«Qazaq handyǵyna – 550 jyl» shyǵarmashylyq báıgesine

«Jigitte de jigit bar, azamaty bir bólek, Tulparda da tulpar bar, qazanaty bir bólek» degendeıin, Qarataýdyń baýyrynda ósken Qasqa aıǵyr qulyn kúninen-aq bolmysy dara, bitimi bólek janýar edi. Onyń keń jaýyryn, jýan denesi, uzyn jaldy, bóken qabaqty túr-turpatyn kórgen kisi qyzyqpaı qalmaıtyn. Jasyna tolyp úıirdi basqardy. Qystyń kúni Shybyqbel asýynda kólik qatynasy qıyndaǵandyqtan, etektegi elge túsý úlken júk. Sondaı qınalǵan shaqtarda Qasqa aıǵyr jaqsy joldas, senimdi serik bola biledi. Tizeden asar kúrtik qardy ombylap, dittegen jerge qajytpaı jetkizetin qaıratty-tyn.

Sol aıǵyrdy jyldaǵy shóp jınaý maýsymy bastalǵan tusta «biraz paıdalanyp, qystyq otyn-sýymyzdy túsirip alagıyq» dep aýylǵa aldyrdyq. Tanaýy jelbirep, jal-quıryǵy jelkildep jetken Qasqamyzdyń kún ótken saıyn kúıi bolmaı, shóp jeýden de qala bastady. Taýǵa qarap shińgirlegende, júregiń shymyrlaıdy. Sonda da ýaqyt ozǵan saıyn jersinip, úırenip keter dep úmittendik.

Bir kúni jońyshqalyqta arqandaýly turǵan ornynan tappaı qaldyq. Shylbyryn úzip, ósken mekenine qustaı ushyp jetken eken. Biz qaıta baryp alyp qaıttyq. Áıtse de, azdaǵan ýaqyt ishinde osy jaǵdaı eki-úsh márte qaıtalandy. Aqyrǵy ret qashqanynda ústinde otyrǵan on jasar inime yryq bermeı, taǵy da taýǵa qaraı quıǵyta shaýypty. Artynan shyqqan qýǵynshylarǵa qaramamstan, kóz qaldymyzda quıǵytyp keledi. Taý bókterine jaqyndaǵan tusta boıyna erekshe bir kúsh daryǵandaı dúr silkinip, jolyndaǵy shópterdi oınaqtaǵan kúıinde byrtyldatyp úzip jep barady. Qarap turyp eriksiz tańdana súısinesiń. Beıne bir óz jeriniń shúıgin shalǵynyn saǵynǵandaı, aýasyn ańsaǵandaı. Osy shabyspen úıirine jetkende shurqyrasyp, bir jasap qaldy. Aqyry ony úıirinen ajyratpaıyq dep sheship, basyna bostandyq berdik.

Biz qazaq ejelden jylqyny jaqyn tartyp, «jylqy minezdi qazaqpyz» deýimizdiń bir sebebi jylqy tóliniń boıyndaǵy osynaý tektilik qasıetterinen bolar. Dál osy qasqa aıǵyr sıaqty talaı qazaq alasapyran jyldary jat eldi, jat jerdi mekendeýge májbúr boldy. Olardyń ishinde talaı jaqsylarymyz ben jaısańdarymyz da ketti. Bir ereksheligi – ózge elde júrse de, tili men dinin, dilin umytpaı, qazaqy qalyptaryn qaımaǵy buzylmaǵan kúıde saqtaı bildi. Sol qasqalar jat jerdiń sýyn iship, aýasyn jutyp júrse de, júrekteri, nıetteri, tilekteri elmen birge bolyp, «shirkin, táýelsizdiktiń tańy atyp, erkindiktiń kúni kúlip, elimizge oralar sát týsa» dep arman qyldy. Kóz jastaryn aǵyl-tegil kól qylyp egildi. Tiledi, jylady, armandaı kútti. Sol kóptiń tilegin Táńir qabyl etip, 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda Qazaq eliniń táýelsizdigi jaıly aqjoltaı habar jer-jerdegi kúlli ısi qazaq balasynyń keýdesine qýanysh quıdy. Júrekterin qýanysh kernegen qarakóz qandastarymyzdyń alǵashqy kóshi sap túzep, otanymyzǵa kelip kirdi. Táýelsizdik tańy atqan soń onshaqty memleketten qazaqtardyń elim-jerim dep bárin tastap, aǵyla kóshýi qazaq halqynyń tarıhynda máńgilikke qalatyn uly oqıǵalardyń biri de biregeıi. Sońǵy jıyrmashaqty jyldyń ishinde bir mıllıonǵa jýyq qandasymyz elge oraldy, azamattyq aldy, olar Qazaqstannyń rýhanı-mádenı, áleýmettik jáne ekonomıkalyq damýyna orasan zor úles qosyp keledi. Sheteldegi qazaq qaýymynyń atamekendegi aǵaıynǵa qosylýy qazaq halqynyń birtutastyǵyna eleýli úles qosty, rýhymyz oıandy, óshkenimiz tirildi, til baılyǵymyz nyǵaıdy, ekonomıkalyq turǵydan alǵanda adam kapıtalymyz eselep ósti, respýblıkamyzdyń demografıalyq ahýaly jaqsaryp, ulan-ǵaıyr jerimizge qorǵan bolatyn ónegeli de ónerli urpaqtyń qalyptasyp jatqanyn kórip, sheksiz qýanysh ústindemiz. Bul – táýelsizdiktiń arqasy.

Qazaq ulty tarıhynda kóptegen qıyndyqty bastan keshti, aıaýsyz shabýylǵa ushyrady, alpaýyttar taıtalasynyń kárine ilindi, qyrǵynnan qyrǵynǵa, bosqynnan bosqynǵa talaı azapty kórdi. Degenmen «táýelsiz» degen maǵynany bildiretin «qazaq» degen atyna saı árqashanda azattyqqa qol jetkizý úshin talpyndy, osy jolda kúresti hám shaıqasty. Talaı batyrlarymyz ben ult qaıratkerlerimiz halqyn bostandyq tańyna jetkizýdi armandap janyn pıda etti, armanda ketti. Ultymyzdy sińire jutý maqsatymen jasalǵan alýan túrli ákki tirlikter, qý saıası sharalar urpaq jadyna joıqyn soqqy bergenimen ony múldem baǵyndyra almady, dinimiz ben tilimizdi túbegeıli joıýǵa shamasy jetpeı qaldy. Qazaq «myń ólip myń tirilse» de, qazaq bolyp qala berdi, ár urpaq ózinen keıingilerge táýelsizdikti arman etip, ulttyq maqsat retinde amanat etti. Abaı atamyzdyń «Qalyń elim, qazaǵymy», Qadyr Myrza Áli aǵamyzdyń «Jasyl jaılaý, túkti kilemi», Jumeken Nájimedenovtiń «Meniń elimi» sıaqty júzdegen, tipti, myńdaǵan shyǵarmalar urpaqtyń sanasyna azattyqty, el bolýdy, tý kóterýdi, birlikke umtylýdy, ult retinde saqtalyp qalýdy, ójettilik pen qyraǵylyqty, batyrlyq pen qaıratkerlikti nasıhattap otyrdy….

Táýelsizdik biz úshin tym qymbat, óte qasterli. Qyran búrkit asqar taýdyń shyńynan keń dalaǵa qaraı qanat qaǵyp, qalyqtap ushqanda ózin qalaı erkin sezinse, óziniń tabıǵı bolmysy men jaratylysyna saı ómir súrgen bolsa, osy tabıǵattyń bir bóligi bolyp tabylatyn biz adamdar da týmysymyzdan erkindikti ańsaımyz, azat ómir keshýdi qalaımyz. Egemendiktiń alǵashqy jyldary rasynda da qazaqtyń árbir januıasy úshin aýyr boldy. Aýylda jaryq óshti, azyq-túlik qymbattady, aqsha qunsyzdandy. Aılyq, zeınetaqylar birde tıse, birde tımedi. Biraq, halyq barlyq qıyndyqty birge eńsere bildi, óıtkeni eliniń erteńi nurly bolaryna sendi. Qazaqtyń óz baıraǵy, Ánurany, aqshasy, áskeri, shekarasy, tólqujaty birinen keıin biri paıda bolǵan saıyn táýelsizdiktiń tátti dámi tańdaıǵa biline bastady. Osy jaǵdaılardyń ishinde Qazaqtan Respýblıkasynda 1991 jylǵy 1 jeltoqsanda ótken Tuńǵysh Prezıdent saılaýynyń orny bólek. Al bul saılaýdyń ereksheligi nede edi? Baǵdarlaı qarasaq, 1991 jylǵy 1 jeltoqsanda ótken búkilhalyqtyq saılaý KSRO sheńberinde ótken alǵashqy halyqtyq úderistiń birin bildirdi. Dál osy 1991 jyldyń 1 jeltoqsanyndaǵy saılaý arqyly Qazaqstan halqy óz basshysyn ózi tańdaı alatyndyǵyn ańǵartty. Buǵan deıingi Keńestik kezeńniń barlyq saılaýynan ózgeshe ótken osy saılaý arqyly qazaq eli óz basshysy tek ortalyqtyń pármenimen taǵaıyndalmaıtynyn, halyqtyń ózi bılikke, óziniń kóshbasshysyn saılaý arqyly tikeleı aralasyp, tańdaý jasaý quqyǵyn júzege asyratynyn sezindi. Nátıjesinde  1991 jylǵy 1 jeltoqsanda, alǵash ret ótken jalpyhalyqtyq saılaýda egemen Qazaqstannyń Elbasy - Nursultan Nazarbaev Tuńǵysh Prezıdent bolyp saılandy. Saılaýǵa qatysqandardyń 98,78 paıyzy jaqtap daýys berip, Memleket basshysy retindegi senimin júktedi. Rasynda, Táýelsiz Qazaqstannyń qalyptasýynan bastap memlekettik damýdyń dańǵylǵa túsýi jolyndaǵy jumystardyń basymy Nursultan Nazarbaevtyń esimimen baılanysty, erligimen ushtasqan dúnıeler ekeni daýsyz. Óıtkeni, Qazaqstan óz táýelsizdiginiń shırek ǵasyrynda álem moıyndaǵan memleketterdiń qataryna qosyldy. Álem tarıhyn júıelep jazyp shyqqan aǵylshyn ǵalymy Toınbıdiń jazýynsha, alyp ımperıa kúıregen soń boı kórsetken shaǵyn memleketterdiń tańdaıtyn joly tórteý bolady eken. Biri - ótkenine oralý, ekinshisi – kerisinshe, ótkenin syzyp tastap, ásire jańashyldyqqa uryný, úshinshisi – shekarasyn tars jaýyp, syrtpen qarym-qatynasyn shektep, tuıyqtalý, tórtinshi jol – túleý, ja­ńarý joly eken. Bizdiń Elbasymyzdyń da tańdaǵan joly osy tórtinshi jol boldy. Ol joldyń strategıa­sy 1997 jyly qabyldanǵan «Qa­zaqstan-2030» Strategıasynda tolyq kórinis tapty. «Biz­diń jas memleketimiz ósip, je­tilip, kemeldenedi, bizdiń balalary­myz ben nemerelerimiz onymen birge erjetedi… Olar babalarynyń dás­túrlerin saqtaı otyryp, qazirgi zamanǵy naryqtyq ekonomıka jaǵ­daıynda jumys isteýge daıar bolady». Nazarbaev bastaǵan Qazaqstan jolynyń anyqtamasy osy sońǵy sóılemde tur. Ótkenge tutas oralmaý, biraq babalar dástúri men ulttyq qundylyqtaryn jańanyń jaqsysymen baıyta otyryp alǵa jyljytý. Osy bastamanyń nátıjesinde, Qa­zaq­stan sıaqty jergilikti halqy az­shylyqta qalǵan eldi eshqandaı qantógissiz, daý-janjalsyz tarıhtyń tar kópirinen taıdyrmaı alyp ótti. Júz otyzdan astam ult pen ulys bir shańyraq astynda toptasqanyna qaramastan, el ishinde birlik saqtaldy. Al birlik bar jerde bereke bar. Qazaqstanǵa ınvestısıa quıyla bastaýynyń basty sebebiniń biri de eliniń yntymaǵy. Endi, mine, «2030» Strategıasynyń negizgi mindetterin mezgilinen buryn oryndap, álemniń asa damyǵan 50 memleketiniń qataryna qosyldyq. Sóıtip, Elbasy júrgizgen saıasattyń sara ekenin kórsetip berdi. Endi aldymyzda budan da úlken mindet tur. Ol «Qazaqstan joly 2050: bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» Strategıasynda belgilengen mindetter. Osy joldaýdy negizge ala otyryp álemniń asa damyǵan 30 eliniń qatarynan oıyp turyp oryn alýymyz kerek.  Qarasha aıynyń basynda ǵana kópshilikke jarıa etken «Nurly jol – bolashaqqa bastar jol» Joldaýy da osy 2050-diń bir bóligi. Elbasymyzdyń tańdaǵan jolynan aýytqymaı júrsek, oǵan jetetinimiz de esh kúmán týǵyzbaıdy. Shyn máninde, Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń salıqaly saıasat júrgizýiniń nátıjesinde táýelsiz Qazaq eli qalyptasyp, tarıhymyz túgendelip, tilimiz, dinimiz jáne dilimiz qaıta oralyp, memleketimizdiń ulttyq rámizderi qabyldandy. Qazaqstannyń shynaıy egemendigin qamtamasyz etken mańyzdy memlekettik aktilerge qol qoıyldy. Qysqa ýaqytta kóp bıikti baǵyndyrdyq. SHYU, EýrAzEQ, AÓSİSHK sıaqty uıymdardyń belsendiligi artty, EQYU, IYU, UQSHU sekildi irgeli uıymdarǵa tóraǵalyq ettik. Dástúrli din basshylary 3 jyl saıyn Qazaqstandy bas qosyp, pikir almasý alańyna aınaldyrdy. «Aldymen - ekonomıka, sonan soń - saıasat» qaǵıdaty arqasynda kópshilik qazaqstandyqtardyń turmys jaǵdaıy jaqsardy. Mine, osyndaı alash jurtynyń asqan asýlarynyń barshasy, eldegi ekonomıkalyq-áleýmettik jáne saıası reformalar, halyqaralyq jáne óńirlik bastamalar, jahandyq jasampaz isterdiń barlyǵy derlik Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń esimimen tyǵyz baılanysty bolyp otyrǵany belgili.

Táýba deıik, baýyrlar. Táýelsizdikke qol jetkize almaı júrgen qanshama halyqtar bar jer betinde, solardyń muńly taǵdyrynan ǵıbrat alaıyq. Qazaqstan álem tanyǵan el boldy. Táýelsizdik bolmasa qalaı tanýshy edi?! Búgingi kúni Qazaqstan álemdik saıasatta, ekonomıka men ómirdiń ózge de salalarynda ózindik orny men kúshi bar memleketke aınaldy. Osynyń barlyǵy da táýelsizdiktiń arqasynda qol jetkizgen jetistikterimiz.

Meniń oıymsha qazirgi urpaqtyń aldynda turǵan eń mańyzdy tapsyrma osy táýelsizdikti odan ary bekitý, nyǵaıtý jáne bolashaq urpaqtarǵa baıandy etip tapsyrý bolsa kerek. Qazaq úshin kindik qany tamǵan týǵan jerine, eline degen mahabbat ylǵı alǵashqy orynda. Bizdiń ómirimizde «Otan», «Atameken», «Týǵan el», «Qara shańyraq» degen uǵymdardyń mán-maǵynasy óte zor. Ata-anamyz bul sózderdi, ásirese, er balasyna, «Tárbıe basy – tal besiktegi» sátimizden qulaǵymyzǵa quıyp, sanamyzǵa sińirip ósiredi. Árbir azamat ózin eldiń qorǵanymyn, elimniń erteńgi jarqyn bolashaǵy úshin kerekpin dep, óz eline tarydaı, tamshydaı úles qosýǵa umtylýy – boıynda bar Otansúıgishtik sezimnen. Keńes Odaǵynyń tusynda  halqymyzdyń dańqty qaharman perzenti Baýyrjan Momyshuly Kýbaǵa resmı saparmen barypty. Sonda Kýba jeriniń basshysy Baýkeńnen «Muzdaı qarýlanǵan nemis áskerin jalań qolmen qalaı jeńdińizder? Osynyń syry nede?» dep suraǵan eken. Sonda Baýyrjan batyr: «Sender aıbyny asqaq, myqty armıaly elge aınalamyn deseńder, aldymen azamattaryńdy arystan júrekti, ór rýhty etip tárbıelep alyńdar» degen eken. Búginde osy talaptyń údesinen shyǵatyn jastardyń qaýlap ósip kele jatqanyn kórip, janyń súısinedi. Biz, Elbasymyz, elimiz senim artqan jastar, óz Otanymyzǵa qandaı paıdamyzdy tıgize alamyz? Jerimizdiń gúldenýi, Qazaqstan halqy tirliginiń berekeli de baqýatty bolýy úshin búgingi jastardyń bilimge qulash sermegeni quba-qup. Elbasymyz Nursultan Ábishuly «Máńgilik el» ıdeıasyn kóterdi. Bul ıdeıany da júzege asyratyn -jastar.

Úsh júzdiń basyn qosqan han Abylaı «Bilekke sengen zamanda, eshkimge ese bermedik. Bilimge sengen zamanda, qapy qalyp júrmelik» degen eken. Shynynda da, san ǵasyrlyq tarıhynda qolyndaǵy naızasymen elin, jerin qorǵap, alǵa bastaǵan eldiń búgingi jahandaný zamanynyń qatty aǵystaryna tótep berýdegi basty qarýy bilim bolmaq. Bilektiń kúshinen góri, bilimniń kúshi joǵary turǵan qoǵamdy alǵa súıreıtin de bilimdi, tárbıeli, jan-jaqty jastar ekendiginde sóz joq.

Birinshiden, ýaqytyń, múmkindigiń bolyp turǵanda, jalqaýlyqqa salynbaı, oqý oqy, óner úıren. Jel besikten jer besikke deıin oqý izdenip, qoǵamǵa paıdańdy tıgiz.

Ekinshiden, árkim óz mamandyǵynyń naǵyz sheberi bolsyn. Sonda ǵana salany aqsatpaýǵa kúsh sala alasyń. Bilimsiz dáriger aýrýdyń dıagnozyn durys qoımasa, emdelýshiniń ómirine qaýip tónedi, bilimsiz ustazdan tárbıe alǵan bala «álipti taıaq dep» shyǵady. Qarapaıym jol júrgizýshi bilimsiz bolsa, zardaby adam ólimimen aıaqtalýy múmkin. Sondyqtan, mamandyǵyńnyń «jiligin kemirip, maıyn jutqan» maıtalmany bol.

Úshinshiden, álemniń eń ozyq tehnologıalaryn úıren. Japonıadan bir azamat shet memleketke shyǵyp, bir jańalyq kórse, dereý aparyp, eline jarıalaıdy eken. Biz de júrgen jerimizde jaqsylyq kórsek úıreneıik. Úırengenimizdi elimizge ákelip shashaıyq.

Tórtinshiden, elimizdiń jer asty tolǵan baılyǵyn ózimizden shyqqan jastardyń ıgerýi úshin kúsh salaıyq. Qazaqstan jeri Mendeleev kestesiniń ústinde ornalasqan. Sol baılyq osy ýaqytqa deıin «tistegenniń aýzynda, ustaǵannyń qolynda» ketken edi. Táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldarynda da ekonomıkalyq qıyndyqtarmen betke-bet kelip qalǵan qıyn kezeńderge tap bolyp, sheteldik kompanıalarǵa ıgerýge ruqsat berdik. Búginde, Allaǵa shúkir, eńsemiz tiktele bastady, qara altynnyń 51 paıyzyn otandyq kompanıalar óndirýde. Degenmen, maman tapshylyǵy álde de bolsa kórinis tabýda. Kópshilik ata-analar balalaryn Abaı aıtpaqshy «balam zakon bildi dep» qýanyp, zańger, qarjyger, basqarýshy mamandyqtaryna túsirdi. Qazir solardyń kóbisi dıplomdaryn sandyqqa salyp qoıyp, jumystyń joqtyǵynan, qurylysshy, kólik jýýshy bolyp kúndelikti nápaqasyn aıyryp júr. Al, bizdiń qazaqqa ınjener, tehnolog, nanatehnolog sıaqty mamandyqtar aýadaı qajet. Eń bastysy bastyq bolý emes, elińe paıdaly, jurtyńa qajet mamandyqty ıgerseń, sol mamandyqtyń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońa bilseń, eń bastysy, halyq qajetin ótep júrseń bolǵany.

Mine, osylaı, biz bilimdi bolsaq, barlyq salany qaryshtatyp damytyp jatsaq, eń ozyq tehnologıalarmen qarýlansaq, barlyq jer asty, jer ústi baılyǵamyzdy ózimiz ıgerip jatsaq, elimizge qajetti mamandyqtardy oqyp, maman tapshylyǵy degen máseleni joısaq, ulttyq qundylyqtarymyzdy ulyqtap, dástúrimizdi dáripteı bilsek, Elbasymyz maqsat etken «Máńgilik el» bolarymyzǵa senimim kámil.

Sóz basynda aıtyp ketken Qasqa aıǵyr erkindikti qalaı ańsasa, biz qazaq ta solaı ańsadyq. Allaǵa shúkir, azattyqqa qol jetkizdik. Endi osy táýelsizdigimizdi baıandy etý úshin ekonomıkalyq táýelsizdikke, sonymen qatar, táýelsizdiktiń barlyq túrlerine qaraı umtylýymyz, qajymaı eńbek etýimiz shart. Ol úshin ózimizdiń qundylyqtarymyzdy jete dáriptep, ulttyq tilimiz ben dilimizdi jańǵyrtyp, din, mádenıet jáne órkenıet salalarynda da eshbir syrt kúshke táýeldi bolmaýymyz qajet. Óz-ózin ónim-buıymdarmen qamsyzdandyra alatyn, azamattary saýatty da bilikti, ınovasıalyq hám ıntellektýaldyq potensıaly zor, ishki birligi men berekesi myǵym elge aınalsaq, otanymyzdyń topyraǵyn aıalap, tabıǵatyn qorǵasaq, halqymyzdyń sanyn kóbeıtip, sapasyn jaqsartsaq táýelsizdigimizdiń baıandy bolatynyna esh kúmán bolmasy anyq. Osy amanat táýelsizdikti kórgen bizderge, búgingi urpaqtarǵa artylǵan. Alda alatyn asýlar men belester áli kóp, biz áli uly kóshtiń basynda turmyz. Sondyqtan bólinýge, ydyraýǵa, álsireýge esh jol joq. Qazirgi kezeńde tek birlikpen bolashaqqa senimdi qadamdar jasaýymyz kerek. Táýelsizdigiń tuǵyrly, bolashaǵyń baıandy, egemendigiń máńgilik bolsyn, Qazaq Eli!!!

Nurıla SHYNÁDİLOVA