Astana qalasy ákimdiginiń baspasóz qyzmeti Elordanyń 3 aýdanynda áleýmettik ınfraqurylym boıynsha jumystar atqarylǵanyn habarlady. Onyń ishinde kórý jáne estý qabiletinde múkisi bar, arbaǵa tańylǵandarǵa, ǵımarattarda júrý yńǵaıly jáne qoljetimdi bolý úshin pasporttaý jumysy aıaqtaldy.

Bul bir ǵana Astana qalasynda júrgizilgen jumystar. Al Qazaqstannyń basqa óńirlerinde jaǵdaı qandaı? Zań boıynsha múmkindigi shekteýli jandarǵa tıesili jaǵdaıdyń barlyǵy  jasalǵan ba? Bul rette men olarǵa tólenetin tólemaqy, járdemaqy men jeńildikter týraly emes, múmkindigi shekteýli jandardyń qala, aýdan, aýyldarda erkin júrýine, qoǵamdyq kóliktiń qyzmetin paıdalanýǵa jáne t.b jaǵdaı jasalǵan ba degen suraqqa jaýap izdep kóremin.

2015 jyly Qazaqstan múgedek adamdardyń quqyǵy týraly Konvensıany ratıfıkasıalady. Soǵan saı, múmkindigi shekteýli jandarǵa qatysty  halyqaralyq standarttarǵa sáıkes mindetterdi qolǵa aldy. Sonymen qatar, «QR múgedekterdiń quqyǵyn qorǵaýǵa qatysty zańǵa tolyqtyrýlar men ózgertýler engizý týraly» zań qabyldandy.

Onyń ishinde múgedek jandardyń ushaq, poıyzben erkin júrýge, olarǵa arnalǵan kólik turaǵyn paıdalanýǵa  jaǵdaı jasaý da bar.

Sonymen qatar, 2012-2018 jyldar aralyǵynda múmkindigi shekteýli jandardyń quqyǵyn qorǵaý jáne ómir sapasyn jaqsartý maqsatynda baǵdarlama qabyldandy. Al is júzinde qalaı?

Osydan biraz ýaqyt buryn 30 jastaǵy Svetalana Býharova Aqtóbe ákimdigin sotqa bergen. Ol 2010 jyldan beri birinshi toptaǵy múgedek, arbamen júredi. Svetlana Býharova 1981 jyly salynǵan úıde besinshi qabatta turady. Aqtóbe turǵyny ákimdikti arbamen esh qıyndyqsyz dalaǵa shyǵyp, qaıta kirýi úshin dálizderge pandýs ornatýǵa mindetteýdi sottan surady. 

Aıta keteıik, «Múgedekterdiń áleýmettik quqyq zańy» boıynsha ǵımarattyń jobasyn jasaǵanda jáne salǵanda múmkindigi shekteýli jandarǵa arnalǵan pandýstardy ornatý qajet.

Osyǵan qaramastan Aqtóbe ákimdigi pandýs ornatý arqyly baspaldaqtar tar bolyp, basqa turǵyndardyń quqyǵyn shekteıtinin aıtyp, pandýstardy ornatýǵa ketetin qarjyny múgedekterdiń ózi tóleý qajet ekenin aıtqan. Biraz ýaqytqa sozylǵan bul is Svetlana Býharovanyń paıdasyna sheshilmedi.

Birinshi toptaǵy múgedek besinshi qabattan kóshege shyǵý úshin talaı mashaqatty bastan ótkergeni haq. Mundaı jaǵdaılar múgedekterdiń quqyqtaryn shekteıdi. Múgedek adamnyń qalypty ómir súrip, qalaǵan ýaqytynda dalaǵa shyǵyp taza aýamen tynystap, jumys istep, bilim alyp, serýendeýine kedergi keltirip otyr. Pandýstardyń joqtyǵynan tórt qabyrǵaǵa telmirip qalypty ómirge tek terezeden qarap, adamdardyń emin-erkin serýendep júrgenine qyzyǵýmen bolady.

Svetlana Býharova óz quqyǵy úshin kúresti. Sondyqtan onyń oqıǵasyn qazaqstandyqtar bildi. Al múmkindigi shekteýli bolǵanymen qoımaı, jedel saty da joq, páter dálizinde pantýs ta ornatylmaǵan adamdar ún-túnsiz taǵdyrdyń jazýyna moıynsunyp, otbasy múshesin áýre-sarsańǵa túsirmeýi úshin tórt qabyrǵada eriksiz qamalyp otyr.

Qazaqstan múgedekter odaǵy men Almaty qalalyq múgedekter qoǵamynyń tóraǵasy Álı Amanbaevtyń aıtýynsha, Keńes Úkimeti kezinde de, QR zańynda da árbir salynǵan ǵımaratta múmkindigi shekteýli jandarǵa beıimdelgen qurylǵylar bolý kerek dep tasqa tańba basqandaı jazylǵan. Alaıda ol zań oryndalmaıtynyn aıtady.

«Biz múmkindigi shekteýli jan degende eń aldymen kóz aldymyzǵa múgedekter arbasyna tanylǵan adamdy elestetemiz. Shyn mánisinde olardan bólek kózi kórmeıtinder men estý qabiletinde múkisi barlar da bar. Biraq olar nazardan tys qalyp otyr. Qazaqstannyń kóptegen ǵımaratynda zaǵıp jandarǵa arnalǵan taqtaısha ornatylmaǵan. Qulaǵy estimeıtinderge arnalǵan aýdarmashylar joq. Alyp Almaty qalasynnyń ózinde mylqaýlardyń tilinde sóıleı alatyn 72 aýdarmashy ǵana bar. Biraq ol qaısibirine jetsin. Al qurylys jumystaryn júrgizgen kompanıa onlaın aýdarma jasaıtyn planshetterdi qosymsha qarajat shyǵaryp satyp alǵysy kelmeıdi. Al sheteldikter salǵan ǵımarattarda múmkindigi shekteýli jandarǵa arnalǵan barlyq jaǵdaı jasalǵan. Sebebi órkenıetti elderde qurylys jumystary aıaqtalǵannan keıin ǵımarat qatań tekserýden ótedi. Eger zańda kórsetligen erejeler saqtalmaǵan nemese buzylǵan jaǵdaıda iri kólemdegi paıyzdyq kórsetkishte aıyppul salynady» deıdi Álı Amanbaev.

Qazaqstan múgedekter Odaǵy tóraǵysy elde múmkindigi shekteýli jandarǵa qatysty kóp zań qabyldanǵanyn da atap ótti. Alaıda zań oryndalmaǵandyqtan jáne qatań baqylaý bolmaǵandyqtan atalmysh másele týyndap otyr. Sonyń saldarynan, múgedekterge arnalǵan jabdyqtar ornatylǵannyń ózinde ol durys jasalmaǵan. Máselen, pandýstardyń yldıy 5% bolý kerek. Alaıda Qazaqstandaǵy kóp ǵımarat pandýsynyń yldıy 15-20% deıin jetip jatady. Mundaı pandýstarmen júrý óte qaýipti ári yńǵaısyz.

Zańda múgedekterdiń quqyǵyn qorǵaıtyn sheshimder ázirleý, qabyldaý kezinde ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdar múgedekterdiń qoǵamdyq birlestigimen jáne onyń ókilderimen aqyldasý kerek dep kórsetilgen. Biraq ony eshkim elep-eskerip jatqan joq. Sondyqtan osyndaı máseleler týyndap jatyr.

Múmkindigi shekteýli jandardyń erkin bilim alyp, jumys istep, serýendeýi úshin tek ǵımarattar ǵana emes, ushaq, poıyz, metro jáne avtobýstar da beıimdelgen bolýy shart.

Álı Amanbaevtyń aıtýynsha, bul rette de másele shash etekten.

«Almaty qalasynda  600-700 astam múgedekterge beıimdelgen transport bar. Olar bolǵanymen onyń júrgizýshileri atalmysh avtobýstardy durys júrgizýdi bilmeıdi. Erejeni saqtamaıdy. Aıaldamalarǵa jaqyn toqtamaıdy. Aıaldamaǵa qaraı qoıylatyn qurylǵylar bar. Júrgizýshiler múmkindigi shekteýli jandarǵa yńǵaıly bolý úshin qoǵamdyq kólikti qalaı júrgizý kerek ekenin túsiný kerek. Qazir túsindirý jumystary júrgizilip jatyr.

Al áýejaılar múmkindigi shekteýli jandar úshin  98% beıimdelgen. Máselen, zaǵıp jandarǵa arnaıy qurylǵy beriledi. Ol boıynsha qolymen qajetti aqparatty oqıdy nemese bir túımeni basý arqyly dıktordan qajetti málimetti ala alady.

Ókinishke oraı, temir jol vokzaldaryndaǵy jaǵdaı máz emes. Múmkindigi shekteýli jandardyń poıyz arqyly júrýi múlde qarastyrylmaǵan. «Mınıstrlikte aqsha taba almaı jatyr» degen ýáj aıtady.

Metroda da arbamen júretinderge óte qıyn. Desek te, metrodaǵy olqylyqtardy sheshýge jáne múgedek jandarǵa qaraı beıimdeýge ákim tapsyrma berdi» deıdi Qazaqstan múgedekter odaǵy men Almaty qalalyq múgedekter qoǵamynyń tóraǵasy.

Qazaqstandaǵy múmkindigi shekteýli jandarǵa jasalǵan jaǵdaıdy eskere kele bir máseleniń kúrmeýi sheshilmegendikten odan da úlken problemamen kezdesetinimizdi ańǵarýǵa bolady. Ǵımarattardy zańǵa sáıkes múgedekter úshin qoljetimdi etip salmaǵandyqtan olardyń áleýmettik qorǵalýy, qoǵamǵa beıimdelý jumystary óte baıaý júrip jatyr. Nege deısizder ǵoı. Sebebi JOO, arnaıy oqý oryndarynda kórý, estý qabiletinde múkisi bar jáne ózbetinshe júre almaıtyndardyń júrip-turýyna arnalǵan quraldar salynbaǵan. Mundaı jaǵdaıda olardyń oqý ornyna baryp, bilim alýy múmkin emes. Bilimi bolmaǵandyqtan jumysqa ornalasa almaıdy. Al qara jumys isteı almaıtyny beseneden belgili. Oqyp, belgili bir maman ıesi atanyp, jumys istep, kóshege erkin shyǵa almaǵandyqtan qoǵamnan oqshaýlaný, qalyń buqaraǵa sińisý problemasy órshıdi. Iaǵnı joǵarydaǵy máseleni sheshpeıinshe múmkindigi shekteýli jandardyń qalypty ómir súrýi óte qıyn.

Shetel tájirıbesine súıensek, múgedekterdi qoǵamǵa beıimdeý úshin 20-30 adamnan turatyn otbasy qurady. Onda múmkindigi shekteýli jandar da, densaýlyǵynda kináráti joq adamdar da bar. Otbasy músheleri olardy jumysqa aparyp, birlesip tamaq jasap, ózbetinshe ómir súrýge úıretedi, qoǵamǵa beıimdeıdi.

«Al Qazaqstanda múmkindigi shekteýli jandardy barlyǵyn ınternatqa aparyp tastaıdy. Ol túrme sekildi. Osydan keıin qoǵamǵa beıimdeý týraly aıtýdyń ózi qıyn» deıdi Álı Amanbaev.

Osy tusta Facebook qoldanýshysynyń bir jazbasy esime túsip otyr. Onyń mazmuny mynadaı edi:

«AQSH-ta múmkindigi shekteýli jandardyń kóp ekenine tańqaldym. Qoǵamdyq kólikte de, tamaqtaný oryndary, dúkender barlyq jerlerde múgedek adamdy kóresiń. Biraq AQSH-ta múmkindigi shekteýli jan kóp degen pikir qate bolyp shyqty. Onda Qazaqstandaǵydaı múgedekter bar. Olar on eki múshesi saý adamdar sekildi jumys isteıdi, oqıdy, qyzyǵýshylyǵyna qaraı kýrstarǵa barady, demalys oryndarynda kóńil kóteredi, saýda jasaıdy  t.t. Al Qazaqstanda múgedekterdiń erkin júrip-turýyna jaǵdaı jasalmaǵandyqtan olar tórt qabyrǵaǵa telmirip otyrýǵa májbúr» dep jazady.

AQSH-ta múgedek jandardyń quqyǵy jaqsy qorǵalǵan jáne áleýmettik beıimdeý máselesi myqtap qolǵa alynǵan. Bir ǵana mysal keltireıin. Burynǵy AQSH prezıdenti Franklın Rýzvelt polımıelıtom dertine shaldyqqan. Sondyqtan múgedekter arbasymen júrýine májbúr bolǵan. Alaıda bul jaǵdaı onyń el basqarýyna kedergi keltirmedi. Vashıngtonda Rýzveltke arnalǵan eskertkish ornatylǵan. Ol Amerıkanyń barlyq múmkindigi shekteýli jandardyń eskertkishi bolyp esepteledi.

Qazaqstanda da múmkindigi shekteýli jandar qoǵammen sińisip, ózbetinshe ómir súrip, Qazaqstan boıynsha basqa adamdar sekildi erkin júrip-turýyna tolyq quqyly jáne solaı bolýy tıis. Alaıda baqylaý men zańnyń oryndalmaýynan múmkindigi shekteýli adamdardy tar álemge qamap ustap otyrmyz. Bul tikeleı múmkindigi shekteýli jannyń quqyǵyn shekteý. Joǵaryda aıtylǵan máseleler sheshilmeıinshe ár adamnyń ini, qaryndas, baýyr eti balasy men baýyrymyzdyń ómiriniń tasada óte beretini anyq.

Ásem Álmuhanbet