Ótken jyldyń sońǵy aılarynyń bir kúninde "Qara Óleńniń has sheberi" atty ádebı taldaýlar, esse-jazbalar jınaǵy qolyma tústi. Avtory jergilikti bilikti ustaz, belgili Muqaǵalıtanýshy ǵalym Jumash Óteev eken.
Bilikti ustaz deıtinim, ol uzaq jyl Almaty oblysy, Raıymbek aýdanyndaǵy Qarasaz orta mektebinde ustazdyq qyzmet atqardy. Ekiniń biri qoly jete bermeıtin ustazdarǵa beriletin asa joǵary marapat "Ybyraı Altynsarın atyndaǵy Altyn medaldiń" ıegeri atandy. Alys aýylda júrip-aq fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty bolǵan izenimpaz jan. Oǵan on jyldaı osy Qarasaz aýylyndaǵy Muqaǵalı murajaıynyń dırektory bolyp qyzmet istegenin qosyp qoıyńyz. Tirshiliginde jas ustaz kezinde týǵan aýylyna atbasyn buryp turǵan uly Muqaǵalımen arakidik júzdesip turǵanyn da umytpańyz. Demek, Jumash Óteevtiń Muqaǵalı shyǵarmashylyǵynyń shyraqshylarynyń biri bolmasqa ábdisi de joq sekildi.
Jınaqtyń alǵashqy bólimi "Qara Óleńniń has sheberi" dep atalypty. Bul bólimde avtor Muqaǵalı shyǵarmalaryn ózinshe taldaý jasaıdy. Óziniń túsinigindegi Muqaǵalı shyǵarmalarynyń qaltarystaryna úńiledi. Tipti onyń árbir Óleńiniń ómirge kelý tarıhynda týǵan jerdiń tabıǵatynyń árbir tylsym syrlary jatqanyn sendire baıandaıdy. Aqyn óleńderindegi jeti boıaýdyń, jeti túrli tústiń órnek tabýy, onyń poetıkalyq meni arqyly astastyra sýrettelýi Sóz bolady. Bul da Muqaǵalı shyǵarmashylyǵyna atbasyn burǵan kóptegen ǵalymdarymyzdyń kóńil aýdara qoımaǵan tusy. "Aldymen boz tús týraly. Boz tús halqymyzdyń janyna jaqyn túsi. Boz dala, boz saǵym, boz tulpar. Bul tózimdiliktiń, keler kúnderge degen úlken senimniń, zor úmittiń beınesi" deıdi avtor. Ári qaraı Muqaǵalı jyrlaryndaǵy Boz tústiń astaryna úńiledi. "Bozqaraǵan butaǵyn qozǵama adam, Boz qaraǵan ishinde boıjetkenge, Bozbalalar bozaryp qoz qadaǵan" jyr shýmaǵyn dálelege keltire otyryp, móldir mahabbat pen ystyq yntazarlyqtyń jetkize sýrettelgenin, onyń tereń astaryn sóz etedi. Muqaǵalı jyrlaryndaǵy eń jıi qozǵalatyn qara tús. "Qara qamba", "Qara shalǵy", "Qarasaz" basqa da qara túske qatysty jyrlaryndaǵy aqyn taǵdyrynyń ólmes sýretteri, deıdi ol. Aqyn jyrlaryndaǵy końyr, sary tús jaıly da tereńnen qozǵap, oı aıtady.
Bul jınaqtyń oqyrmandardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyratyn taǵy ereksheligi – uly Muqaǵalı aqynnyń jeke ómirine qatysty tustary dep oılaımyz. Óıtkeni aty ańyzǵa aınalǵan aqyn týraly el ishinde alyp-qashpa áńgimeler jeldeı esedi. Jyldar ótken saıyn azaıýdyń ornyna órship bara jatqandaı. Ańyzdyń deni aqynnyń ishimdikke jaqyndyǵy jaıly aıtylady. Estelik avtorlary da kezinde aqynmen birge syra simirisken "dosy" bolyp shyǵady. Ony aıtasyz belgili bir qalamger aǵamyz "Juldyz" jýrnalynda jarıalanǵan ǵumyrbaıandyq romanynda Muqaǵalıǵa kamqorlyq jasaǵanyn, jalań-aıaq jalańbas júrgen aqyndy bastan-aıaq kıindirgeni jóninde jazǵany bar. Qyzdy-qyzdymen "Muqaǵalıdiń úıinde qazan kóterilmeıtin" dep soqty. Osyndaı ospadarlyqqa toqtaý jasaı almaǵan osy basylym basshylarynyń dármensizdigine áli kúnge tań qalamyn. Shynynda da Muqaǵalıdan aıdaladaǵy báz-bireýler emes, jerles aqyn inileriniń, týǵan-týystarynyń qashyq júregeni jóninde derekter bar. Bul týraly belgili qalamger Beksultan Nurjakeev basylym betterinde ashyq jazyp júr. Sol sıaqty aqynnyń jerlesteriniń oǵan bir jolyqqanda "biz Taldyqorǵan jaqtanbyz dep" syrǵaqtaǵan, nemese aqyn kele jatqan kósheden jalt bergeni jóninde áńgimeler bar. Bir qyzyǵy osylar bul kúni Muqaǵalıdiń shyn joqtaýshylary bolyp júr. Tipti, Muqaǵalı ómirden ótken 1976 jyldary mektep tabaldyryǵyn jańa attaǵan, búginde óner salasynda júrgender bázbireýler Muqaǵalı aqyn jóninde estelikter jaza bastady. Ákesi Muqaǵalımen syra ishkende qasynda bolypty-mys. Paradoks. «Paradoks» emes-aý, baryp turǵan sumdyq.
Osy arda taǵy da belgili jazýshy Beksultan Nurjakeev aǵamyzdyń; "Muqaǵalıdiń shyn, aq adal beınesin onyń kózin kórgen adamdar barda jazyp qaldyrýymyz kerek. Bolmasa keler urpaqqa Muqaǵalı tek maskúnem retinde elesteýi múmkin. Ol bázbireýler aıtqandaı "maskúnem" bolsa nebary 46 jas jasaǵan ol osynshama jaýhar dúnıelerdi jazyp úlgerer me edi"- degen ataly sózin oqyrmandardyń qulaǵyna ile ketkim keledi. Osy údeden kelgende Jumash Óteev óziniń azamattyq paryzyn qapysyz oryndaǵan. Nege deseńiz, jınaqta avtordyń Muqaǵalıdiń birge ósken jerles baýyrlarynyń óz aýzynan jazyp alǵan estelikteri berilgen. Estelikterden sonaý bala kezinen-aq Muqaǵalıdiń boıyndaǵy azamattyqty, tektilikti baıqaýǵa bolady. Onyń biraz óleńderindegi balalyq shaqtyń sýretterin sol kezdegi bastan keshken oqıǵalarynan kórýge bolady. Máselen, "Jylqybaıdyń júregi" atty óleńiniń aıtýǵa bolady. Jylqybaı qarıanyń soǵys kezinde aýyldyń shetindegi sý tıirmenin ustaǵanyn sabaqtan qaıtqan jetim balalardyń osy tıirmenge asyǵatynyn, meırimdi qarttyń jetim balalarǵa ýys-ýys talqan beretini sýreteledi emes pe. Tipti, Muqaǵalıdiń kez-kelgen óleńderindegi kóziń ottaı ystyq beınelerdi osynaý jınaqty oqı otyryp kóz aldyńa elesteteýge bolady. Keıinen ǵajaıyp óleńge aınalǵan Muqań taqıasyn surap alatyn keıipkerdiń kim ekenine de kózińiz jetedi. Muqaǵalıdiń kúndelikterindegi "tek shyndyqty jyrlaý kerek" pikirin de esińizge túsiresiz. Bir sózben aıtqanda, Muqaǵalı men onyń ǵajaıyp poezıasynyń keıipkerlerine kezdesesiz. Olardyń ortasynda júrgen Muqaǵalıdiń taý tulǵaly, aq jarqyn beınesi de qylań beredi.
Avtor, sonymen birge, Mahambet, Abaı, Qasym poezıasy jaıly keńinen tolǵaıdy. Olardyń Muqaǵalı shyǵarmashylyǵyndaǵy áseri, úndestigi tap basylady.
Sondaı-aq, onyń kezinde merzimdi basylymdarda jarıalanǵan resenzıalary da tushshymdy oqylady. Kórnekti qalamgerler Qabdesh Jumaǵulov, Beksultan Nurjakeev, Erkin İbitanov basqa da qalamgerlerdiń shyǵarmalary jaıly pikirleri, olardyń shyǵarmashylyq jetistikteri jaıly tolǵanystary shynaılyǵymen erekshelenedi.
Túıindeı aıtqanda, alys aýylda turatyn qalamgerdiń bul jınaǵy búgingi oqyrmandaryna da, Muqaǵalıdiń taǵdyry qyzyqtyratyn kimge bolsa da qajetti qundy eńbek dep oılaımyz.
Serikjan QAJI, aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi
