Qazirgi qoldanystaǵy jańartylǵan baǵdarlamany taldaı kele, ondaǵy jalpy orta bilim beretin mektepterde «Qazaq tili» pánin oqytýdyń maqsaty ana tilin qadirleıtin, qoǵamdyq mánin túsinetin tulǵa qalyptastyrý, sondaı-aq qazaq ádebı tili normalaryn saqtap, durys qoldana bilýge, erkin sóılesýge jáne saýatty jazýǵa úıretý degen maqsatty jetkiliksiz dep taptyq. Bizdińshe, qazaq mektepterindegi qazaq tiliniń maqsaty biz áldeqaıda kúrdeli bolady. Munda oqýshynyń kommýnıkatıvtik daǵdylaryn jetildirýge, kez kelgen sanattaǵy mátinderdi taldaýǵa, mátin týdyrýǵa, shyǵarmashylyqqa úıretýge jáne orta mektepke saı lıngvısıkalyq bilim berýge, til bilimi termınderin bilip, til birlikterin tústep tanýǵa arnalǵan tıptik baǵdarlama ázirlenýi kerek.

Biz ózge aýdıtorıaǵa tildi úıretý men qazaq tilin pán retinde oqytýdyń baǵdarlamalary bir emes jáne bir-birine múldem uqsamaýy tıis dep esepteımiz. Biri til úıretedi, biri lıngvısıkalyq bilim beredi.

        Qazirgi kezde jalpy til biliminde jumsalymdyq baǵyttaǵy zertteýler kóbeıe túsýde. Burynǵydaı tildiń tulǵalyq jaǵyna basa nazar aýdaryp, dybystardan bastap kúrdeli qurylymǵa deıingi quraldardy sıpattap, júıeleý jetkiliksiz bolyp qaldy. Tildiń tabıǵatyn tolyq ashý úshin ony sıpattap, júıeleýmen qatar áreket etý, jumsalý mehanızmin de qarastyrý qajet ekendigi belgili boldy. Máselen, orys til biliminde jumsalymdy  gramatıkany áýeli orta mektepterde de oqytýdy qolǵa alý kerek degen kózqarastar bar. Máselen, T.V.Parmenova «Fýnksıonalnyı podhod k ızýchenıý gramatıkı v shkole» atty maqalasynda kommýnıkatıvtik tulǵany qalyptastyrý úshin mektep baǵdarlamalarynda da tildik bilim, tildik mádenıet jáne tildik tulǵa degen máselelerge basa nazar aýdarý kerektigin aıtady.

Buryn qoldanylǵan dástúrli baǵdarlamada lıngvısıkalyq bilim bylaı oqytylatyn edi: bastaýyshta   fonetıka, leksıka, gramatıka boıynsha jalpylaı túsinik berý. 5 synypta leksıka, fonetıka, 6 synypta sóz taptary, 7 synypta sóz taptarynyń túrlenýi, 8 synypta sóılem, 9 synyp pýnktýasıa, 10 synypta til mádenıeti, 11 synypta sheshendik óner. Al, jańartylǵan baǵdarlamada, ókinishke oraı, ondaı júıe joq. Lıngvısıkalyq bilim úzip-julynyp ár jerden júıesiz berilgen. Máselen, 5 synypta 10 saǵat qazaq tiliniń dybystyq júıesi, úndestik zańy men orfografıalyq normalar; 10 saǵat fonetıkadaǵy yqpaldarǵa, 10 saǵat sıngarmonızm zańyna, 10 saǵat sózderdiń týra jáne aýyspaly maǵynalary men antonım, sınonımge, 10 saǵat jurnaq arqyly jasalatyn týyndy sózderge (sózjasam máselesi), 10 saǵat zat esimniń túrlerine, 10 saǵattan syn esim men san esimge, odan keıin 20 saǵat tól sóz ben tóleý sózge beriledi. 6, 7, 8, 9 synyptarǵa arnalǵan lıngvısıkalyq bilim de osylaı júıesiz, taqyryptyń aýqymdylyǵyna qaraı saǵat sandary eskerilmeı, ólsheýsiz jáne retsiz berilgen.

        Árıne, oqýshyǵa da, stýdentke de, magıstrantqa da dástúrli gramatıkany (bastaýysh pen baıandaýyshty) oqyta berý durys emes. Joǵarylaý mektepterde tek júıeni ǵana emes, onyń jumsalý ortasyn, qoldaný zańdylyqtaryn qosa alyp qarastyratyn, ony adamnyń oılaý, shyǵarmashylyq áreketimen baılanystyra qaraıtyn jumsalymdy gramatıkany oqytý qajet. Sol úshin bul másele tereń de júıeli túrde qarastyrylýy tıis. Basqa pánderdi bilmeımin, dál osy qazaq tiline qatysty bul jańartylǵan baǵdarlamada osy júıeli lıngvısıkalyq bilim berý jaǵy durys eskerilmegen. Tek oqý maqsattaryna kóp kóńil bólingen. Bolashaq baǵdarlamada muny teńdestirýimiz kerek. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda qazaq mektepterindegi oqýshyny til biliminen maqurym etemiz.

        «Ǵaryshty ıgerý» «Qyzyl kitapqa engen janýarlar», «Energıa resýrstary», «Teatr, týrızm, ekotýrızm, zań» jáne t.b. bizdiń qazaq tili pániniń ashatyn taqyryptary ma? Orta mektepte bul taqyryptardy oqytatyn arnaıy pánder bar emes pe? Sol sabaqtarda biz bergen az ǵana shaǵyn mátin emes, kólgósir mátinderdi oqyp, taldap, mazmunyn aıtyp, boljap, suraqtarǵa jaýap berip, ǵylymı referattar jazyp, búge-shigesine deıin aqtarady emes pe? Onda bizdiki ne??? Nege qazaq tili pánin oıynshyqqa aınaldyryp otyrmyz?

Qazaq tili páni keıbir pánder sıaqty keshe paıda bola salǵan, orta joldan qosyla qalǵan, baıaǵy keńes dáýirindegideı zamany ketken soń, artynan ózi  qosa ketetin ýaqytsha jasandy pán emes. Bul ǵylymı pán. Munyń ǵylymı apparatyn ótken ǵasyr basynda ult ustazy Ahmet Baıtursynuly ulttyq negizde jasap, qalyptastyryp ketken. Bul pán jalǵyz bizde emes, búkil álemde naqty ǵylymdardyń zertteý ádisin alǵash qoldana bastaǵan qoǵamdyq ǵylym túri. Gýmanıtarlyq ǵylymdardyń keıbir ókilderi til bilimine qyzyǵýshylyqpen qaraıdy. Sońǵy bir-eki ǵasyr boıy adam jáne qoǵam týraly ǵalymdar naqty ǵylymdar álemine kirmek turmaq, esiginen syǵalaýǵa bolmaıtyn beıish sıaqty kórip kelse, til mamandary osy eki álemniń ortasyna kópir salyp, jalǵastyrǵandaı boldy. Olar komýnıkasıa teorıasy degen jańa ǵylymmen aınalysatyn ınjenerlermen tehnıkalyq yntymaqtastyqty júzege asyrdy.

Naqty ǵylymdarda naqtylyq bar, máselen, matematıkada qaı deńgeıde neni oqytý kerek ekendigi aıqyn, basy ashyq másele. Bastaýysh mektep arıfmetıka, orta mektep algebra, joǵarǵy mektep joǵarǵy matematıkany (vysh.mat.) oqıdy. Bizdiń til bilimine de osyndaı naqtylyq kerek-aq. Óıtkeni til de formaǵa baǵynady. Osyny eskerip jáne jalpy adamzatqa ortaq fılosofıalyq, logıkalyq kategorıalardy temirqazyq etip ustap, qazaq tiline arnap bolashaqta ǵylymı negizdelgen turaqty baǵdarlama ázirleýdi qolǵa alý kerek.

Qaı qoǵamda qandaı formasıa ornasa da, qazaq oqýshysy úshin ózgermeıtin ózegi bar qazaq tili pánin ekinshi, úshinshi nemese shet tili retinde úıretiletin ózge til pánderin qataryna qoıýǵa, sonyń ádistemesine salýǵa jol berýge bolmaıdy

Qapalbek B.S

Memlekettik tildi damytý ınstıtýtynyń

atqarýshy dırektory,

fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty