Keı adamdardyń qolyna bılik tıse ózinen tómengilerdi bılegisi, ózgelerdi óziniń aldynda zyr júgirtip, «bıletkisi» kelip turady. Qolynda bılik bar keı shendiler elge jaqsylyq jasaǵysy kelgendeı keıip tanytyp, aqylǵa qonymsyz usynys jasaıtyny taǵy bar. Osyndaı usynystardy estigen halyq áleýmettik jelide óz narazylyǵyn bildirip, kúlkige aınaldyrady. Meniń kimder týraly aıtqym kelip otyrǵanyn ishteı túsinip te otyrǵan shyǵarsyzdar. Iá, bılik basynda otyrǵan, 500 myńnan kem jalaqy alǵysy kelmeıtin shendiler týraly sóz qozǵamaqpyn. Jyldyń basynda aıtarlyqtaı belsendilik tanytpaǵan keı bılik ókilderi jyldyń sońy taıap qalǵanda «uıat boldy, bir nárse jasaý kerek, bir usynys aıtý kerek», dep oılandy ma eken belgisiz jyldyń sońyna taman kóptegen kúlkili usynystar aıtylyp jatty. Endigi kezekte jyl sońynda kúlkige qalǵan shendilerdiń úzdik bestigin Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi oqyrman nazaryna usynady.
5-oryn: Úzdik bestiktiń ornyn nannyń qadirin biletin sheneýnikpen bastasam deımin. Qazaq halqy toıshyl halyq ekeni ras. 365 kúnniń 360-y mereke, týǵan kún, toı. Toı-dýmannyń arasynda júrip jumys jasaımyz. Osy merekeler jetpeı júrgendeı Parlament májilisiniń depýtaty Vladıslav Kosarev Qazaqstanda nan kúnin belgilip, mereke retinde jyl saıyn toılaıyq degen usynys jasady. Depýtat jyldyń sońy taıap qalǵandyqtan qandaı usynys aıtaryn bilmeı oılanyp júrgen kezdegi, oıyna kelgeni osy usynys boldy ma dep te oılap qoıamyn. Sondaǵy aıtqan bar syltaýy nemese sebebin bylaı túsindirdi: «Italıada «Qyzanaq kúnin», Grekıada «Sharap kúnin», «Golandıada «Qyzǵaldaq men irimshik kúnin» atap ótedi. Al Germanıada «Syra kúnin» toılaıtyny sıaqty biz de nan merekesin bekitý arqyly eń basty asymyzǵa úlken qurmet kórsete alamyz». Depýtattardyń túsine nan kirip júr me, álde bala kezinde ata-analary nannyń qadiri týraly leksıany kóp aıtty ma belgisiz, nan týraly usynysty Kosarev alǵash ret jasap otyrǵan joq. Osydan birneshe jyl buryn, Parlament Májilisiniń depýtaty Aıqyn Qońyrov nannyń baǵasyn 300 teńgege kótereıik dep usynys jasaǵan bolatyn. Onyń da aıtqan syltaýy, halyq nannyń qadirin bilmeı júr eken-mys. Nannyń qadirin túsindirý úshin nanyń baǵasyn kóterý kerek degen usynysty Parlament Májilisiniń depýtaty aıtsa, qalǵandary týraly múldem sóz qozǵamaı-aq qoıǵan durys.
4-oryn: Bılik basynda «erekshe» usynystarymen kózge túsip, bilim reformasyn qalaı damytýdy oılap bas qatyryp júrgen mınıstrdiń biri de biregeıi - Erlan Saǵadıev. 2015 jyly ǵasyrlyq tarıhy bar «Álippeni» túsiniksiz «Saýat ashý» dep ózgertti. «Saýat ashýdy» oqyp júrgen oqýshy 2 jyl boıy ne oqyp júrgenin túsinbeı keldi. Erlan myrzanyń atalmysh pándi, eń mańyzdysy qatesi betine shyǵyp turǵan reformany qandaı maqsatta engizgeni de túsiniksiz. Osydan biraz ýaqyt buryn Erlan Saǵadıevti Bekbolat Tileýhan da, Muhtar Taıjan da pikirtalasqa shaqyrǵan bolatyn, alaıda Erlan myrzanyń usaq-túıek dúnıelerge ýaqyty joq eken-mys. Eń qyzyǵy onyń 2017 jyldyń qyrkúıek aıyndaǵy málimdemesinde, 2019 jyly ózi engizgen «Saýat ashýdy» qaıtadan «Álippe» dep ózgertetinin aıtty. Endi suraq. Saǵadıev myrza ne úshin ǵasyrlyq kitapty «Saýat ashý» dep ózgertti? Únsizdik... Jaýap joq... Al «Saýat ashýdy» ne úshin «Álippe» dep ózgertti? Meniń jaýabym: Saǵadıevtiń jańa reformasy qyzý talqylanyp, 2 jyldyń ishinde óz qateligin túsinip, qatesin durystamaq boldy. Sebebi ońy men solyn tanymaıtyn balaǵa «Saýat ashýdy» oqytý aqylǵa qonbaıdy. Osyndaı usynys jasaǵan Saǵadıev qalaısha bilim jáne ǵylym mınıstri bolǵan? Taǵy da únsizdik... Múmkin, ol bilimnen góri ǵylymǵa jaqynyraq pa? Olaı deıin deseń taǵy bolmaıdy. Sebebi ǵylymnyń aınalasynda da kózge kórinerlikteı jumys atqaryp jatqany shamaly...
3-oryn: Májilistiń vıse-tóraǵasy Vladımır Bojko qyrkúıekte aqylǵa syımaıtyn usynys jasap, kópshilikti qatty ashýlandyrǵan bolatyn. Óz jerinde júrgendeı Vladımır myrzamyz ózimizdiń jastarǵa shekteý qoıdy. Abý-Dabı Plazada qazaq jastaryn ındýstardyń basynǵany azdaı, Bojko «aýyl jastaryn qalaǵa kirýine shekteý qoıý kerek», - dep usynys jasady. Onyń oıynsha, toz-tozy shyqqan aýyldan qalaǵa qashyp kelip, munda laıyqty deńgeıde jaǵdaı jasaı almaǵan, narazy jastar – Qazaqstannyń tynyshtyǵyna qaýip keltiredi eken-mys. Osyndaı usynystyń aıtylýy bizdiń de qandaı ańǵal, momyn ekenimizdi bildiredi dep oılaımyn. Qazirgi qazaqtyń boıynda burynǵy ata-babamyz sekildi kókjaldyń minezi bolǵanda depýtattar oıyna kelgenin aıtpas edi.
Keıinnen Bajko myrza óziniń sózin BAQ ókilderi burmalaǵanyn aıtyp, aqtalǵandaı bolǵan. «Men jastarǵa qalaǵa kelýge tyıym salý qajet dep aıtqan joqpyn, bul árbir azamattyń konstıtýsıalyq quqyǵy. Men jastardyń aýyldan qalaǵa ketpeýi úshin jaǵdaı jasaý qajet degendi aıttym. Mádenı máselelerdi sheshý kerek, jaqsy jumys berý qajet, ınfraqulyrym jaqsy bolýy tıis. Eshkim Ivan Saýerdiń aýylynan ketip jatqan joq qoı. Ótkeni ol jerde barlyq másele sheshilgen, búkil jerde osylaı bolýy kerek», dedi Bajko. Alaıda jel turmasa shóptiń basy qozǵalmaıdy degen qazaqtyń sózi osy oqıǵany aıaqtap turǵandaı.
2-oryn: 2017 jylǵy eń soraqy usynystardyń biri – jezókshelikti zańdastyrý. Bul usynysty eks-depýtat Aıgúl Soloveva aıtqan bolatyn. Túngi kóbelekterden qutyla almaı jatqanda, Aıgúl hanymnyń bul sózi kópshiliktiń ashýyna tıdi.
«Jezókshelikke eshqandaı úgit-nasıhat jasap jatqan joqpyz, retteýge tyrysyp jatyrmyz. Jas qyzdar onsyz da sol shyrmaýǵa aralasyp ketip jatyr. Keıbiri tipti qul retinde qyzmet kórsetedi. Mine sol sebepten osyny salyq salý arqyly zańdy túrde qolǵa alý kerek dep oılaımyn» – deıdi eks-depýtat Aıgúl Soloveva.
Jezókshelikti zańdastyrý jezókshelerdiń sanyn arttyrý, kóbeıtý degen sóz. Qazaqstandyq qyzdar ne úshin arsyzdyqtyń jolyna túsedi? Sebebi belgili... Qyzdar keıbiri aqshadan qınalǵandyqtan, endi biri jeńil aqshany kózdep osy joldy qup kóredi. Olar óz tánin saýdaǵa salǵandaǵy aqysyn op-ońaı salyqqa beredi dep kim senimmen aıta alady? Eshkim... Eger jezókshelerden salyq alýdy zańdastyratyn bolsaq, jemqorlyqtyń sany da kóbeıetini belgili. Bul usynysty eki jaqty qarastyrý múmkin emes. Eń mańyzdysy bul jerde qyzdyń abyroıy saýdalanyp tur. Qazaq qashanda qyzyn tórge shyǵarǵan halyq. Halqymyz «ólimnen uıat kúshti», degen sóz bekerden beker aıtpasa kerek. Aıgúl hanym qazaqtyń abyroıyna nuqsan keletin usynysty aıtyp otyr dep esepteımin. Ar-namys kez kelgen ulttyń altyn qazynasy. Sebebi elimiz órkendeýi úshin keleshen urpaqtyń anasy abyroıly qyz bolýy kerek.
1-oryn: Kópten kútken úzdik 5-tiń alǵashqy ornyna da kelip jettik. Bala quqyqtary jónindegi ókil Zaǵıpa Balıeva qarasha aıynda «qazaq ádebıetin aǵylshyn tilinde oqytý kerek», - dep usynys jasaǵan bolatyn.
«Qazaq ádebıetin qazaqsha jáne aǵylshynsha birge oqytsa, bala erkin sóıleýdi meńgeredi. Sózderdiń maǵynasyn túsinedi. Al qazir fızıka men xımıany aǵylshynsha bereıikshi, ne túsinedi ol? Sabaqtarynyń bári qazaqsha bolady ǵoı. «Abaı jolyn» qazaq tilinde oqýǵa eshkim tyıym salmaıdy. Qazaqsha, aǵylshynsha aralastyryp bersek bala eki tilde de erkin sóıleıdi», - deıdi Zaǵıpa Balıeva
Iá aǵylshyn tili qazirgi jastarǵa kerek. Alaıda mektep oqýshylary úshin qazaq ádebıetin ana tilinde meńgerý qıyndyq týǵyzyp jatqanda, qazaq ádebıetin aǵylshyn tilinde oqytý oqýshyǵa aýyr bolatyny túsinikti. Sonymen birge qazaqtyń ádebı tilin aǵylshyn tili almastyra almaıdy. Sebebi qazaqtyń ádebı tili álemniń ózge tilderine qaraǵanda áldeqaıda kúrdeli ekeni belgili. Qazaqtyń jastary óz ádebıetin óz tilinde oqý arqyly ǵana ulttyq qundylyqtardy boıyna sińirip, túsine alady. Sondyqtan da óz ádebıetimizdi ózge tilde oqý arqyly til bilmeıtin máńgúrtter men orys tildi shúldirleıtin shala qazaqtardyń sanyn kóbeıtýden basqa eshteńe bitirmeımiz. Qazirgi kezde óz tilińmen qosa ózge tildi meńgerý kerek, árıne. Alaıda jastar eń aldymen qazaq tilin erkin meńgergennen keıin ǵana, ózge tildi úırenýi qajet. Sebebi Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili – qazaq tili. Sondyqtan óz ádebıetimizdi ózge tilde oqytý kerek degen usynys orynsyz usynys bolyp sanalady.
«Bala pándi ana tilinde áreń túsinip, 12%-ǵa ǵana meńgerse, onda ol aǵylshyn tilinde qalaı oqıdy? Onda onyń pándi ıgerý kórsetkishi budan da tómen degen sóz. Múmkin, balalarmen áńgimelesip, qandaı pándi aǵylshyn tilinde oqytý kerektigin ózderinen suraý kerek shyǵar. Bala aǵylshynsha sóılep, maǵynasyn túsinip úırenýi kerek. Múmkin, ádebıet nemese qazaq ádebıetin aǵylshyn tilinde bersek? Bálkim, sol kezde oqýshy ony túsinip, sol tilde sóıleıtin bolady. Al myna formýlalar, Om zańy oǵan ómirde túk te qajet emes. Biz tehnıkalyq mamandardy az daıyndaımyz. Ári ketse 5 paıyz ǵana shyǵatyn shyǵar», deıdi Zaǵıpa Balıeva.
Taıaqtyń eki ushy bary sekildi Zaǵıpa Balıevanyń maqsatyn túsinýge de bolady. Sol sebepti óz ádebıetimizdi óz tilimizde oqyp, qazaq tilin jetik meńgergen azamattardyń sanyn kóbeıtý kerek. Osy sátte sizdiń osy usynysyńyzdan góri, orys mektepterinde qazaq tili men ádebıetin qazaq tilinde tereńirek úıretip, ózge ulttarǵa qazaq tilin bilýdi mindettegenińizde sizdi elge jany ashıtyn búkil qazaq qos qoldap qoldaıtyn edi.
2017 jyldyń «adam sengisiz», aqylǵa syımaıtyn usynystary – osy. Osy sekildi usynystar osyǵan deıin de aıtylyp keldi, aıtyla da beredi. Bul – shyndyq. Alaıda otyz tisten shyqqan sóz otyz rýly elge taraıdy degen sózdi ár sheneýnik jadyna saqtaǵan jón.
Ásel Bolatqyzy
