«Qańǵybastardy jıyp, qalyń el qyldym»
/Kóketaı han. «Manas» jyry./
«Rýste saıası birlik pen tártip ornatty degen varág-rýstardyń máselesine Kıev knázdiginiń máselesi alyp keledi».
/Sergeı Platonov. Orystyń uly tarıhshysy/
Orystardyń alǵashqy knázi degen Rúrık jóninde zertteýler júrgizgen reseılik tarıh ǵylymdarynyń doktory Igor Danılevskıı Rúrıktiń ańyz tulǵa ekenin aıtady. Bylaı deýiniń basty sebebi, Rúrıktiń shyqqan tegi týraly naqty derekterdiń joqtyǵynan bolǵan. Bir anyǵy, Rúrıktiń shyǵý teginiń varág jáne rýs degen sózderdiń etımologıasymen tyǵyz baılanysty ekeni. Mine, osy varágtardy orys tarıhshylary soltústiktik vıkıng, norman, shvedterge jatqyzady. Alaı da, orys mıfologıasy men tarıhı derekter varágtardyń Kishi Azıa jaqtan kelgenderin aıtady. Mıf degenimizdiń jasyryn maǵynaly málimet ekeni belgili. Mıf jalǵan, aqıqat, jáne de maǵynasy umyt qalǵan bolyp keledi. Mıfologıa ilimin jaqsy meńgergen zertteýshi ǵana bul jalǵan mıf pen aqıqat mıfti tanyp, jalǵan mıftiń paıda bolýynyń sebebin túsindirip, umytylǵan maǵynalardyń qupıasyn asha alady. Orys jylnamashylary eń aldymen shejireshiler bolǵan, sondyqtan da, olardyń Rúrıktiń shyqqan tegin bilmeýleri múmkin emes. Alaı da, saıası jaǵdaılarǵa baılanysty olar ózderiniń jazǵandarynda halyqtar jóninde jasyryn maǵynalardy qaldyrýǵa májbúr bolǵandaı. Qypshaqtardy «polovsy» degenderimen birge olar ózderiniń jazyp qaldyrǵan jylnamalarynda taǵy da «aqqý-qazdar», «týrlar», «Samnyń balalary» dep te ataǵan. Bul jerdegi týrlar degenderi týrandyqtar, ıaǵnı, buqa eli degenderi edi. Aqqý-qazdar degenderi, qaz+aq degen sózdi aqqý-qaz, ıaǵnı, Oljas Súleımenov aıtqandaı «strana belyh gýseı» dep uqqandarynan bolsa kerek. Qazaq shejirelerinde osy sıaqty jasyryn maǵynaly málimetter óte kóp kezdesedi. Tipti, «Mańǵoldardyń qupıa shejiresinde» de jasyryn maǵynalardyń bar ekenin talaı jerde aıtqan edik. Al endi, varág degenimiz de qypshaqtardy bildiredi. Sondyqtan da, orys jylnamashylary ózderiniń jazǵandarynda «polovsy» degen sózdiń ornyna varág sózin qoldanǵandaı. Orystyń «vrag», ıaǵnı, jaý degen sózi de osy varág sózinen bolsa kerek, óıtkeni, varág-qypshaqtar ǵasyrlar boıy slovenderdi shaýyp otyrǵan. Rúrık osy varágtardyń rýs tarmaǵynan bolǵan. Óz kezeginde varág dep Vara óńirinen shyqqandardy aıtqandaı. Máselen, orystar teńiz adamyn morák, Perm qalasynan shyqqandy permák degenderi sıaqty Varadan shyqqandardy varág dep ataǵan bolsa kerek. Vara degenimiz Serkibol Qondybaı aıtqandaı, qypshaqtardyń mıfoepıkasyndaǵy jer jumaǵy, alystaǵy uymytylǵan arman otandary. Osymen qatar bul Vara keńistigi osy kúnderge deıin saqtalyp qalǵan. Ańyz boıynsha Vara keńistigine jeti myńǵa jýyq jan-janýarlar qamalǵan eken. Sondyqtan da, bolar, ejelgi orys tilinde «var», «varok» dep maldy qamaıtyn zagondy aıtqandary. Jáne de orystyń «zabor», ıaǵnı, «za varoı» degen sózi de olardyń erte zamandarda qypshaqtardyń Vara keńistigin bilgenderin aıtyp tur. Arıılik Avestadan bizder Vara úıinde tek qana salaýatty, ımandy adamdardyń ómir súrgenderin kóremiz. Olar bizdiń naqty ata-babalarymyz qańly-qypshaqtar bolǵan. Jarqyn da, qysqa ómirin qazaqtyń arǵy tegin zertteýmen ótkizgen ǵulama ǵalym Serikbol Qondybaı marqum: «Qazaq degenimiz – ıslamnyń sýfıılik jáne hanıfalyq aǵymy men qypshaqtanyp ketken ejelgi Vara-Urym ıdeıasynyń toǵysýynan shyqqan pende» degende, «urym» dep osy Vara keńistiginiń bir fonetıkalyq nusqasyn aıtqan edi. Osymen qatar Serikbol «or», «ýr» degen sózderdiń de, Vara ataýynyń fonetıkalyq nusqalary ekenderin aıtqan.
Taqyrybymyz Rúrık knázdiń shyqqan teginiń qypshaq ekendiginde bolǵan soń, bizder eń aldymen ejelgi qypshaqtardyń kimder bolǵandaryn uǵýymyz kerek. Sondyqtan da, buryn jarıa kórgen «Shyńǵys han jáne qypshaqtar» atty maqalymyzda aıtylǵandardy qysqasha sholyp ótelik. Eń aldymen, ejelgi qypshaqtardyń aqsary bet-álpetti, altyn sháshti, jasyl-sur tústi kózdi bolǵandaryn aıta ketý kerek. Ejelgi toharlardyń qorymdaryna jasalǵan arheologıalyq zertteýlerden bizder jasyl-sur tústi kózdiń arıılerdiń belgisi ekenin túsinemiz. Shyǵys hannyń rýynyń ataýy «bordjıgın» degenniń kıdan tilinde «jasyl-sur kózdiler» degendi bildiretinin de estidik. Orystar qypshaqtardy «polovsy» dep «polova», ıaǵnı, «saban» sózine qatysty aıtqan. Iaǵnı, sháshtáriniń saban tústi bolǵandaryna qatysty. Ertede: «Naǵyz qazaq – sary qazaq» dep atalarymyz beker aıtpaǵan. Slovender bolsa, qypshaqtardan kózderiniń kógildir aspandaı bolǵandarymen ǵana erekshelengen. Sondyqtan da olar osy kúnge deıin birin-biri kózderiniń túsine qaraı «golýbchık», «golýba» dep ataıdy.
Rashıd-ad-dın Qypshaq degenniń aǵashtyń qýysynda bosanǵan áıeldiń balasynyń aty ekenin aıtqan edi. Iaǵnı, qypshaq degenniń túbiri aǵashtyń «qabyqshasy» degendeı. Osy jalǵan mıfke qatysty orystar qazaqtardy, qypshaqtardy «chýrka» dep ataǵan. Árıne, bul jalǵan mıfti Shyńǵys hannyń ıdeologtary oılap tapqan. Bul jalǵan mıftiń paıda bolýynyń sebebin bizder aldyńǵyda aıtqan edik. Oǵan toqtalyp jatpaımyz. Qazaq arasyndaǵy qypshaqtardyń shejiresinen bizder qypshaq etnonıminiń bastapqy nuqasynyń kavı+shaq (saq) bolǵanyn túsinemiz. Iaǵnı, kavılik saqtar degen sóz. Bashqurttar men ázerbaıjandar qypshaq degendi «qyb+saq» dep aıtady. Saqtar ejelgi arıılerdiń urpaqtary ekenderinde ǵylymda esh kúmán joq, jáne de qypshaqtardyń genotıpi ındoevropalyq R1a, R1b bolyp keledi. Rúrık áýletiniń bir bóliginiń genotıpi de osyndaı. Saq, saǵa, degenimizdiń parsy tilinde ıt degendi bildiretini belgili. Iaǵnı, saq degendi ıt eli dep túsinýge bolady. Ejelgi arııler bolsa ıt janýaryn qadyr tutyp, adamnan keıingi ekinshi áýlıege sanaǵan soń, olardy da ıt eli dep túsinýge bolady. Sonymen, qypshaq degenimiz «kavı» jáne «saq» degen sózderden turady. Kórnekti túrkitanýshy ǵalym Sergeı Kláshtornyı ejelgi qypshaqtardyń tarıhı derekterde «kyvchak kovy» dep te atalǵandaryn aıtady. (Qazaqstan. Lepopıs trehtysáchıletıı»). Iaǵnı, bul jerde «kavı qypshaqtar» dep aıtylǵan bolsa kerek. Al endi, shejiredegi qypshaqtardyń atasy degen Kóbeqalyptyń esimindegi «kóbe» sózi qazaqshalanǵan «arılik «kavı» sózi de, «qalyp» degenimiz – qalyby, bolmysy degendi bildirse kerek. Iaǵnı, bolmysy Kavı degendeı. Kavı degenimiz birinshiden abyz-aqyn degendi bildirse, ekinshiden patsha degendi bildiredi. Abyz-aqyn dep Kók Táńirinen kelgen daýysty óleńmen jetkizetin qasıetti adamdardy aıtatyn bolǵan. Qazaqtyń arasynda qazir de kóregendik sózderin óleńmen jetkizetin qasıetti adamdar jetip jatyr. Olar ejelgi kavılerdiń urpaqtary bolady. Ertede bundaı qasıetti adamdar el bılegen bolǵan soń, keıingi Avestada kavı sózi patsha degendi bildirgen. Sondyqtan da, kavı+saq degendi patshalyq saqtar dep te uǵamyz. Iaǵnı, Gerodottyń aıtqan «sarskıe skıfy» degeni osy kavısaqtar bolmaq. «Qazaqtyń qysqasha tarıhyn» jazǵan tarıhshy Nyǵmet Myńjan patshalyq saqtar degendi «han dáýiri» degen de edi. Zoroastra dininiń paıǵambary Zaratýshtranyń qoldaýshysy bolǵan patsha Kavı Vıshtaspany keıbir derekterde Kaı Gýshtasp dep te ataıdy. Qazaq mıfologıasyndy Keıqýat atanyp júrgen arıılik patsha Kavı Kýbad, Kavı Kavatany da Kaı Kavad dep ataıdy. Farsıda Kaı Kobad deıdi. Demek, kaı, kaıy degen etnonımniń bastapqy nusqasynyń kavı, ıaǵnı, abyz aqyn, patsha bolǵany. Iaǵnı, kaı degenimiz de, kavı ataýynyń fonetıkalyq nusqasy bolady. Mine, osyny bilgen orystar bizderdi kaı+saq ataǵan. Máselen, «Alash» tarıhı-zertteý ortalyǵynyń jarıalaǵan, Reseı patshalyǵynyń Zaısan okrýgi boıynsha statısıkalyq basqarmasynan qalǵan óte qundy shejirede qazaqtar Qaı áýletinen tarap tur. Iaǵnı, Qaı-Alash-Qazaq... Demek, qypshaq, kavısaq, kaısaq, qazaq ataýlary ejelgi patshalyq saqtardyń urpaqtaryn bildiretin bir maǵynaly, ártúrli fonetıkalyq nusqalar bolady. Qaısaq sózine «z» árpin arabtar engizgen bolsa kerek. Óıtkeni, olardyń tilinde Qosaı degenimiz hýzaı, hýzaa dep aıtylady. Sonda qaısaq degenimiz qaızaq, qazaq bolyp aıtylyp ketkendeı. Ejelgi orystar «kasog» degen. Jáne de, arǵyqazaq mıfologıasynda bizderdi qazaq ataǵan arabtar ekenderi aıtylatyny belgili.
Qypshaqtarda han, qaǵan áýletiniń bolǵany belgili. Bul áýlet arıılik Kaı áýletinen bastaý alady. Sondyqtan da, qypshaqtaǵy bul áýletti Kaı Uran dep te ataıdy. Osmannyń da, kaıy-qypshaqtardan bolǵany belgili, sondyqtan da, onyń áýleti álemde monarhıalyq áýletke jatqyzylǵan. Shyńǵys hannyń áýleti bolsa, kaı-qypshaqtardan bolmaǵan soń, monarhıalyq áýletke sanalmaǵan. Osymen qatar, ejelgi tarıhshylar aıtqandaı, qańly men qypshaqtardyń bir massıv ekenderi anyq. Máselen, orys derekterinde «polovsy orúplúeve» degender atalady. Bul sóz «arbaly qypshaq» degendi bildiredi. Arbany oılap tapqan qańlylar ekenderi belgili bolǵan soń, arbaly-qypshaq degenniń qańly-qypshaq degendi bildiretininde kúmán joq. Tarıhı derekterdegi «ılbarı kıpchak» degenderi de «elbóri» emes, «arbaly» bolmaq. Qypshaqtardyń atasy qytaı ǵun-túrikke de, olardyń tótemi kók bórige de esh qatystary joq ekenderin joǵaryda atalǵan maqaladan bile jatarsyzdar. Kańly etnonımi qypshaqtardyń tarıhı otandaryna qatysty aıtylǵan bolsa kerek. Máselen, Sergeı Kláshtornyı «qańly» degen etnonımniń ejelgi týrandardyń Kangha qamalynyń ataýynan bolǵanyn aıtady. Al endi, tarıh ǵylymdarynyń doktory Mámbet Qoıgeldi bolsa, qańly ataýynyń Syrdarıanyń ejelgi Kanka ataýynan bolǵan deıdi. Syrdarıa óńiri qańlylardyń ata qonysy bolady. Alaı da, Mámbet Qoıgeldi Syrdarıanyń burynǵy Kanka ataýynyń álgi Kangha qamalynyń ataýynan bolǵanyn túsine almaǵan. Syrdarıanyń burynǵy Kanka ataýy bul ózenniń ejelgi Kangha qamalynyń ortasynan aǵyp jatqanynan bolǵan. Avestada bul Kangha qamaly Kangha-Vara dep te atalady. Óıtkeni, bul qamal bastapqyda avestalyq Iem patshanyń topan sýdan saqtaný úshin salǵan Vara úıi bolǵan edi. Sondyqtan da, osyny bilgen Bırýnı Kangha qamalyn Iemniń salǵanyn aıtqan eken. Demek, bul qamaldyń naqty ataýy kezegine qaraı Vara-Kangha bolǵan. Mine, osy Vara-Kangha ataýynan qazirgi Farǵana, ıaǵnı Ferǵana ańǵarynyń ataýy paıda bolǵan deımiz. Demek, Farǵana degenimiz de, ejelgi arıılik Vara-Kangha qamalynyń ataýynyń fonetıkalyq nusqasy bolmaq. Ejelde Kanka atalǵan Syrdarıa ózeni osy Ferǵana ańǵarynyń dál ortasynan aǵyp jatyr. Iaǵnı, bul ózen Avestada aıtylǵandaı, Iem patshanyń Vara úıine kirgizgen sýy bolmaq. Ferǵana ańǵarynyń Myrzashólge qaraǵan jalǵyz qaqpasy Vara úıiniń kirer esigi bolmaq. Osymen qatar, bul Ferǵana ańǵary áıgili Ergene qoń bolady. Bul jerdegi «ergene» sózi de óz kezeginde Vara-Kangha ataýynyń fonetıkalyq nusqasy bolsa, «qoń» degenimiz qonys bolsa kerek. Iaǵnı, Vara-Kangha qonysy – Ergene qoń. Serikbol Qondybaı «qoń» degendi qońǵ, qańǵ, qańǵly degen edi. Bul sózdiń de jany bar. Iaǵnı, taý shatqalyndaǵy Qańly bolmaq. Qalaı aıtsaq ta, bul sóz Vara-Kangha qamalyna tirelip tur. «Alpamys» jyryndaǵy Ergene qońnan shyqqan qońyrattardyń: «Qaraqan taýda qamalym» degenderi – Qara Kangha taýyndaǵy qamaldy aıtqandary edi. Qońyrattyq Jıdeli-Baısynnyń da, osy mańda ekeni anyq. Tarıhı derekterde honkırat dep tańbalanyp júrgen qońyrat etnonıminiń bastapqy nusqasy kıdan tilinde kangha+arat (kangha eli) bolsa kerek degen edik. «Men de beı lý» kitábiniń avtory Chjao Hýn Shyńǵys han maǵoldaryn zerttegeninde olardyń «erekshe rý sha-to» ekenderin aıtqan. Al endi, qytaıtanýshy Mýnkýev sha-to degenderdiń Qytaıdyń soltústigine Ferǵana ańǵary jaqtan kelgenderin aıtqan edi. Bul jerde Chjao Hýn «erekshe rý» dep Qıattardy aıtqan bolsa kerek. Qıat ataýynyń bastapqy nuqasy Qıan - parsy tilindegi «keıanıan», ıaǵnı, patshalyq Kaı áýleti degendi bildiredi. Sondyqtan da, Ergene qoń oqıǵasynyń dastandyq nusqasynda onda ketkenniń biriniń atyn Qaıan deıdi. Qıat degenimizdiń bastapqy nusqasy aldyńǵyda aıtqanymyzdaı Qaı+ýt bolmaq. Bul jerdegi «ýt» jalǵaýy ot, oshaq, áýlet degendi bildiredi. Atam qazaqtyń: «Keleli elde qańly bar, qańlydan han kóter» degeni, osy Kangha qamalynan shyqqan patshalyq Qaı áýletin aıtqany eken deımiz.
Sonymen, orys jylnamalaryndaǵy varág degenimizdiń varalyq, ıaǵnı, Vara qamalynyń adamdary ekenderi belgili boldy. Grekter varang dep te ataǵan. Qypshaqtar kezinde Evropadaǵy Dýnaı ózeni men Baltyq teńiziniń jaǵalaýyna deıin kóship-qonyp júrgendikterinen ol teńizdiń sol zamandaǵy ataýy Varág teńizi edi. Tarıhı derekterde varágtardyń aty Vızantıa, Konstantınopolge qatysty atalady. Iaǵnı, varágtardyń shyǵý tegin boljaǵan norman teorıasyna qarama-qaıshy keletin Kishi Azıaǵa qatysty atalady. Jáne de, Rúrıktiń boıarlary degen Askold pen Dır elimizge qaıtamyz dep Konstantınopol jaqqa ketedi. Iaǵnı, olardyń kelgen jaqtary norman teorıasyna saı soltústik emes, ońtústik jaq bolady. Qypshaqtar kóshpeli arıılerge jatatyn týrandyqtardyń urpaqtary bolady. Týr degenimiz jabaıy buqa bolǵandyqtan bizder Týran degendi buqa eli dep uǵamyz. Sondyqtan da, qypshaqtar shejiresinde Múıizdiden, ıaǵnı, buqadan tarap tur. Naıman handyǵyn qurǵan sır-qypshaqtar bolsa, segiz ógiz (segiz buqa) birlestigin quryp ózderin Ókireshten, ıaǵnı, kishi buqadan taratady. Handary buqa ataǵyn alady. (Bilgi buqa, Baı buqa, Kete buqa). Ejelgi nanym-senimde buqa - patshanyń sımvoly bolǵan. Osydan bizder qazaqtyń tóre degeniniń Týr degennen qalǵanyn aıtqan edik. Bul jerde «kishi buqa» degenimiz buqanyń urpaǵy, taq murageri degen maǵynany beredi. Ókiresh degenimiz parsy tilindegi «ýkar» - iri qara degen sózden bolǵan. Ózbek tilinde «ókir» dep aıtylady. Naımandardyń bir tańbasy buqanyń múıizin bildirse, ekinshisi, bizder «shómish» dep nadandyqtan atap júrgen tańbamyz buqanyń noqtasyn bildiredi. Bul noqta tańba Qaı áýleti patshalarynyń báriniń jeke tańbalary bolady. Iaǵnı, noqta tańba patshalyq áýletti bildiretin tańba, sondyqtan da, shejirede naımandardy tóre-naıman dep ataǵan. Naımandardyń qańly-naıman degen ataǵy taǵy bar. Buqanyń eki múıizin ertede Qosaı dep te ataǵan. (aı múıizdi). Ertede Qosaı degen el de bolǵan, grekter «kosseı» dep atasa, basqa tarıhı derekterde «kassıty» (kosaıty) dep atalǵan. Ejelgi órkenıetti kassıtterdi Oljas Súleımenov pen Erenǵaıyp Omarlardyń qazaqtar degenderi beker bolmaǵan. Alaı da, shejireden habary bolmaǵan olar «kassıt» degendi has ıt, has ıt degendi has saq, has saq degendi qazaq dep dolbarlaı salady. Ejelgi kóshpendi kosseı-kassıt degenimiz bizdińshe Qosaı eli qypshaqtar edi. Qypshaqtardyń Aıbas degen urandary da buqanyń aıǵa uqsaǵan múıizderin aıtqandary bolady. Ejelgi Egıpet barelefterinen bizder buqanyń basynda shalqasynan jatqan jarty aıdy kóremiz. Iaǵnı, bul aıdyń eki ushy buqanyń eki múıizi retinde kórsetilgen. Al endi, musylmannyń sımvoly degen aıshyqtyń anyǵynda kaıy-qypshaq Osman áýletiniń tańbasy ekeni belgili. Demek, bul sımvoldyń da aty Qosaı bolmaq. Arıılerdiń uǵymynda osy aıshyqtyń uryǵynan buqa jaralǵan bolǵan eken. Sondyqtan da bizder arıılik «Vedıdadtan: «Shyq, sharyqta aıshyq! Sen, buqany týdyrýshysyń!» degen sózderdi oqımyz. Osymen qatar bizder Tamǵalydaǵy tastardaǵy arıılerdiń zamanynyń sýretterinen Aı Táńiri men qasıetti sıyr ananyń jynystyq qatynasqa túsip jatqandaryndaǵy kórinisti baıqaımyz. Iaǵnı, Týran áleminde aıshyq pen buqa bir uǵymdy bildiretin bolǵan. Týr degendi qazaqtar «dúr» dep, osy sózben buqa sıaqty alyp kúsh ıesin aıtady. Máselen, orystardyń bogatyr degen sózi qypshaqtyń baha+dúr degen sózinen qalǵan. Al endi, baha, buqa jáne orystyń byk degen sózi óz kezeginde qasıetti qara buqany eń alǵash baqqan avestalyq altyn múıizdi Vohý Mannyń atynan qalǵan bolsa kerek. (Vohý- buqa).
Sonda, qypshaqtan shyqqan Rúrıktiń aty sloven tilindegi Ra+rog degennen bolǵan. Ra degenimizdiń kún ekeni belgili, al endi «rog» dep bul jerde aı da, buqa da aıtylyp tur. Slovender Rarog dep tómenge sorǵalaǵan suńqardyń tańbalyq beınesin aıtqan. (pıkırýıýshıı sokol). Bul sorǵalaǵan suńqardyń beınesi Rúrıktiń jeke tańbasy bolǵan edi. Jáne de, bul tómenge sorǵalaǵan suńqardyń beınesi, aıshyq pen buqanyń múıiziniń ortasyndaǵy kúndi bildiredi. Iaǵnı, tómen sorǵalaǵandaǵy artyna qaraı jibergen suńqardyń eki qanaty aıshyq pen múıizdi bildirse, eki ortasyndaǵy quıryǵy kúndi bildiredi. Mine, sondyqtan da bul tańbany ertedegi slovender Rarog ataǵan. Buqanyń múıizindegi kún degen maǵynada. Osymen qatar, Rarog suńqardyń bul beınesi Shyńǵys hannyń úsh asha tańbasyna uqsas kelgen. Egıpet barelefterinen bizder buqanyń múıiziniń ortasynda kún, arqasynda suńqar beınelengen kóptegen sýretterdi kóremiz. Tipti, kún basty suńqardy da kóremiz. Demek, suńqar da kúnniń bir sımvoly bolǵan, sondyqtan da, ertedegi slovender ony «ognennyı sokol», ıaǵnı, «otty suńqar» ataǵan. Rúrıktiń urpaǵy Iaroslav Mýdryıdyń kúmis teńgesinen bizder úsh asha tańbanyń ortasyndaǵy ashasynyń basyna kúnniń otyrǵyzylǵanyn kóremiz. Qola dáýirinde salynǵan dál osyndaı sýretti bizder Tamǵalydaǵy tastardan da kóremiz. Onda ortasyna kún ornatylǵan úsh asha tańbanyń qasynda arhar janýar salynǵan eken. Arhar kúnniń sımvoly ekeni belgili. Demek, bizdiń arıılik babalarymyz bizderge úsh asha tańbanyń Kún Táńiriniń sımvoly ekenin aıtyp ketken. Osymen qatar, Iaroslav Mýdryıdyń kúmis teńgesindegi sýret buqanyń múıizderiniń arasyndaǵy kúndi bildirip turǵan Rarog atty tańba bolmaq. Jáne de, buqanyń múıizderi joǵaryda aıtqanymyzdaı aıshyqty da bildiredi. Bul kórinis aı men kúnniń arasyndaǵy baılanysty aıtyp tur. Sondyqtan da, atalarymyz kezinde ustanǵan zoroastra dininiń Avesta kitábinde: «Eń tamasha, kún men aıdyń arasyndaǵy baılanysqa duǵa qylaıyq!» dep aıtylǵan eken. Jáne de, Sırıa, Egıpet, Týrsıa jerlerindegi tarıhı eskertkishterden bizder aıshyqtyń ústindegi kúnniń sýretterin kóremiz. Sonymen qatar aıshyq buqanyń múıizine uqsatylyp kórsetilgen. Bizdiń týymyzdaǵy kún de, aıshyq pen buqanyń múıizine uqsatylyp salynǵan, qanatyn jaıǵan búrkittiń ústinde tur. Aıshyq pen kúnniń beınesi arıılerdiń sakraldi tańbasy bolady. Knáz Obolenskııdiń Reseı ımperıasynyń İshki ister mınıstrliginiń muraǵatynan tapqan Toqtamys hannyń jarlyǵynda basylǵan tańbadan bizder buqanyń múıiziniń ortasyndaǵy aıqysh tańbany kóremiz. Shoqan bul tańbany «bychachá golova» degen eken. Aıqysh tańbanyń Kún Táńiriniń belgisi ekeni belgili. Iaǵnı, bul jerde de múıizdiń ortasynda kún kórsetilgen. Osymen qatar bul tańba úsh ashany da eske salyp tur. Jáne de, úsh asha tańba da, jalpy arııler men Kaı áýletiniń patshalarynyń tańbasy bolady. Ejelgi Iýechjı-Kýshan patshalyǵynyń altyn teńgesinde de bizder patshanyń qolynan úsh asha tańbany kóremiz. Qypshaqtardyń osy úsh asha tańbasyna qatysty orys mıfologıasyndaǵy jaǵymsyz keıipker, úsh basty aıdahar Zmeı Gorynych paıda bolǵan. Gorynych degenderi taý shatqalyndaǵy Vara-Kangha qamalyn aıtqandary edi. Bul Zmeı Gorynych Avestalyq Ajı-Dahakanyń sımvoly bolady. Osy avestalyq ataýdan qazaqta aıdahar degen sóz paıda bolǵan. Al endi, Qosaıǵa qatysty orys mıfologıasynda endi bir jaǵymsyz keıipker - lýnnyı Kosheıdiń aty paıda bolǵan. Máselen, orystar qypshaqtyń hany Konchakty – «Kosheı poganyı» dep ataǵan.
Sonymen bizder Rarog degenniń eki múıizdiń arasyndaǵy kún ekenin uqtyq. Skandınavtyq tilderge burmalanyp aıtylǵan Rúrık esiminiń basty nusqasy da osy Rarog bolady. Bálkim, ol zamanda Rarog degen sóz qypshaq degendi bildirgen bolar. Rúrıktiń zamanyna deıin qypshaqtar Aravıa, Egıpet jaqta bolyp kelgen. Máselen, paıǵambarymyz Muhammed s.ǵ.s.-nyń týǵanyna eki júz jyl buryn Aravıada Qosaı degen rýdyń bolǵany belgili. Ánes Saraı aǵamyzdyń zertteýlerindegi paıǵambarymyzdyń besinshi atasynyń Qosaı aty onyń qaıyn jurtynyń ataýy eken. Arabsha Hýzaı dep aıtylady. Al endi, ıslam dinin jete zerttegen fransýz ǵalymy A. Masse «Islam» atty kitábinde Mekkeni shetten kelgen hýzaa (qosaı) taıpasy basyp alǵanyn aıtady. Qoraıysh degender osy hýzaanyń quramynda bolǵan eken. «Kereıdiń aıqysh tańbasy» atty maqalamyzda bizder bul qoraıysh degenderdiń «Kıeli kitápte» attary atalǵan horeıler bolýy múmkin degen edik. Bir qyzyǵy, hrıstıan dininiń paıda bolýyna deıingi 5 myń jyl burynǵy hýrrıt-horeılerdiń saqtalyp qalǵan barelefterinen Kereıdiń aıqysh tańbasyn kóremiz. Kereıdiń aıqysh tańbasynyń hrıstıan dininen qalǵandyǵy jónindegi pikirdiń jańsaq ekenin joǵaryda atalǵan maqalamyzdan bile jatarsyzdar.
(jalǵasy bar)
Qaırat Zaryphan. Shejiretanýshy.
