezeńimen qabyldaǵanymyzben, odan áride kóshpeli táýelsiz, erkin el bolǵanymyzdy eshkim joqqa shyǵara almaıdy. S. Seıfýllın «Qazaq tarıhynan qysqasha maǵlumat» atty eńbeginde: «Kóp elinen oqshaýlanyp shyǵyp, jaýyngerlik kásibinde bolǵandardy «qazaq» depti – degen sózimen «Qazaq» sóziniń jaýyngerlik, erkindik uǵymy ekenin kóneden kele jatqan mysyr, parys, ózbek, orys jazbalaryndaǵy tarıhı derekter rastaıdy» dep túıindegen. Sol tarıhtaǵy handarymyzdy aq kıizge aıalap kótergen kúnimen búgingi táýelsizdiktiń aq tańy táýelsiz qazaq halqynyń jeńisi emes pe?! Memleket basshysy N.Nazarbaev: «Táýelsizdik – tilimizdi jańǵyrtyp, dinimizdi qaıtarǵan, tarıhymyzdy túgendep, taǵdyrymyzdy tańdaǵan uly kún. Táýelsizdik – táýekeli jetkenderdiń ǵana peshenesine buıyratyn baqyt» degen bolatyn.

Táýelsizdik bizdi qaǵajý kórgen tilimizge de, qýdalaý kórgen dinimizge de qaýyshtyrdy. Dinimiz júdeý tartqan kóńilimizge ıman nuryn uıalatty. Rýhanı talpynystardyń nátıjesinde keshegi materıalısik dúnıetanymnyń keri áserinen qutylyp, adamzat urlyq-qar­lyq, zorlyq-zombylyq, óshpendi­lik, ashkózdik, arsyzdyq sıaqty jahan­danýǵa jutylyp ketýdiń aldyna tosqaýyl qoıyldy. Ata-babamyz ǵasyrlar boıy ustanyp kelgen ıslam dininiń tarıhyn, dástúrin, sharıǵat normalaryn oqyp-úırenip, urpaqtyń jadynda qaldyrý kerek ekenin de uqtyq. Sebebi, qazaq halqynyń tarıhy men bolashaǵy árdaıym ıslam qundylyqtarymen ushtasqan. Qazaq halqy armandaǵan táýelsizdiginiń shırek ǵasyryn maǵynaly da, baıandy ótkizdi. Endi, osy táýelsizdigimizdi baıandy etý jolynda ne isteý kerek? degen suraýly oıymyzdy ıslam tarıhymen bir baılanystyryp kórelik.

Mekke kezeńinde túsken aıattar Alla Taǵala men adamzattyń, adam balalarynyń ózara ara-qatynasyn retteıtin dinı-ahlaqı qaǵıdalardy qurady. Kóneden kele jatqan qate tanym, ádiletsizdik jáne bólinýshilik sekildi qoǵam bútindigin buzatyn áreketterdiń aldy alyndy. Al, ıslam tarıhyndaǵy «Mádına konstıtýsıasy» Muhammed paıǵambar tarapynan resmı túrde Mádına kezeńinde bekitildi. Bul ata zańda din bostandyǵy ashyq kórsetilýine baılanysty ózge din ókilderi de kelisip, moıyndaǵan alǵashqy saıası-quqyqtyq qujat boldy. 40-dan astam babtan turatyn Mádına konstıtýsıasynda sharıǵat talaptary negizinen tómendegideı úsh baǵytta iske asyryldy deýge bolady.

1. Musylmandar arasynda ımanı baýyrlastyq odaǵyn qurý.
2. Múnáfyqtardy (eki júzdilerdi) bılikke jaqyndatpaı, saqtyqty kúsheıtý.
3. Kitap ıelerimen toleranttylyq kelisim shartyn jasasý.

Áýelgisi, Muhammed paıǵambar Mádınaǵa kóship kelisimen ǵasyrlar boıy jalǵasyp kele jatqan jergilikti halyq – aýs pen hazraj arasyndaǵy rý-taıpalyq qaqtyǵys pen ishki saıası-ıdeologıalyq iritkige tosqaýyl qoıdy. Sonymen qatar, muhajırler (Mekkeden qonys aýdarǵan sahabalar) men ansarlar (mádınalyq sahabalar) arasynda rýhanı baýyrlastyq túsinigin ornatyp, buryn-sońdy bolmaǵan órkenıettiń jańa bir úrdisin iske asyrdy. Bul odaqtastyq Qurandaǵy: «Aqıqatynda, ıman etkender – bir baýyr» (Hujrat súresi, 10-aıat) degen aıattyń aıasynda qalyptasty.

Aıattaǵy ımanı baýyrlastyq máselesinde «ıman» (senim) uǵymynyń orny qandaı? – degen suraq tóńireginde túrli pikirler aıtyldy. Máselen, otbasy nemese týys-týǵan baılanysyn quraǵan qandyq, tektik jaqyndyǵy bar jandar arasynda ózara súıispenshilik, janashyrlyq sezimi bar. Olar bir-birin izdeýdi, qýanysh-qaıǵyny birge bólisý mindetin tabıǵı túrde qabyldaıdy. Sol túsinik negizinde otbasy bútindigi saqtalady. Imanı baýyrlastyq ta quddy sol tárizdi úlken otbasy sanalatyn qoǵam bútindigin saqtaýdyń keńeıtilgen túri esepteldi. Óıtkeni, qoǵam bútindigin saqtaýda qandyq, tektik baýyrlastyqtyń aıasy tar bolǵandyqtan ulttar men ulystardyń ártúrli rýhanı-materıaldyq qajettiligin, áleýmettik problemalardy qandyq týysqandyq sheshe almady. Osy turǵydan kúlli adamzattyń basyn biriktiretin bir tanym, bir maqsat negizindegi ımanı baýyrlastyq usynyldy. Alǵash muhajırler men ansarlar arasynda júzege asqan ımanı odaqtastyqtyń nátıjesinde, ıslam dini jarty ǵasyrda álemniń úshten eki bóligine ádiletti bıligin júrgizse, sońǵy ǵasyrlardaǵy musylman álemindegi alaýyzdyq ózge eldiń bodanyna aınalýǵa ákelip soqty. Alaýyzdyqqa túsip júrgen batys álemi, Muhammed paıǵambardyń júzege asyrǵan «Imanı odaqtastyq» úrdisiniń kóshirmesin «Evropa odaqtastyǵy» degen atpen qabyldaı bildi, sonyń arqasynda kóp jetistikterge qol jetkizdi. 

Ekinshisi, munafyq – syrttaı musylman, din janashyry bolyp kóringenimen ishki jan dúnıesimen musylmandarǵa qarsy ıslam dushpanyna berilgen ataý. Alla taǵala Quranda: «Adamdardyń keıbireýleri, eki júzdi (munafyqtar): «Allaǵa, aqyret kúnine sendik» deıdi. Biraq, olar senbeıdi. Olar (ózderinshe) Allany jáne ıman keltirgenderdi aldaıdy. Biraq, olar ózderin ǵana aldaǵandaryn sezbeıdi» (Baqara, 8-9) delingen.

Islamnan burynǵy mádınalyq arabtardyń arasyndaǵy «Býas» soǵysynan keıin Áýs taıpasynyń basshylarynyń biri Abdýlla ıbn Ýbaıdiń áýs pen hazraj arabtarynyń arasynda bedeli ósip, Mádınadaǵy daýly máselelerge bılik aıta bastady. Ibn Hısham, Abdýlla ıbn Ýbaıdiń Mádınaǵa basshy bolǵanyn aıtsa, Muhammed Hamıdýllah Aqaba kelisiminiń aldynda Áýs pen Hazraj arabtary Abdýlla ıbn Ýbaıdy Mádınanyń koroli etip saılamaqshy bolǵandyǵyn aıtady. Ekinshi Aqaba kelisiminde áýs pen hazraj ókilderi hazireti Muhammedti Allanyń elshisi jáne kóshbasshy tulǵa retinde tanyǵannan keıin, Abdýlla ıbn Ýbaı Mádınaǵa koról bola almaı qalady. Onyń Mádına halqynyń basshysy bola almaı qalýy Muhammed paıǵambarǵa jáne Onyń sahabalaryna degen qarsylyǵyn  týdyryp, maqsatyna jetý úshin eki júzdilikke barǵany aıtylady.

Dana halqymyzdyń: «İshten shyqqan jaý jaman» degenindeı Tábýk soǵysyna da seksennen asa munafyqtar qatyspaı, Mádınada boı tasalap qalǵan bolatyn. Sonymen qatar, olar jáı jatpaı, musylmandardy óz ishinen iritýdi maqsat etip, jymysqy saıasatpen Quba meshitine básekeles Dırar meshitin turǵyzdyrady. Olardyń bul isinen habardar bolǵan Alla elshisi Málik ıbn ád-Dýhshým jáne Máǵın ıbn Adıı atty sahabalaryn jiberip Dırar meshitin qulatqyzady.

«Qoı terisin jamylǵan qasqyrdyń» kebin kıgen múnáfyqtar halıfalar kezeńinde de harıjılik aǵymmen boı kóterse, keıingi ǵasyrlarda «ýahabızm» nemese «salafızm»atymen keńinen taraldy. Sondyqtan, mundaı radıkaldy aǵymdardyń bılik jaqqa kóterilip, ıdeologıalarymen buqara halyqqa yqpal etýleri, BAQ erkin jumys isteýleri, qoǵamdaǵy ortalyqtardy nemese belgili bir bazarlardy ıemdenýleri, tipti, meshitke kelse kópshilik jamaǵatqa qosylmaı syrtta toptasyp bólektenip turýlary el birligin buzatyn áreketter bolyp tabylady.

Úshinshisi, Muhammed paıǵambar Má­dınaǵa kelip qonystanǵan soń qalanyń bedeldi kisileriniń basyn qosyp, memlekettik ata zańdy bekitti.  Mádına turǵyndarynyń bir bóligin quraıtyn ıahýdıler, hrıstıandar jáne musylmandar arasyndaǵy quqyqtyq máseleler jóninde birneshe babtan turatyn kelisim shart jasaldy. Bul týraly dintanýshy M.Isahan: «Mádına Konstıtýsıasynyń 1-shi babynda «Bul kitap (kelisim qujaty), Muhammed paıǵambar tarapynan Quraıysh pen Mádına musylmandary, olarǵa baǵynyshtylar men keıin qosylǵandar jáne birge soǵysqandar arasynda túzildi» dep, Iasrıfti meken etken musylmandarmen birge, Nádir, Qaınýqa, Quraıza ıahýdı taıpalary jáne ózge de birli-jarym hrıstıandardyń quqyqtary qorǵalatynyn jetkizedi» degen. 

Batystyq ǵalym S.Arnold musylmandyq basqarý júıesi jóninde: «Musylman basshylardyń qol astyndaǵy hrıstıandarǵa kórsetken keńshiligi tunyp turǵan ónege. Alǵashqy kezeńdegi toleranttylyq basqarý júıesi keıingi urpaqtarda da jalǵasyn tapty. Tarıhtaǵy hrıstıan ókilderiniń musylmandyqty qabyl etýlerin senim erkindigi negizinde bolǵanyn kesip aıta alamyz. Kúnimizde de hrıstıandardyń musylman elderinde ómir súrip jatýy sol toleranttylyqtyń aıǵaǵy emes pe?!» deıdi. Demek, toleranttylyq ómir súrý saltyn qalyptastyrý – ózge din ókilderine ıslam dininiń jarqyn beınesin is júzinde kórsetýdiń birden-bir joly. Quranda: «Egerde olar (ózge din ókilderi) beıbit bitimge kelýge yńǵaı tynytsa, sen de oń yńǵaı tanyt...» (Ánfal súresi, 61-aıat) degen aıattyń tápsirine ımam Matýrıdı: «Olar (musylman emester) bizden (musylmandardan) beıbit ómir súrýge usynys jasaıtyn bolsa, ony qabyl etý bizge mindet bolady. Tipti, olar beıbit kelisimdi qalamasa da, qajettilik úshin (beıbitshilik úshin) biz olardy beıbit kelisimge kelýin suraýymyz kerek» dep ashyqtap ótken. Islam dini árdaıym beıbit qoǵam qalyptastyrýǵa úndeıdi. Al elimizdegi toleranttylyq ata-babamyzdan, dástúrimizden kele jatqan qubylys. Biz basqa etnos ókilderin jatsynbaıtyn ashyq ult retinde qalyptastyq. Endeshe, árbir Qazaqstan azamaty eldiń turaqtylyǵyn saqtaýǵa, ony nyǵaıtýǵa óz úlesin qosýy qajet dep esepteımin.

S.Oqanuly,

QR DİAQM DİK Din máseleleri jónindegi ǵylymı-zertteý jáne taldaý ortalyǵynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri