Sovet úkimeti halyqty toz-toz qylǵan saıası naýqandarynyń myzǵymas tuǵyryn taptyq kózqarastan, ústem tapqa jatqyzylatyndardy jek kórýshilik sezimnen qalaǵany málim. Qazaqstandaǵy bılik júrgizgen saıasat úshin de el ishindegi burynǵy bas adamdar men zıalylardyń bári tap jaýy, kedeı-kepshikter ókimetiniń dushpany sanatynda-tyn. Qara halyq, ádette, ókimet soıylyn soǵýǵa beıim keledi emes pe. Sondaı ahýal qazirgi Aqtóbe oblysynyń Yrǵyz aýdany aýmaǵynda ómir súrgen, keńes bıligine deıin el ishinde qadirli bolǵan Qarpyq bıdiń áýleti basyna da túsedi. Sonda, saıası túrtpekke shydamaǵan onyń balalarynyń biri, «Kishi júz Qarakesek rýynyń Esengeldi Baıysy Qarpyq bıdiń bel balasy» Ospanǵalı «tigýli aqboz úıin jasaý-jabdyǵymen tastap, anasy Hanbıbi men qaryndasy Ánýzany at-arbaǵa otyrǵyzyp, shaǵyn dúnıesimen, bir-eki bas malymen bir túnde» ata qonysynan údere kóshedi. Qyzylorda oblysyna ketipti, sóıtip sol jaqta, «Qazaly aýdanyndaǵy naǵashy jurtyn panalaǵan kórinedi». Ákesiniń jańa mekeninde dúnıege kelgen, búginde zeınetker, medısına salasynyń ardageri Oryndyq Ospanǵalıqyzy Qarpyq osylaı deıdi. Ol áýletiniń bastan keshken qıyndyqtaryn zertteýge jasóspirim shaǵynan kirisken eken. Áýelde, yńǵaıy, jeke basqa tabyný áshkerelenip, saıası repressıaǵa ushyraǵandardyń alǵashqy legi aqtalǵan «jylymyq» jyldar bolýǵa kerek, ákesi Ospanǵalıdan onyń nemere inisi Hansultan Súıinishálınniń Aǵartý halyq komısary bolǵany, óziniń sol shaqta onyń Almatydaǵy úıine barǵany jaıynda anda-sanda eske alǵanyn estıtin. (Hansultannyń ákesi Súıinisháli Ospanǵalıdyń ákesi Qarpyqtyń týǵan inisi). Biraq, balalyǵynan ǵoı, surastyryp, áńgimeni odan ári órbitip kórmegen. Ákesiniń aıtqandaryna tek, eseıe kele, 1960 jyly, joǵary synypta oqyp júrgeninde mán berip, respýblıka bas prokýratýrasyna saıası repressıa qurbany bolǵan nemere aǵasynyń deregin izdestirgen hat joldaıdy. Sodan birer aı ótkende, «ondaı kisiniń famılıasy tizimde joq» degen jaýap alady.
Saıası qýǵyn-súrgin jan-jaqqa shashyratqan áýlet múshelerin izdestirýdi Oryndyq Ospanǵalıqyzy 1961 jyly Almaty medısına ýchılıshesine oqýǵa túskennen keıin jalǵastyrady. Aqtóbelik kýrstastary arqyly surastyryp júrip, ákesiniń týǵan aǵasy Muhambetqalı Qarpyqovtyń uly Qalqorazdy otbasymen tabady. Nátıjesinde jaısyz saıasat ajyratqan baýyrlar 35 jyldan keıin qaýyshady. «Qarpyqov Qalqoraz aǵaıym «Sosıalısik Qazaqstan» gazeti arqyly izdeý salyp, 1973 jyldary Súıinishálın Hansultan kókemnen qalǵan jalǵyz tuıaq Bolat aǵany, Qatıra jeńgemizdi taýyp, dıdarlasyp, qatysyp» baryp dúnıeden ótti dep jazady Oryndyq Ospanǵalıqyzy. Al ákesi Ospanǵalı «inisiniń aqtalǵanyn, odan jalǵyz tuıaq qalyp, adam bolǵanyn» bilmegen qalpy 1972 jyly qaıtys bolǵan eken. Túrli jaǵdaıǵa baılanysty kóp jyldar boıy Hansultan kókesiniń otbasymen Oryndyqtyń ózi de qatysa almaǵan kórinedi. Munyń reti 1992 jyly keledi. Sol jyly Qyzylordadan shyǵyp, nemere aǵasy Hansultannyń zaıybyn Almatyǵa arnaıy izdep barady. Tabady, Qatıra jeńgesine sálem beredi. Alǵash kórgennen-aq jatyrqamaı: «Aǵańa kózderiń uqsaıdy eken», – dep, jyly qarsy alǵan jeńgesi oǵan basynan keshkenderinen syr shertedi.
Narkom Hansultan Súıinishálındi Almatynyń Fýrmanov kóshesindegi 120-úıde 1938 jylǵy 8 tamyz kúni tutqyndapty. Ol munda otbasymen (26 jasar áıeli Qatıra Mahmutqyzy, eki jasar uly Bolat, bir aılyq qyzy Sholpan, toǵyz jasar qaryndasy Shámsıa Omarǵalıevamen) birge turatyn. «Halyq jaýyna» aınalǵan úkimet múshesiniń áıeli men bala-shaǵasy artynsha úıden qýylyp, áldebir jertólege uılyǵady. Kúzdi kúni jendetter «otanyn satqan opasyz otbasynyń múshesi» retinde Hansultannyń jetkinshek qaryndasyn balalar úıine áketedi, zaıybyn, sábılerdiń qyzylsha shyǵyp qatty aýyryp jatqanyna baılanysty ǵana kidirip, erteńine qamamaq bolady. Muny estigen jezdesi Qatırany syrqat balalarymen at-arbasyna otyrǵyzyp alyp, túndeletip Uıǵyr aýdanyna alyp ketedi. Qatıra Súıinishálına aıdalýdan sóıtip qutylady, sodan beri taǵdyr basqa salǵan nebir qıynshylyqtarǵa tózip, ılalap kúnin kórip júredi. Qyzy qyzylshadan shetinep ketken, ulyn, azamatynyń amanatyn, el-jurttyń arqasynda, áıteýir, aman-esen ósiredi. Jeke basqa tabyný áshkerelengen shaqta, qazaqtyń aqyn qyzy Márıam Hákimjanovanyń jol siltep kómektesýi arqasynda, quzyrly organdarǵa hat jazyp, jazyqsyz jazalanǵan kúıeýin izdestiredi. İzdenisi nátıjeli bolady. Sovet Odaǵy Joǵarǵy sotynyń Qylmystyq ister jónindegi sot alqasy qylmys quramy dáleldenbegen dep taýyp, Hansultan Súıinishálındi 1955 jylǵy 7 qyrkúıekte aqtaıdy. Osylaı, taǵylǵan aıyptyń negizsiz bolýyna baılanysty, KSRO İshki ister halyq komısarıaty (NKVD) janyndaǵy Erekshe Májilistiń 1940 jylǵy 11 maýsymdaǵy qaýlysynyń kúshi joıylady. Jazyqsyz jazalanǵan qýǵyn-súrgin qurbanynyń otbasyna Almatydan Komýnıs dańǵyly boıyndaǵy úılerdiń birinen páter beriledi. Sol páterde turyp Hansultannyń uly Bolat aýylsharýashylyq ınstıtýtyn bitiredi de, Almaty oblysynyń Eńbekshiqazaq aýdanynda agronom bolyp eńbek etedi. Al azamatynyń amanatyn aman-esen ósirip jetkizgen jary Qatıra Mahmutqyzy eki nemere súıip, sol páterde 1993 jyly dúnıe salady.
Oryndyq apaı óziniń saıası qýǵyn-súrgin qurbany bolǵan nemere aǵasynyń qasiret shekken otbasy jóninde áńgimeleı otyryp, onyń ómirderegin qalaı izdestirgenin aıtyp berdi. «Meniń qolyma 2001 jyly shyqqan «Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim mınıstrleri» degen kitap tıdi. Ondaǵy bar-joǵy alty jol dereknamada «qýǵyn-súrginge ushyraǵan. Aqtalǵany týraly esh derek tabylmady» dep jazylypty. Osy sózder janyma qatty batty. Aqtalmaǵany qalaı? Artynda qalǵan jalǵyz tuıaǵy Bolat aǵany izdep, taǵy da Almatyǵa sapar shektim, Almaty oblysynyń Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy Túrgen kentinde turatyn aǵaıdyń qolyndaǵy derekterdi aldym. Qaýipsizdik komıtetiniń Aqtóbedegi, Almatydaǵy departamentterine bardym. 2004 jyly Almaty qalalyq departamenti maǵan ózderinde bar málimetter men qujattardyń kóshirmelerin, Hansultan kókemniń pasportyn, áskerı bıletin, kásipodaq bıletin, Lenıngradtaǵy Búkilodaqtyq komýnıstik ýnıversıtette oqyǵany týraly kýáliktiń túpnusqalaryn joldady. Sonda men stalındik repressıa qurbany bolǵan baýyrym tirilip kelgendeı áserde boldym», – dedi. Almaty qalalyq prokýratýrasy Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly 1993 jylǵy 14 sáýirdegi (2000 jylǵy 30 qarashada tolyqtyrýlar engizilgen) QR Zańy negizinde 2005 jylǵy 1 naýryzda Súıinishálın Hansultannyń isin qaıta qarap, (1955 jylǵy KSRO JS Qylmystyq ister alqasynan keıin araǵa qyryq shaqty jyl salyp baryp, ekinshi ret) aqtaǵan eken. Qolyna jańa sheshim tıgen soń Oryndyq apaı eri Orynbor Jubanıazovpen birge aǵasynyń ómir jolyn jańǵyrtqan jáne óziniń izdenisteri kezinde járdem bergen mekemeler men azamattarǵa alǵysyn bildirip, maqalalar jazady. Jazǵandary respýblıkalyq «Egemen Qazaqstan», Qyzylorda oblystyq «Syr boıy» gazetterinde jarıalanady. Qyzylorda oblystyq «Qoǵam TV» telearnasy arnaıy habar beredi. Kóńilin qanaǵattanǵandyq sezim bıleıdi: «Atpal azamat, memlekettik dárejedegi tulǵa Súıinishálın Hansultan kókemniń rýhy pák, ary taza kúıinde qazaq halqyna, eline, jerine, urpaǵyna qaıta oraldy».
Endi biz de onyń ómir jolyna qujattarǵa súıene otyryp kóz júgirteıik. Halyqaralyq «Memorıal» qoǵamy Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq qaýipsizdik komıteti Almaty qalasy boıynsha Departamentiniń habaryna súıenip, derekter bazasynda jarıa etken qysqasha málimette ol (Sýıýnchalın Hansýltan) 1905 jyly Aqtóbe oblysy Yrǵyz aýdanyndaǵy Yrǵyzda dúnıege keldi, «bilimi bastaýysh, halyq komısary» dep kórsetilgen. Muny Oryndyq Ospanǵalıqyzynyń qolyndaǵy derektermen bylaı tolyqtyryp: Hansultan Súıinisháliuly 1905 jylǵy tamyzda Aqtóbe gýbernıasynyń Yrǵyz aýdanyndaǵy Aqtoǵaı eldi mekeninde (1937 jyly toltyrylǵan tutqyn anketasyndaǵy derek boıynsha – № 9 aýylda) týǵan dep naqtylaýǵa bolady (2004 jyly jaryq kórgen «Qazaqstannyń halyq komısarlary. 1920–1946» ómirbaıandyq anyqtamalyǵynda: «Súıinishálın Sultan (Hansultan) Súıinishálıuly Aqtóbe oblysy Yrǵyz aýdanynda mal ósirýshi otbasynda týǵan» delinedi). Hansultan jeti jasqa kelgende anasy dúnıe salady, sosyn ákesi Súıinisháli otbasy qamymen 1912 jyly Shalqar qalasyna qonys aýdarady. Sonda bes jyldaı turǵandarynda uly mektepte oqyp, oryssha 2 klastyq, musylmansha 3 klastyq bilim alǵan. 1917 jylǵy Aqpan revolúsıasy men Qazan tóńkerisi Hansultannyń Shalqarda ótkizgen jetkinshek shaǵyna týra kelipti. 1918 jyly olar týǵan aýylyna qaıta oralady. Sol jyly, 13 jasynda, Hansultan ákesinen aırylǵan. Sodan úsh jyldaı, onyń ishinde 1919–1921 jyldarǵy eldi jaılaǵan asharshylyq kezeńde, aǵaıyndarynyń arasynda mal baǵyp, aýyl sharýashylyǵynyń túrli jumysyna qolǵabysyn tıgizip júredi de, 1921 jyly qaıtadan Shalqarǵa barady. Munda jasóspirim Hansultan ártúrli jaldamaly jumysqa jegiledi. Anyqtamalyqtardan málim derekterge qaraǵanda: 1921–1923 jyldary poshta tasýshy, qalalyq mılısıa qyzmetkeri bolǵan. Oryndyq Ospanǵalıqyzynyń anyqtap naqtylaýy boıynsha: poshta-telegraf kontorynyń hat tasýshysy kezinde komsomolǵa ótip, Shalqar temirjol mektebinde oqıdy, odan Shalqar mılısıa bóliminde jornalshy bolyp isteıdi. Odan keıingi ómir joly partıa-komsomol turmysymen tyǵyz baılanysta órbıdi.
Atap aıtqanda, 1924–1925 jyldary – Aqtóbe keńes-partıa mektebiniń tyńdaýshysy, sonda oqyp júrgeninde, 1924 jyly, Komýnıstik partıanyń músheligine kandıdattyqqa qabyldanyp, 1925 jyly múshesi bolady. Sol jyly áýeli Shalqar úıezdik komsomol komıteti saıası-aǵartý bóliminiń meńgerýshisi, sosyn hatshysy bolyp isteıdi. 1926–1927 jyldary Qarsaqpaı úıezdik komsomol komıtetiniń hatshysy bolyp, 1928 jyly Qostanaıǵa aýysady. Munda aldymen okrýgtik komsomol komıtetinde taratý bóliminiń meńgerýshisi, odan okrýgtik partıa komıtetinde kóshpeli partıa mektebiniń jetekshisi jáne úgit-nasıhat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary bop isteıdi. Sodan soń I.V. Stalın atyndaǵy Búkilodaqtyq komýnıstik ýnıversıtetke túsip, Lenıngradta úsh jyl oqıdy da, 1932 jyly «Prıbalhashstroı» aýpartkomy mádenıet jáne nasıhat bóliminiń meńgerýshisi qyzmetine keledi. Sosyn 1933 jyldyń sáýirinen Almaty oblystyq partkomynda eki aıdaı nasıhat sektorynyń meńgerýshisi, 1933–1936 jyldary Rıdder qalalyq partkomynda mádenıet jáne nasıhat bóliminiń meńgerýshisi, hatshynyń orynbasary, ekinshi hatshy bolady. 1936–1937 jyldary Máskeýdegi Joǵarǵy partıa mektebinde oqyp keledi de, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń bólim meńgerýshisi, 1937 jyldyń jeltoqsanynan 1938 jyldyń maýsymyna deıin Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń Halyq aǵartý halkomy laýazymynda isteıdi.
Sosyn Qazaqstannyń halyq komısary, ıaǵnı respýblıka úkimetiniń múshesi dárejesindegi aıtýly azamat Hansultan Súıinisháliuly ómiriniń qasiretti betteri bastalady. 1938 jylǵy maýsym aıynda «qyraǵy» komýnıser ony «ultshyl-fashıstermen baılanysta bolǵany úshin» partıadan shyǵarady. (Naqty qaı «ultshyl-fashıspen»? Bálkim, aqpanda atylyp ketken, ózine deıin halyq aǵartý narkomy bolǵan Temirbek Júrgenovpen baılanysy boldy der? Ekeýi jerles eken dep pále jabýlary da yqtımal ǵoı). Araǵa bir aıdan sál astam ýaqyt salyp, tamyzdyń 8-i kúni Hansultandy NKVD-niń Almaty qalasy boıynsha basqarmasy tutqynǵa alady. Sodan eki jylǵa jýyq, qısynsyz jalanyń qıýyn qupıa qyzmet esh keltire almaǵandyqtan bolýǵa kerek, úkim shyǵarylmaı, sarylyp túrmede jatady. Aqyry, 1940 jylǵy 11 maýsymda KSRO İshki ister halyq komısarıaty janyndaǵy Erekshe Májilis: «Sýıýnchalın Hansýltan antısovettik ultshyldyq uıymǵa qatysqany úshin eńbekpen túzeý lagerine bes jyl merzimge qamalsyn, merzim 1938 jylǵy 8 tamyzdan sanalsyn», – degen qaýly alady.
«Memorıal» jarıalaǵan anyqtamaǵa qaraǵanda, Hansultan Súıinisháliulyna Reseı Keńestik Federatıvtik Sosıalısik Respýblıkasy Qylmystyq kodeksiniń áıgili 58-shi babynyń tórt tarmaǵy boıynsha aıyp taǵylǵan. 2-tarmaq: qarýly kóterilis nemese bılikti basyp alý maqsatymen basyp kirý; 7-tarmaq: memlekettik ónerkásipti, transportty, saýdany, aqsha aınalymyn nemese nesıe júıesin, sondaı-aq kooperasıany mekemeler men kásiporyndardy kontrrevolúsıalyq maqsattarda tıisinshe paıdalaný nemese olardyń qalypty jumysyna qarsy áreket etý jolymen burynǵy menshik ıeleriniń nemese múddeli kapıtalısik uıymdardyń paıdasy úshin aqsatý, ıaǵnı ónerkásiptik sabotaj; 8-tarmaq: sovet ókimetiniń ókilderine nemese revolúsıashyl jumysshy jáne sharýa uıymdarynyń qaıratkerlerine qarsy terrorlyq aktiler; 11-tarmaq: osy taraýda eskerilgen qylmystardy daıarlaýǵa nemese jasaýǵa baǵyttalǵan kez kelgen uıymdyq qyzmet olardy júzege asyrǵanǵa teń sanalady... 58-babtyń atalǵan tarmaqtarynda kózdelgen qylmys túrleriniń báriniń jazasy atyp tastaý dep kórsetilgen. Alaıda NKVD-niń Erekshe Májilisi Almatydaǵy basqarmasynyń Súıinishálınge eki jyl boıy naqty aıyp taǵa almaǵanyn eskergendikten jeńildetý sharasyn qoldansa kerek, tutqyndy shamaly merzimge erkinen aıyrýmen shekteledi de, eńbekpen túzetip alý úshin Magadandaǵy «halyq jaýlaryn» «qaıta quıyp-soǵý, qaıta taǵalaý, qaıta shyńdaý maıdanyna» jiberedi.
Magadan qalasy Sovet Odaǵynyń soltústik-shyǵysyndaǵy tabıǵı baılyqtardy ıgerýge oraı, atap aıtqanda, Kolyma ózeni ańǵarynan altyn óndirisin ashýǵa kiriskendikten, 1929 jyly salyna bastaǵan. Jalpy, sol ólkedegi eń birinshi altyndy patsha ókimeti tusynda, 1915 jyly, Kolymanyń Srednekan degen salasynan jeke-dara altyn izdeýshi Barı Shafıgýlın degen tatar jigiti tapqan bolatyn. Alaıda revolúsıalyq oqıǵalar saldarynan bul derek uzaq ýaqyt nazardan tys qalyp keldi de, keńes ókimetiniń 1926, 1928 jáne 1930 jyldarǵy ekspedısıalary ólkeniń osy baǵaly metalǵa baı ekenin jáne onyń jatqan aýdandaryn aıqyndady. Sodan soń baryp ony saıası repressıaǵa ilikkenderdiń kúshimen keń kólemde óndirý qolǵa alyndy. 1932 jyly, ıaǵnı budan 85 jyl buryn, Magadanda NKVD-niń GÝLAG júıesine kiretin Sevvostlag – Soltústik-SHyǵys eńbekpen túzeý lageri (ITL) quryldy. Hansultan Súıinishálınge 1940 jylǵy 11 maýsymda úkim kesken NKVD janyndaǵy Erekshe Májilistiń qaýlysynan jasalǵan kóshirmeniń astyna qolmen «Sevvostlag – Kaz.SSR, № 9/13/46775 23/VI–40 g.» degen jazý túsirilipti. Bul jazýdy tutqynnyń 1940 jylǵy 23 maýsymda Qazaqstannan Soltústik-SHyǵys lagerine jóneltilgenin kórsetedi dep uǵýǵa bolar. Sóıtip, Hansultan jazasyn óteý úshin Keńester Odaǵynyń tabıǵaty asa qatal, máńgi toń basqan Teristik Qıyryndaǵy eńbekpen túzeý lagerinde jazalaýshy-aıdaýyldardyń qadaǵalaýymen táýligine on alty saǵat boıy altyn men qalaıy óndirý maqsatynda aýyr da azapty jumys isteýge májbúr bolǵandar arasyna túsedi...
Qatıra Súıinishálınaǵa eri 1955 jyly aqtalǵannan keıin, 1956 jylǵy 16 aqpanda onyń ólimi týraly anyqtama berilgen eken, sol anyqtamada Hansultan Súıinishálın Magadan oblysyndaǵy Sýsýman poselkesinde 1941 jylǵy 3 qańtarda júreginiń sal aýrýyna ushyraýynan (paralıch serdsa) qaıtys boldy delinipti. Magadan tozaǵyn bastan keship kelgen jazýshy Varlam Shalamovtyń «Kolyma áńgimelerin» oqyǵanda, stalındik zamandaǵy lager turmysynyń saý adamdy jyp-jyldam qatardan shyǵaryp tastap turǵanyna kózimiz jetedi. Degenmen, «jylymyq» jyldary berilgen joǵarydaǵydaı anyqtamalarda shyndyqty ádeıi burmalap kórsetý ádetke aınalǵanyn esten shyǵara almaımyz, bul búginde qupıa emes. Sondyqtan, Súıinishálınniń Magadanda bar bolǵany jarty jyl ishinde tapqan «júrek paralıchiniń» astarynda Sevvostlagta qoldanylyp turǵan atyp tastaý sekildi repressıalyq shara jatýy da múmkin ekeni eshqandaı kúmán týǵyzbaıdy.
Qalaı bolǵanda da, memleket qaıratkeri Hansultan Súıinisháliuly saıası qýǵyn-súrginniń jazyqsyz qurbany boldy. Ras, stalınızm áshkerelenisimen aqtaldy. Biraq ol shyn máninde reabılıtasıalanǵan tulǵa qataryna jata qoıar ma eken... Reabılıtasıanyń túpki máni qazaqsha «aqtaý» termıni beretin uǵymnan góri keńirek, ol qurbannyń jazyqsyz jazalanǵanyn moıyndaý ǵana emes, oǵan taǵylǵan aıyptardy alyp tastap, onyń burynǵy quqtaryn resmı túrde tolyq qalpyna keltirý, masqaralanǵan tulǵanyń ózine jabylǵan jalaǵa deıingi eshteńemen bylǵanbaǵan ar-ojdany men bedelin qalpyna keltirý, tulǵanyń zańsyz jaýapqa tartylýy saldarynan joǵaltqan quqtary men jetistikterin ózine qaıtarý bolsa kerek. Alaıda ómirde joq jandarǵa qatysty bulardy júzege asyrý múmkin emes ekeni belgili. Endeshe, stalınızm qurbany Hansultan Súıinishálınniń adal esimin ardaqtaýdyń keltirilgen uǵymdarǵa parapar keletin basqa joldaryn oılastyrǵan jón bolar edi. Aıtalyq, onyń birden-bir izdeýshisi Oryndyq Ospanǵalıqyzy aıtyp júrgendeı, týyp-ósken, qyzmet etken óńirlerindegi qala ne basqa eldi mekennen bir kóshege ıakı mektepke atyn berý máselesin qarastyrǵan durys. Eger osyny retimen sheshsek, munyń eli úshin aıanbaı eńbek etken, belsendi qyzmeti ozbyrlyqpen úzilip, armanda ketken bozdaqty laıyqty ulyqtaıtyn, ári urpaq tárbıesine paıdaly, abyroıly is bolary sózsiz.
Beıbit QOISHYBAEV,
«Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy tóraǵasynyń orynbasary, jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty.
