Mynaý ne dep sandalyp otyr dep shorshıtyndar shorshı bersin óz basym myna bir nársege kózim jetti: budan júz, tipti, eki júz jyl buryn ómir súrgen, aǵylshynsha sóılemek túgil kápirdiń tili dep bir aýyz oryssha sóz aıtpaıtyn qarapaıym qıtaban qazaqtyń  ulttyq sanasy, ulttyq namysy, otansúıgishtigi búginde baqytyn basqa jaqtan izdep «Bolashaq» baǵdarlamasymen, ne Máskeýde oqyp kelgen botatirsekterden de, parlamentte aýzymen oraq oryp, bóksesimen dıirmen tartyp otyrǵan depýtattan da áldeqaıda joǵary bolatyn.

Nege deısiz be? Óıtkeni, olar tili orysshamen aralasyp shubarlanbaǵan, qazirgideı qyryq býyn bolyp bólinbegen biryńǵaı ıslam dinin ustanǵan, eshqaısysy ne orysqa, ne batysqa eliktemeı, qatyny-qatyn, erkegi-erkek bolyp óz ornyn biletin naǵyz qazaq ulty bolatyn. Olardyń bar arman-ańsary, maqsat-múddesi jasanyp kelgen jaý túgil tatý-tátti kórshińmin dep jymıyp kúlip kelip, kúńirenip ketetin orys ataýlynyń tabanyna elin, jerin taptatpaý, ulyn–bireýdiń quly, qyzyn–kúńi qylmaı jar qushyp, urpaq ósirip, Allah aldynda adal ǵumyr keshý bolatyn.

Al endi sol oryssha bilmeıtin qıtaban qazaqtyń syrtqy saıasattaǵy suńǵylalyǵy, dańǵaıyr dıplomattyǵy óz aldyna. Qazaqty osynaý erminez, órshil, jaýger, otansúıgishtik qasıetinen de, jer-sýynan da aıyryp, tilin shubarlap, ul-qyzyn ulttyq sanasynan aıyryp dúbára, máńgúrt kúıge túsirgen eshqandaı jońǵar da, eshqandaı qytaı da emes, Reseı, ıaǵnı, orystar bolatyn.

Jalpy bir ulttyń ekinshi bir ultqa bodan bolyp quldyǵyna túsýi taǵdyr isi. Eger sol quldyqqa túsken, tilinen, ata-baba salt-dástúrinen aırylǵan ult óziniń sondaı beıshara kúıge túskenin bilmeı, áli de ózin sol  ulttyń quldyǵynan ketkisi kelmese, naǵyz qasiret sol. Mine, búgingi qazaq sondaı kúıge túsken, áli de bolsa orystyń buǵaýynan shyǵa almaı júrgenin bilmeı, túsinbeı júrgen ult deýge tolyq negiz bar.

Bir-aq mysal keltireıik. Áneýgúni Qyrǵyz  Respýblıkasynyń prezıdenti Atambaev talaı qazaqtyń ishinde sher-shemen bolyp qatyp aıta almaı júrgenin aıtyp edi qazekemniń nebir kózi ashyqsymaqtary bastap, «Aıtaq!» dese tura shabatyn járeýke jantyqtary qostap Atambaevty júndeı tutty. Dál sol  kúnderi Qazaqstan basshylary Qostanaı ýálaıatynan (oblysynan) qazaqtyń 76 myń gektar jerin (bireýler odan da kóp deıdi) Reseıdiń zymyrandaryn qulatýǵa berip jatqanda álgi  aıtaq dese tura shabatyndardyń birde-bireýi ún shyǵarǵan joq.

Jaqynda Reseıdiń bir top zıalylary, bir-eki jazýshysy Reseı telearnasynan Qazaqstannyń latyn álipbıine kóshýine qarsy aýzyna kelgenin aıtyp jatty. Olar tipti, Qazaqstanǵa ásker kirgizip basyp alý kerek degen  agresorlyq, shovınısik sózderdi talaı márte aıtty. Sonyń birde-birine álgilerdiń eshqaısysy jaǵy qarysyp qalǵandaı eń bolmasa sháýildegen de joq. Iá, áńgimemizdiń basynda aıtqandaı atam qazaq keler urpaǵynyń osyndaı dúbára kúıge túserin sol zamanda-aq bildi. Olar úı irgesindegi orystyń bar maqsat-múddesi, nıet-pıǵyly qazaq jerin basyp alý, qazaq jurtyn tilinen, dininen, dilinen aıyrý ekenin sol zamanda-aq sezgen-di.      

«...Janyńda aıbaltań bolsyn» degendi sol kezde-aq aıtqan. Sol babalarymyzdyń saıasatkerligi, otansúıgishtigi, ultjandylyǵy qazirgi kez-kelgen evropızırovannyı, globalızovannyı, ınvestısıashyl-ınnovasıashyldardyń, «bolashakovestardyń» qaı-qaısysynan naıza boıy bıik-ti. Altyn Orda ydyrap, bólek-bólek handyqtarǵa bólingennen-aq zar eńiregen Qaztýǵan, Dospambet, Shalgıizderdi, úsh ǵasyrlyq bolashaqty boljap aıtyp ketken áýlıe Móńke bıdi aıtpaǵanda olardan keıingi Murat Móńkeuly, Esengeldi Aqpan jyraý, Ábýbákir Kerderi, Sarysholaq shaıyr (Boranbaıuly) sıaqty ári aqpa-tókpe, ári sen tur, men ataıyn aqyn-jyraýlar bizdiń búginde «oıbaı, ult arazdyǵyn týdyrýshy atanyp ketpeıik», «oıbaı, orysqa qazaqsha sóılep bálege qalmaıyq» dep qorqasoqtap, tıip-qashyp aıtyp júrgenimizdiń bárin jáne osyndaı  alakóńil, shubartil, jaltaq, jasqanshaq kúıge túsetinimizdi aıtýdaı-aq aıtyp ketken eken jaryqtyqtar. Murat Móńkeulynyń orystar qazaq dalasyn kún sanap basyp alyp ishke enip kelatqanyn, urpaǵynyń tili, dili buzylyp baratqanyn sondaı bir sáýegeılikpen boljap:

...Edildi kelip alǵany–

Etekke qoldy salǵany

Jaıyqty kelip alǵany–

Jaǵańa qoldy salǵany.

Oıyldy kelip alǵany–

Oıyndaǵysy bolǵany,

Endi qazaq neń qaldy,–dep zarlaǵanyn jurttyń kóbi biledi. Ol osylaı deı kelip:

          Men qaýip-etkennen aıtamyn:

          Keshegi týǵan balanyń

          Saqal-shashyn qoıdyryp,

          Ashshy sýǵa toıdyryp

          Buzama dep reńin

          Úkili bórik qyzymnyń

          Ustaı ma dep bilegin

          Shaıa ma dep júregin

          Adyra qalǵyr zamannyń

          Men jaratpaımyn súreńin,–dep jas urpaǵynyń keskin-kelbetine sheıin buzylatynyn, araq iship azǵyndaıtynyn kózben kórgendeı sýrettep berdi.

          Al orystyń qorlyǵyn kórgenshe kóz kórmeske ketip qaramdy batyraıyn dep Esengeldi Aqpan jyraý ózi týyp-ósken Aral, Shalqar óńirinen sonaý Qaraqalpaq asyp, arada jyldar ótkende qaıtyp kelgende Reseıdiń tabanyna túsken Otanyn kórip:

          Átteń, dúnıe, qaıteıin

          Saryarqanyń dalasy-aı,

          Ashaly toǵaı aǵashy-aı

          Sher-shemendeı qaınaıdy-aý

          Kókirektiń sanasy-aı,

          Sanasyz bolyp barasyń,

          Sary qazaqtyń balasy-aı,

          Óz balasyn jem qylǵan

          Bılerim aýzy alasy-aı.

          Oıda-orys, qyrda-sart

          Qalaly jurtqa jem boldy

          Bizdiń qazaq balasy-aı.

          Kezegimenen berilip,

          Orysqa ?? bergesin

          Kóship edim jerinip

          Jerinip kóshken adyra-aı,

          Turǵanyn qarash, kórinip

          Bul qonystan kóshirgen

          Atasyz orystyń jábiri-aı,–degen joldary búkil ishi-baýyryńdy kól shaıqaǵandaı etpeı me? Ol zamanda batys óńiriniń qazaqtary jatqan myna sheti  Atyraý, myna sheti Oral, Aqtóbeden, Torǵaı ólkesine sheıingi Reseımen arqalas ulan-ǵaıyr batys shekarany Saryarqa dep ataǵan Esengeldi Aqpan jyraýdyń «Saryarqa» dep otyrǵany sol aımaq. Qurmanǵazy «Saryarqa» kúıin ózi ómir súrgen osy aımaqqa arnasa, Mahambet:

Arqanyń qyzyl ızeni

Basy kúrdek, túbi aral

Qydyryp shalar arýana,-

degende de osy óńirdi aıtqan.

          Bul aqyn-jyraýlardyń kópshiligi óz óleńderinde «jer-sýdan aıryldyq», «jerimizge orystar qaptap kelip jatyr, ne isteımiz» degen ýaıym-qaıǵyny medet qyp otyra bermeı, basqynshylarǵa qarsy attanaıyq dep uran tastap, el basqarǵan sultan, bılerdiń namysyn oıatpaq boldy. Kishi júz Álim taıpasynan shyqqan Tóremurat jyraý

          Kúnige jasyp júrgenshe

          Kózden aqqan jas kepsin.

          Orysqa qul bolǵansha

          Qanjyǵada bas ketsin,–dep uly attanysqa shaqyrsa, sol Álimniń tileý rýynan Sarysholaq shaıyr (Boranbaıuly)

          Áýlıe Móńke aıtqany

          Aınymaı keldi aldyma,

          Baǵymnyń neden qaıtqany

          Qudaıdyń kóńili qaldy ma?

          Elimdi bılep aldy ǵoı

          Keshegi kelgen qańǵyma,–dep kúıinedi. Kúıinedi de dereý:

          Qalmaqtan qıyn boldy da

          Orystyń salǵan oırany

          Qazaq degen sorlyǵa

          Batyp tur myna soıqany

          Baıaǵy kúnim elesteı

          Kelmeske ketti  aınalyp,

          Oryspen tóbe teńespeı

          Alǵan betten taımalyq,–basqynshy jaýmen aıqasqa shaqyrady. Sarysholaq odan ári:

          Áı, orystar, orystar

          Bıik teń be dóńespen?

          Elime keldiń qonystap,

          Patshań bergen keńespen

          Ash orysty toıǵyzyp

          Qaqyrasy joq qańǵyńa

          Meken bergen men emes pe em?

          Qaıǵyma ortaq dos bolsań

          Birigip qam jemes pe eń?-dep basqynshylardy aqyl-keńeske, mámilege shaqyrsa, endi birde oǵan qulaq aspaǵan orys otarshyldyǵyna bylaısha qaıta kúıinedi.

          Qandy kek býyp júrekti

          Bermeı tur Qudaı tilekti

          Zyǵyrdanym qaınaýmen,

          Shapqynmen kúnim qur ótti.

          Otarba keldi oırandap,

          Kók tútinin shubatyp,

          Áskeri júr taırańdap

          Shalqar kólden qur atyp.

               ***

          Myltyqtyǵa kúsh kelmeı,

          Naızasyn saılap erlerim

          Bastaýshy kútip tistendi

          Bastaıtyn biraq bıler joq

          Qoldaýshy han joq, kúsh kem-di,–dep odan ári:

          Edilden bermen jaılaǵan

          Jaıyqtyń boıyn boılaǵan,

          Saǵyz, Elek, Oıyl, Jem

          Maılysaı, Yrǵyzdy ap toımaǵan.

          Qaýyljyr, Teben, Qos-SHaǵan

          Sonaý sheti Aral men

          Atyraý, Ústirt, Qubajon,

          Orynbor, Sarytaý, Oralmen

          Bárine saldy tyıýdy

          Jandaral salǵan qararmen.

          Erkin ósken qazaǵym

          Úıinde jatyr kúrsinip

          Salǵasyn patsha mazaǵyn

          Qalyń ásker qoqańdap

          Joqty tap dep zorlaǵan

          Myltyqtan yǵyp erlerim

          Kózinen jasy parlaǵan

          Shyǵyna qashyp balalar

          Ańyrap ana zarlaǵan

          Ashý býyp dertpenen

          Ájeler sýyryla qarǵaǵan

          Atys ta shabys, úrkitý

          Ómirde mundaı bolmaǵan

          Elimdi kezgen jalmaýyz–

          Jeksuryn orys ońbaǵan

          Iá, otarshyl Reseıdiń qazaqqa salǵan zobalańyn dál osy Sarysholaqsha, Esengeldi Aqpan jyraýsha, Murat Móńkeulynsha, Tóremurat, Shernıazsha ashshy aıqaımen, keýdeni kernegen ashý-yzamen eshqandaı «bas aqyn» da, basqa aqyn da aıtqan emes. Buny bárin mysalǵa keltirip otyrǵan sebebimiz,  búginde oqyǵan-toqyǵan, orysshaǵa sýdaı saıasatkerlerdiń de, neshe túrli daıyndalyp kelgen zańdardy qabyldaǵysh depýtattardyń da eshbireýi qazaq ultynyń ǵasyrlar boıy Reseıdiń tabanynda taptalyp qalǵan oı-órisin, sanasyn, budan 100-200 jyl buryn ómir keshken, qazaqtyń túbine  qaı el jetetinin boljap zar ılegen álgi aqyn-jyraýlarsha «rýhanı jańǵyrta»  almaı otyrǵanyn  eske salý bolatyn.

Al, Reseıdiń kóshedegi kez kelgen mujyǵyn aıtpaǵanda anaý Lımonov, Prohanov, Dýgın, Jırınovskıı taǵy basqalary sıaqty belgili-belgili qaıratkerleri eki sóziniń birinde Qazaqstandy orystyń jeri, ony qazaqtarǵa biz bergenbiz, endi sony ásker kirgizsek te basyp alýymyz kerek dep aýzynan aq kóbik atqylap, oǵan Kremldegiler «qoıyńdar, bularyń uıat bolady» demek túgil solardy rahattana tyńdap otyrǵanda, sonyń bárin kúnde kóre tura qazaq basshylary ne únsiz, ne ótirik jýyp-shaıyp otyrǵanyn kórgende basshylary  quldyq sanadan qutylmaǵan eldiń qarapaıym qosshylary qutylýy múmkin emes  degen oıǵa ketedi ekensiń. Jáne ánebir «Bárin, tildi durystaýdy da, basqasyn da árkim ózinen bastaýy kerek degen» naǵyz saıqalı saıasattyń halyqty aldandyryp, ózderin jaýapkershilikten alshaq ustaý úshin oılap tapqan ázázil uran ekenine kóziń jetkendeı bolady.

Myrzan KENJEBAI