«Nursultan Nazarbaevtan keıingi Qazaqstan qandaı bolmaq? Bılikke kim keledi?»
Dál osy suraq búginde kóptiń alańdaýshylyǵyn týdyrǵan. Qazaqstan táýelsizdik alǵaly eldi basqarǵan bir ǵana prezıdent boldy. Egemendikke qol jetkizgeli Nursultan Nazarbaevtyń júrgizgen bıliginen ózgeni kórmegen halyq Elbasynan keıingi Qazaqstannyń hal-ahýalyn ár túrli boljaıdy.
Elbasynyń halyq úshin istegen árbir isi qazaq tarıhynyń betinde máńgige qalary sózsiz. Nursultan Nazarbaev Qazaqstan Respýblıkasy ishinde de, shet memleketter arasynda da óz bedeli men abyroıyn qalyptastyrǵan syı-qurmetke ıe tulǵa.
Alaıda, moıyndaý kerek bir másele bar: bar dúnıeniń shegi bar, bári ólsheýli. Sol sekildi adam balasy da. Búgin bolsa, erteń joq... Dese de, ol da bıligin qazaqtyń ózge azamatynyń qolyna ótkizeri haq. Sol kezde qazaq elin ne kútip turýy múmkin? Mine, dál osy saýal qazaq halqyn qyzyqtyrary sózsiz.
Osydan birneshe jyl buryn sheteldik basylymdar Nursultan Nazarbaevtan keıingi Qazaqstandy ózindik nusqalaryn, boljamdaryn keltire otyryp, jazyp kórgen. Birinshiden, Qazaqstannyń soltústik aımaǵyndaǵy saıası-etnıkalyq ahýalǵa mán bere kelip, «bılikten Nazarbaev ketken soń qazaq jerine Reseı Federasıasy kóz tigedi» degen boljam jasaıdy. Reseıdiń emes, Qazaqstannyń terıtorıasyna kirse de, orystildilerdiń kóbin eskerip, radıkaldy baǵyt ustanǵan reseılik saıasatkerlerdiń elimizdiń soltústik aımaǵyn basyp alýy múmkin degen boljam jasady. Sóıtip, «Qazaqstan ekinshi Ýkraınaǵa aınalýy múmkin» dedi. Sheteldik sarapshylardyń pikirinshe, Qazaqstandaǵy shetel ınvestorlary úshin «eń úlken saıası qaýip» - bıliktiń aýysýy eken.
Jalpy alǵanda shetel basylymdarynyń pikirine súıensek, elde basqarýǵa kelmeıtin alasapyran bastalady nemese «Ýkraına senarıi» ornaıdy.
Bul sheteldik sarapshylardyń boljamy ǵana. Ózbekstandaǵy jaǵdaıdy da sóz etken olar Islam Kárimovten keıin eldegi bılik júıesi túbegeıli ózgeretiinin ári qaýipti kezeń kútip turǵanyn jazǵan. Alaıda Mırzıeev basqaryp jatqan Ózbekstanda jaǵdaıdyń bir qalypty ekenin eskere ketken jón.
Al kelesi bıliktiń tósindegi Qazaqstannyń jaǵdaıy qandaı bolýy múmkin degen saýaldy Qamshy.kz aqparat agenttiginiń jýrnalısi qazaqstandyq sarapshylarǵa qoıyp kórdi. Saıasatker Ámirjan Qosanov Qazaqstandaǵy jaǵdaıdy Ýkraınamen salystyrýǵa múldem kelmeıtinin aıtty.
Saıasatker, Ámirjan Qosanov: «Bılik aýysýy kezinde elimizden aıyrylyp qalmaıyq!»
Táýelsizdik alǵaly elimizdi bir ǵana prezıdent basqaryp keledi. Alaıda, eshteńe máńgi emes, adam balasy da... Kúnderdiń birinde eldi basqa prezıdent basqaratyn kún týady. Sol kezde ne ózgerýi múmkin?
«Qazirgi prezıdent ornynan ketse nemese ómirden ótse, kúnimiz qarań bolady» degen pesımızmmen birjolata qoshtasýymyz kerek! Elbasyna deıin de memleket basshylary bolǵan, odan keıin de basshylar bolady.
Árıne, jeke adamnyń faktory taǵy bar, onsyz bolmaıdy. Sondyqtan bas bılik aýysqannan keıin belgili bir ózgerister bolary sózsiz. Ony tek Nazarbaevtan keıin kelgen adam ǵana emes, sol tusta ústemdik etetin saıası júıe, memlekettiń formasy (sýperprezıdenttik pe, prezıdenttik-parlamenttik pe) anyqtary haq.
Nursultan Nazarbaev qalyptastyrǵan bılik júıesi saqtala ma?
Qazirgideı shekten tys ókilettigi bar kez kelgen basshyny bolashaq saıası júıe kótere almaıdy. Bılik júıesinde de ózgerister bolady. Biraq ol reforma bılik tarmaqtarynyń ókilettikteriniń tepe-teńdigin qalpyna keltirý bola ma, álde naqty klandardyń múddesin qorǵaý jónindegi jasandy qurylymdar bola ma, ýaqyt kórsetedi.
Elbasynyń (2030, 2050) josparlary oryndala ma?
«Qudaıdy kúldirgiń kelse, oǵan óz josparlaryń týraly aıtyp ber» degen qanatty sóz bar. Jáne de onyń tek qana turmystyq astary emes, tutas memleketterge de qatys tálimi bar. Árıne, Nazarbaevtyń ornynan dámetkender oǵan «Sizdiń josparlaryńyz múltiksiz oryndalady!» dep ýáde bereri anyq. Biraq, ýaqyt bárin ózi retteıdi...
Bılik basyna kim kelýi múmkin (sizdiń boljamyńyz)?
Ol jaǵyn bilmedim, óıtkeni qazirgi jaǵdaıda bári de múmkin. Qazir ártúrli sarapshylar ártúrli boljam aıtyp jatyr ǵoı. Bas taqtan dámetýshiler de jeterlik. Sol úshin tıisti zańdar da aıaq astynan, naqty tulǵalardyń qajetine jaratylyp, ózgertilip jatyr. Máselen, bolashaq prezıdenttiń mindetti túrde 5 jyl sheneýniktik qyzmet ótimi bolý týraly talap pen azamattardyń óz-ózin usynýy quqyna alyp tastaý sekildi kúmándi túzetýler.
Menińshe, bizde eki senarı bar.
Biri – prezıdent kózi tirisinde ózinen keıingi bılik júıesiniń negizin qalap, negizgi tulǵalardy belgilep, taǵaıyndap ketedi nemese bizde túrikmendik, ózbektik senarı bop ketýi ábden yqtımal...
Elde azamattyq qoǵam qanshalyqty pisip-jetiledi?
Azamattyq qoǵam, sózsiz, bizde qalyptasyp qalǵan. Oǵan qazirgi zamannyń aqparattyq, tehnologıalyq múmkindikteri óz áserin tıgizýde. Onyń ústine, bılikte aldaǵy ýaqytta bolatyn ózgerister de árbir qazaqstandyq azamattyń saıası belsendiligin arttyratyny túsinikti: buryn saıasatpen múldem qyzyqpaıtyn adamdardyń ózi «erteń kim bılikke keledi? Jaǵdaıymyz ne bolar eken?» degen saýaldar tóńireginde oılanyp jatyr.
Biraq, bıliktiń qoldan jasaǵan kedergileriniń kesirinen bizde sol azamattyq qoǵamnyń órkenıetti ınstıtýttary joıylǵan derlikteı. Balama pikir bildire alatyn partıalar men táýelsiz BAQ joqtyń qasy. Resmı bılikke tym jaqyn kvazıazamattyq qurylymdardyń bári jasandy, olardyń el ishinde bedeli joq. Mundaı qubyjyq aýhal memlekettiń demokratıalyq damýyna óziniń teris yqpalyn tıgizip jatyr.
Kezinde sheteldik basylymdar Qazaqstandy Nazarbaevsyz elestetip kórdi de, Ýkraınanyń kúıin keshýi múmkin degen boljamǵa kelgen. Birinshi kezekte Qazaqstandaǵy til máselesin nazarǵa alǵan eken. Osyǵan baılanysty pikirińiz.
Til máselesi Qazaqstanda órkenıetti túrde sheshilip jatyr dep oılaımyn.
Al Ýkraına syndy elderdegi revolúsıalarǵa kelsek... Ondaı salystyrýdyń ózi orynsyz! Bıliktiń aýysýynyń formalary ártúrli bolady.
Sonyń ishinde radıkaldy, bet-júzge qaramaıtyn, bárin de qyryp-joıýǵa shaqyratyn destrýktıvti kúshter kúsh alyp ketse, ol anarhıaǵa ulasyp ketýi ábden múmkin. Óz basym bılik úshin talasqan olıgarhtar óz maqsatyna jetý jolynda qarapaıym halyqty paıdalanyp kete me dep te qorqamyn! Olar tipti ulttyq múddelerdi de aǵymdaǵy máselelerdi sheshýde tárk etýi de ǵajap emes!
Sondyqtan bıliktegi de, opozısıadaǵy da, osy ekeýine de kirmeıtin qoǵamdyq kúshter men tulǵalar ózderiniń tarıhı jaýapkershiligin sezinip, bıliktiń aýysýy tusynda Qazaqstannyń túpkilikti ári túbegeıli múddeleri tóńireginde (memlekettiń Táýelsizdigi, jer aýmaǵynyń tutastyǵy) toptasýy kerek dep sanaımyn!
Saıasattanýshy, Aıdos Sarym: «Islam Kárimovten keıingi Ózbekstan qandaı bolsa, Qazaqstandaǵy jaǵdaı dál sondaı bolady»
Osy másele boıynsha saıasatker Aıdos Sarymnyń da pikirin bilip kórdik. El azamaty bári báz qalpynsha jalǵasady degen boljam jasady.
Islam Kárimovten keıingi Ózbekstan qandaı bolsa, Qazaqstandaǵy jaǵdaı da dál sondaı bolmaq. Bılikke jańa kelgen adam memleket basshysynyń josparlaryn mindetti túrde qaıta qaraıdy. Qandaı sala bolmasyn, jumys jalǵasý qajet. Máselen, jol salyný, aýyldardyń bárin sıfrlandyrý degen sıaqty ár túrli saladaǵy jumystar ózinen-ózi istelýi kerek. Kim kelse de meıli...
Biraq másele jospardyń jaqsy jazylǵandyǵynda emes, onyń júzege asqandyǵynda. Elıtanyń búgingi kúnmen ǵana ómir súrýge tyrysatyny, jemqorlyqqa, nemquraılylyqqa, iship-jeýge jaqyndyǵy syndy dúnıeler kez kelgen baǵdarlamany, oryndalý kerek jospardy joqqa shyǵaryp jatyr.
Saıasatker Nazarbaevtan keıin bılik basyna keletin adamnyń bedeli men ataq-dárjesiniń bolmaıtynan eskerip, onyń bılikti eki jaǵdaıda júrgizýi múmkin ekenin aıtady.
Nazarbaev áli kúnge deıin eldi basqaryp otyr. Bıligin ózgemen bólisýge áli de daıyn emes. Óıtkeni múmkindigi baryna senedi. Shamalap qarasaq, Ózbekstandaǵy jaǵdaı sıaqty bolýy yqtımal. Odan keıingi kelen adam ádil saılaýda jeńetin áleýeti bar. Alaıda kelesi adamnyń Nazarbaevtikindeı ataq-dárejesi, dańqy, tarıhy bolmaıdy. Sondyqtan ol amalsyzdan «Men Nursultan Nazarbaevtyń ádil shákirtimin!» degen oımen «Elbasynyń aıtqandaryn buljytpaı oryndaımyn» degen saıasat júrgizýge májbúr.
Ekinshi joly bar: ózine jetispeıtin ataq-dańqty kúshteý arqyly alýy múmkin. Biraq XXI ǵasyrda dıktatýra ornaǵan zamanda halyqty kúshpen bıleý asa qıyn. Mırzıeev myrza Ózbekstanda ótkizip jatqan saıasatty shamalap jas Kárimov formatyna túsirýge tyrysatyn sıaqty. Men jastaýmyn, sol kisiniń qatelikterin eskerdim, sol kisiniń aıtqandary durys degen oıda boldy.
Bizdiń jaǵdaıda elıtalar bılikke, taqqa eń kúshti adam da emes, olardyń túsinigindegi «eń álsiz», erteń basqalardy jaǵadan almaıtyn, tisin batyrmaıtyn adamdy tańdaýǵa tyrysady. Álsiz adamnyń kelse, elde naqty baǵdarlama bolmaıdy.
Qazaqstanda azamattyq qoǵamnyń qalyptasý jaǵdaıy qandaı bolmaq?
Ekinshi másele, basqa prezıdenttiń kezinde bizdiń azamattyq qoǵam qanshalyqty pisip-jetiledi? Jańa basshynyń ult aldyndaǵy atqarýy mindetti isterdi júrgizýge, jaýapkershilikti alýǵa qoǵamnyń ishindegi saıası kúshter qanshalyqty daıyn bolady? Bizdiń eldegi úlken másele – jaýapkershilik. Bárimiz sózben qatyramyz, biraq iske kelgende taıyp ketemiz, jaýapkershilik alýdan qashamyz. Jaýapkershilikti sezinetin saıası, bıznes elıtalar qalyptassa, onda qoǵamnyń birte-birte transformasıaǵa túsýine múmkindik týady.
Álsiz basshy kelse, eldegi jaǵdaıdy kóz aldyna elestetip, kúrdeli kezeńniń de bastalyp ketý múmkindigin boljady.
Álsiz basshynyń eń jamany – eshteńe jasamaıtyndyǵynda, qozǵalmaıtyndyǵynda. Tek qoǵamnyń ári qaraı irip-shirýine jol ashady.
Búginde Nazarbaevtyń bedeliniń arqasynda jyly jabylǵan, aıtylmaǵan dúnıeler bar, talqylanbaǵany, keıinge qaldyrylǵany da jeterlik. Álsiz basshynyń tusynda osylardyń bári ashyla bastaıdy. Óıtkeni Nazarbaevtyń qazirgi bıligi, bedeli osy syndy máselelerdi jaýyp tastaýǵa jetetin bolsa, jańa basshynyń oǵan kúshi jetpeýi múmkin. Sol kezde kúrdeli kezeńniń bastalyp ketýi yqtımal.
Qarapaıym adamdardyń ómirinde ózgeris bolady dep oılamaımyn. Stalın de óldi, Brejnev te óldi... Basshy ólgennen keıin halqy onymen birge ólmeıdi.
Alaıda halyqta úreı bolatyny da anyq. Máselen Ózbekstan bizden artyq-kemshiligi joq el. Shamamen tili, dili, dini, tarıhy uqsas halyq, memleket. Ol jaqta da eńirep jylaǵandar, qınalǵandar boldy. Minekeı, bir jylǵa taıap qaldy, sol arada eskertkishterin ornatyp, mýzeılerin ashyp, tirshilikterin jalǵasyp jatyr. Joldar salynady, dúkender ashylady, ushaqtar ushady – munyń bári ómirdiń ózindik dıalektıkalyq zańy.
Nursultan Nazarbaevtan keıin prezıdenttikke kim kelýi múmkin?
Bir ǵana jaýap aıtamyn: Nazarbaevtyń qaı kúni ketetinin bilseńizder, maǵan aıtyńyzdar. Sol kezde úkimet basshysy kim, prezıdent apparatynyń jetekshisi kim, májilis, senat tóraǵalary kim, prezıdenttiń aınalasyn kimder qalyptastyryp júrdi degen tizimdi qaraımyn da, oılanyp, saralap, óz jaýabymdy aıtarmyn. Al ázirge qandaı da bir boljam jasaýǵa erte.
Qamshyger: Gúlim Jaqan
