– Sultanáli aǵa, qazir Parlament Májilisinde «Qazaqstan Respýb­lı­kasynyń keıbir zańnamalyq ak­ti­lerine kóshi-qon jáne jumyspen qamtý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizilý týraly» zań jobasy talqylanýda. Bul zańda she­teldegi aǵaıyndardyń, ıaǵnı oral­mandardyń atajurtqa qonys aýdarý máselesi de qaralatyny anyq. Qazir bul jóninde biraz kúrdeli jaǵdaı­lardyń qalyptasyp otyrǵany bar­shaǵa málim. Siz Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynda qyzmet isteıtindik­ten, bul máseleler jóninen jaqsy habardarsyz dep oılaımyn. Osyǵan oraı, jańa zańnan ne kútesiz jáne onyń burynǵy kóshi-qon týraly zańnan qandaı aıyrmashylyǵy, artyqshylyǵy bolýy kerek dep esepteısiz?  – Men qazirgi qoldanystaǵy «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańnyń da, bul salaǵa qatysty oǵan deıingi zańnyń da jobasyn daıyndaǵan jumys tobynyń ishinde boldym. Soǵan oraı, qazirgi zańdy álsiz dep aıta almaımyn. Biraq másele tek zańda ǵana emes, sonymen birge onyń atqarylýynda jatyr. Osyǵan baılanysty bolashaqta kóshi-qon jumystary kóńilden shyqsyn desek, birinshiden, bul jańa zańdy aldyn ala jan-jaqty taldap, barlyq usynystardy eskerip, sapaly etip qabyldaýymyz kerek. Ekinshiden, qabyldanǵannan keıin, bul zańnyń ár baby, ár tarmaǵyndaǵy aıtylǵan máselelerdi júzege asyrýdyń naqty tetikteri, olardy atqarýdyń ózindik erejeleri daıyndalýy tıis. Bizde, mine, osy jaǵy jetispeıdi. Iaǵnı zańdy jan-jaqtan jabylyp, ý-shý etip aıtysyp-tartysyp júrip qabyldaımyz. Al biraq sodan keıin qabyldanǵan zańnyń qalaı, qaıtip oryndalyp jatqanyn qadaǵalap, baqylaýdy umytyp ketemiz. Kóshi-qonǵa qatysty jańa zań da osyndaı jaǵdaıǵa ushyramasa eken deımin. – Al mundaı jaǵdaıdy boldyrmaý úshin ne isteý kerek? – Bul úshin eń aldymen oralmandar kóshiniń mańyzyn durys túsiný kerek. Etnıkalyq kóshi-qon týraly qazirgi áńgimelerge qarap otyrsańyz, oral­mandar kóshi eń aldymen sol oral­mandarǵa ǵana kerek sıaqty. Iaǵnı oralmandar bireýden birdeńe suraý úshin, memleketke salmaq salyp, Úkimettiń qarjysyn shyǵyndatý úshin keletindeı kóremiz. Shyndap kel­gende, múldem kerisinshe. Oralmandar kóshi eń aldymen Qazaqstan úshin, Qazaqstan Respýblıkasynyń budan da ósip, órkendep, alǵa basýy úshin qajet. – Másele oıdaǵydaı sheshilýi úshin ne qajet dep oılaısyz. Álde buǵan arnaıy qarjy bólý kerek pe eken? – Joq, másele qarjyda emes. Basty másele – Úkimettiń oralmandarǵa degen ustanymynda, kózqarasynda. Iaǵnı Úkimette «sheteldegi qazaqtardy Qazaqstannyń áleýmettik-ekono­mıkalyq, mádenı-rýhanı damýyna qaıtip qatystyramyz, qalaı tıimdi paıdalanamyz» degen eń bolmasa bes-alty betten turatyn aıqyn baǵdar-tujyrymdama bolýǵa tıis. Ázirshe ondaı eshteńe baıqalmaıdy. Kerisinshe, buǵan múldem keraǵar pikirler aı­tylady. Mysaly, oralmandar min­detti túrde joǵary bilimdi maman bolý kerek degen másele kóterilip júr. Munyń qaıdan shyqqan áńgime ekeni maǵan túsiniksiz. Óıtkeni joǵary bilimdi mamandar bizde jetip-artylady. Mysaly, jyl saıyn Qazaqstandaǵy qaptaǵan ýnıversıtetterdi san myńdaǵan jastar bitirip shyǵady. Mine, osylardyń kem degende jartysy óz mamandyqtary boıynsha jumys taba almaıdy. Sebebi joǵary bilimdi dıplomy bar mamandar óte kóp, al ondaı mamandardy qajet etetin jumys oryndary áldeqaıda az. Jalpy, Qazaqstan Respýblıkasy ár on myń adamǵa eseptegende joǵary bilim alatyndardyń sany jóninen Japonıa, AQSH sıaqty eń damyǵan elderdiń ózin artqa tastap, álemdegi eń aldyńǵy qatarǵa shyqqan. Iaǵnı bizde jurttyń bári júz paıyz joǵary bilim alý kerek degen uǵym-túsinik halyqtyń mıyna ábden sińgen. Al oǵan kerisinshe, jas­tarǵa arnaýly orta bilim berip, belgili bir kásipke beıimdeý barynsha kenje qalǵan. Sonyń saldarynan Qazaqstanda egin egetin, mal ósiretin, qurylys salatyn, túrli jóndeý ju­mystarymen aı­nalysatyn, halyqqa turmystyq qyzmet kórsetetin mamandar óte tapshy. Osyǵan oraı, qazir Qazaq­standa adam tańǵalarlyq jaǵdaı qalyptasyp otyr. Mysaly, qaı jerge, qaı aýylǵa barsańyz da, jurttyń bári «jumys joq, bos júrmiz» dep sary ýaıymǵa salynǵan áńgime aıtady. Al biraq kórshiles Ózbekstan, Tájikstan, Qyrǵyzstannan jyl saıyn san myńdaǵan «gastarbaıter mıgranttar» Qazaqstanǵa kelip, jumys istep, aıtarlyqtaı tabys tabady. Munyń sebebi nede? Sebebi – halqymyzdyń orta kásipti ıgerýge mán bermeı otyrǵanynda. Bizde qarapaıym úı salatyn durys maman tabýdyń ózi qıyn. Tipti keıbir aýyldarda qazaqtar óz malyn ózi baqpaı, shetten kel­genderge baqtyryp, toı toılap, saıran salyp júredi. Mine, osy tur­ǵydan kelgende, sheteldegi aǵaıyn­darymyzdyń basym kópshiligi aýyl sharýashylyǵynan bastap shaǵyn jáne orta kásipkerliktiń kez kelgen salasynda jaqsy jumys isteı alady. Buǵan Qazaqstanǵa kelip ornalasyp, tirshilik etip jatqan oralmandardyń eńbegi aıqyn dálel. Soǵan oraı, oralmandar týraly sóz bolǵanda eń aldymen olardyń osy paıdaly jaǵyn erekshe eskergenimiz jón. Kóshi-qon jáne jumyspen qamtýǵa qatysty zań jobasyn talqylap, qabyldaǵanda da osyǵan aıryqsha nazar aýdarý kerek. – Sońǵy ýaqytta oralmandar kóshine kedergi jasap otyrǵan Qazaq­stan aýmaǵynda turaqty tirkelý, burynǵy turǵan elińniń aza­mat­tyǵynan shyǵyp kelý jáne sot­talmaǵanyń týraly anyqtama ákelý máseleleri ekendigi jıi aıtylyp júr. Bul rette Úkimettiń 2014 jylǵy №111 qaýlysy birinshi kezekte sóz bolady. Bul qaýly shetelderden, ásirese, Qytaıdan keletin qazaqqa úlken bóget bolýda degen másele jıi kóterilýde. Jańa zańda bul másele eskerile me? Osy jóninde ne aıtasyz? – Mundaı áńgimeniń sońǵy ýaqytta barynsha kóbeıip turǵany ras. Bul jóninde aqparat quraldarynda jarıalanyp júrgen Qytaıdan kelgen aǵaıyndardyń aryz-shaǵymdarynan da habarym bar. Soǵan oraı, qazirgi qoldanystaǵy «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańnyń eń sońǵy ózgerister engizilgen nusqasyn muqıat qarap shyqtym. Álgi aıtylǵan №111 qaýlymen de tanystym. Sondaı-aq osy máselege tikeleı qatysy bar QR Syrtqy ister mınıstrliginiń konsýldyq qyzmet departamentiniń mamandarymen sóılestim. Qytaıdan keletin aǵaıyn­dardyń qujattaryn retteıtin Úrimshi qalasyndaǵy Qazaqstannyń tólqujat-vızalyq mekemesine habarlasyp, bul jaǵdaıdyń mán-jaıyn túsindirýdi ótindim. Mine, osyndaı «zertteýlerden» keıin oralmandardyń, onyń ishinde Qytaıdaǵy aǵaıyndardyń Qazaqstanǵa kelýine kedergi jasaıtyn jaǵdaı álgi óziń aıtqan máseleler ekendigine kádimgideı kúmándana bastadym. Iaǵnı bul sonshalyqty kúrdeli másele emes kórinedi. – Nege kúrdeli másele emes, jiliktep túsindirip berseńiz jaqsy bolar edi. – Qazirgi tańda Qazaqstanǵa kelip oralman mártebesin alyp, turaqty turýdyń eki joly bar. Birinshisi – Qazaqstan Respýblıkasynyń sheteldegi mekemelerine, ıaǵnı elshilikter men konsýldyqtarymyzǵa Qazaqstanǵa turaqty turýǵa kóshý týraly ótinish berip, tıisti qujattar ótkizý. Soǵan oraı, Qazaqstanǵa barýǵa resmı ruqsat alyp, atajurtqa sodan keıin kelý. Bul másele eń ári ketkende úsh-tórt aıda sheshiledi. Mundaı jaǵdaıda Qazaq­stanǵa kelgennen keıin oralman mártebesin alýda, turaqty tirkelýde eshqandaı qıyndyq bolmaıdy; kelýshiden sottalmaǵany týraly, azamattyqtan shyqqany týraly sıaqty anyqtamalardy eshkim de suramaıdy. Al oralman mártebesin alýdyń ekinshi joly – áýeli Qazaqstanǵa kelip, turaqty turýǵa sodan keıin qujat jınap ótkizý. Qıyndyq kóbine, mine, osy ekinshi jaǵdaıda týyndaıdy. Iaǵnı Qazaqstanǵa kelip alǵannan keıin bir qujat jetpeıtin bolsa, shetelge qaıta barýǵa nemese ol el­derdiń Qazaq­standaǵy tıisti mekeme­leriniń esigin jaǵalaýǵa týra keledi. Shetelderden, onyń ishinde, ásirese, Qytaıdan keletin keletin aǵaıyn­dardyń qıyndyqtary kóbine, mine, osy jaǵdaıdan týyn­daıdy. Soǵan oraı, Qytaıdan aǵa­ıyndar oralman mártebesin alýdy sol jaqtan sheship kelse durys bolar edi. – Endeshe, aǵaıyndar nege shynynda solaı jasamaıdy? – Munyń ózindik sebepteri bar. Biraq ony túsindirmes buryn, jalpy kóshi-qon týraly bir-eki aýyz túsindirý aıta ketkenimiz jón. Búgingi tańda shetelden, onyń ishinde Qytaıdan da, Qazaqstanǵa kóship kelýdiń bizde bes túri bar. Olar: – tarıhı otanyna oralý maqsatynda kóship kelý; otbasyn biriktirý maqsatynda kóship kelý; bilim alý maqsatynda kóship kelý; eńbek qyzmetin júzege asyrý maqsatynda kóship kelý; gýmanıtarlyq jáne saıası ýájdemeler boıynsha kóship kelý. Bulardyń árqaısysynyń kóship kelýge jatatyn ózindik vızalary bar. Mysaly, tarıhı otanyna oralý maqsatynda kóship keletinderge latynsha «J» jazýymen tańbalanatyn kóship kelý sanatyndaǵy vıza beriledi. Al otbasyn biriktirýge arnalǵan vıza latynsha «K» degen tańbamen belgilenedi. Bilim alýǵa arnalǵan vıza «L» belgisimen kórse­tiledi. Osy vızalardyń alǵashqy ekeýi­men kelgender Qazaqstanda birden turaqty qala alady. Olardan eshqandaı qosymsha qujat talap etilmeıdi. Bul rette, shetelden jańa kelgen etnıkalyq qazaqtar turaqty tirkelgennen keıin azamattyq alyp úlgermese de, keıin de qalǵan otbasy múshelerin «otbasyn biriktirý maqsatyndaǵy» kóshi-qon vızasymen Qazaqstanǵa shaqyrtyp ala alady. Sondaı-aq bilim alý maqsatyn­daǵy kóship kelýde de ulty qazaq azamattarǵa arnaıy jeńildikter qarastyrylǵan. Bul másele «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańnyń 33 babynyń 2 tarmaǵynda «Qazaqstanǵa oqýǵa kelgen etnıkalyq qazaqtar oqýǵa túskennen keıin turaqty turýǵa jáne Qazaqstan azamattyǵyn qabyldaý týraly aryz berýge quqyly» dep jazylǵan. – Zańda taıǵa tańba basqandaı jazylyp qoıylǵan bolsa, sheteldegi aǵaıyndardyń álgindeı áýre-sarsańy, azamattyq ala almaı júrgenderdiń daýy qaıdan shyǵyp otyr? –Joǵaryda kóship kelý vızalary týraly áńgime qozǵadyq. Al sonymen birge kóshi-qonǵa jatpaıtyn vıza­lardyń da bar ekenin aıta ketken jón. Kóship kelýge jatpaıtyn mundaı vızalar «Dıplomatıalyq vıza», «Qyzmettik vıza», «İskerlik vıza» «Mısıonerlik vıza», «Týrısik vıza» jáne «Jeke sapar vızasy» dep atalady. Qytaıdaǵy aǵaıyndardyń kóbi Qazaqstanǵa osylardyń arasyndaǵy «G» degen latyn árpimen tańbalanatyn «Jeke sapar vızasymen» keledi. Biraq bul «Jeke sapar vızasy» kóship kelýge jatpaıtyn vıza bolǵandyqtan, ony alǵan adam Qazaqstanda oralman bolyp qala almaıdy. «Azamattyqtan nemese turaqty tirkeýden shyǵyp kel, sot­talmaǵanyń týraly anyqtama ákel» degen qıyndyqtar osydan týyndaıdy. – Eshqandaı qıyndyq týdyrmaıtyn kóship kelý vızasy turǵanda, kóshi-qonǵa jatpaıtyn «Jeke sapar» vızasyn nege alady? – Munyń sebebi mynada. Shamamen 2000 jyldarǵa deıin Qytaıdaǵy qazaqtar Qazaqstanǵa qandaı jaǵ­daımen kelse de aldyn ala mindetti túrde jeke kisiden, ne zańdy tulǵadan arnaıy shaqyrtý aldyratyn. Buǵan birneshe apta ýaqyt ketetin jáne belgili mólsherde tólemaqy tólenetin. Al keıin Qazaqstan Úkimeti Qytaıdaǵy qazaq­tardyń atajurtqa kelýin barynsha jeńildetý úshin eshqandaı shaqyrtý suramaı, qosymsha qujat talap etpeı, birden «Jeke sapar» vızasyn tó­lemaqysyz tegin berý máselesin sheshti. Ol ulty qazaq azamattarǵa bir jylǵa deıin kóp mártelik bolyp beriledi. Bul vıza aǵaıyndardyń Qazaqstannyń túkpir-túkpirin aralap, jer, el kórip, bolashaqta kóship kelip jatsam osy jerge qonystansam bolady degendi aldyn ala bilýleri úshin óte tıimdi. Al biraq bul vıza, joǵaryda aıtqany­myzdaı, kóship kelý vızasyna jat­paıdy, sondyqtan mundaı vızamen kelgen aǵaıynǵa «oralman» mártebesi berilmeıdi, oralman mártebesi joq bolǵannan keıin azamattyqqa qujat ótkize almaıdy. Jáne ol kisi vızasynyń bir jyldyq merzimi tolyq bitpeı turyp óz eline qaıtýy kerek. Al bul merzim bitip ketse, onyń ıesi sot arqyly sheshim shyǵarylyp, aıybyn tólep, shyǵyp ketý vızasymen eline qaı­tarylady. Qytaıdan kelgen keıbir aǵaıyndardyń «Meni Qazaqstannan qýyp jatyr» degen áńgimesi, mine, osydan týyndaıdy. – Jaraıdy, bilmestikpen bir adam jeke vızamen elge kelip aldy deıik. Atamekenin ańsap kelgen adamdy qaıta qýyp jibermeıtinimiz anyq. Muny sheshýdiń ońtaıly joldary joq pa?  – Menińshe, jeke vızamen kelgen adamnyń elimizde qalýyn eki jolmen sheshýge bolady. Birinshi jol – jeke vızamen kelgen adamǵa «azamattyqtan shyǵyp kel», «sottalmaǵanyń jaıly qaǵaz ákel» demeı, tórt-bes jylǵa yqtıarhat berip elde qaldyrý. Sosyn tórt-bes jylda ol qalǵan qujattaryn rettep alar edi. Mysaly, buryn bizde shetelden kelgen qazaqtarǵa «Qazaq dıasporasynyń ókili» degen kýálik beriletin. Aǵaıyndar osy kýálikpen Qazaqstanda erkin júrip-tura alatyn. Qazirde de osyndaı jeńildik jasaýdy qarastyrǵan jón. Ekinshi jol – aǵaıyndardyń áýeli Qazaqstanǵa jeke vızamen kelip, bolashaqta orna­lasatynyn jerin kórip, tanysyp, sosyn qaıta ketip, kóship kelý vı­zasymen kelýine múmkindik jasaý. Bul pikirdi Qazaqstannyń Úrimshi qala­syndaǵy tólqujat-vızalyq me­kemesiniń qyzmetkerleri de qostaıdy. Olardyń aıtýynsha, aǵaıyndardyń áýeli turaqty qonys aýdarýǵa qajetti qujattardy jınap ótkizip, sosyn Qazaqstanǵa jeke vızamen baryp, ornalasatyn jerin anyqtap, beıim­delip, sosyn úsh-tórt aıdan keıin bir aınalyp kelip, daıyn bolǵan kóshi-qon vızasyn alýlaryna bolady. – Olaı bolsa, «azamattyqtan shy­ǵyp kel» degen talap qoıý da eshqandaı qısynǵa kelmeıdi emes pe? – Bul másele Qazaqstan Úkimetiniń joǵaryda aıtylǵan 2014 jylǵy 19 qańtardaǵy «Qazaqstan azamattyǵyn qabyldaý men shyǵýdy tirkeý týraly» № 111 qaýlysynan týyndap otyr. Bul Qaýlyda azamattyq alý úshin tap­syrylatyn qujattardyń qatarynda «Basqa memlekettiń quzyrly organy bergen azamattyǵynyń joqtyǵy nemese burynǵy azamattyǵynyń toqtatylǵany týraly» anyqtama kerek ekendigi atap kórsetilgen. Mine, osy bap boıynsha Qazaqstannan azamattyǵyna qujat ótkizý úshin mindetti túrde basqa eldiń azamattyǵy bolmaýy kerek ekendigi daýsyz. Al biraq Qaýlynyń týra osy babynan keıin «Qazaqstan Respýblıkasyna tarıhı otany retinde turaqty oralǵan adamdar oralman kýáligi jáne burynǵy azamattyǵynan bas tartý týraly aryz beredi» degen talap ta naqty jazylǵan. Iaǵnı oralman kýáligi bar adam ózge eldiń azamaty bolsa da, eger odan bas tartamyn dep aryz jazsa, Qazaqstan azamattyǵyn qabyldaýǵa tolyq quqyly. Mine, sondyqtan qolynda oralman kýáligi bar qazaqqa basqa eldiń azamattyǵynan shyǵyp kel dep talap qoıý eshqandaı qısynǵa kelmeıdi. – Al sottalmaǵany týraly qaǵaz­dyń qandaı qajeti bar?  – Sottalmaǵany týraly qaǵaz ákel dep eshkim de aıtpaıdy. Óıtkeni zań boıynsha bir adam sottalsa, sodan keıin túrmeden shyqsa, azamattyq quqyǵy qaıtadan qalpyna keledi. Soǵan oraı, buryn sottalǵan adamdy azamattyqqa qabyldamaý kerek degen sóz joq. Bul jerdegi másele – sheteldik azamattyń sottylyǵynda, ıaǵnı qazirgi kezde isi sotta qaralyp jatqany nemese ter­geýde júrgeni týraly. Mundaı anyq­­tamanyń durys ataýy «sottylyǵy» dep aıtylady. Sottylyǵy bar adamdy jalǵyz Qazaqstanda ǵana emes, álemniń barlyq elinde de azamattyqqa qabyl­damaıdy. Sondyqtan mundaı anyqtama talap etpeý kerek degendi eshkim de aıta almasa kerek. Jáne kez kelgen elde mundaı anyqtama alý sonsha qıyn da emes. Bul jerde kóbine másele aǵaıyndardyń áýeli Qazaqstanǵa kelip, sottylyǵy týraly anyqtamany sodan keıin izdeıtininen týyndaıdy. Tirkeýden shyǵyp kelý máselesi de osyǵan uqsas. Oralmandardyń mundaı anyq­tamalardy Qazaqstanǵa kelmes buryn, ózderi turǵan jerinde daıyndap alǵandary jón. Qazaqstanǵa qonys aýdarý máselesin sheteldegi Qazaqstan elshilikteri arqyly sheshken tıimdi deýimizdiń basty sebebi mine, osynda. – Sheteldegi qazaqtardy res­pýblıkanyń jeti oblysyna kóshirip ákelý kerek degen másele kún tár­tibinde tur. Alaıda bul kóshtiń de naqty mehanızmi jasalmaǵan sıaqty.  – Buǵan jaýap berý úshin eń aldymen álgi jeti oblys degen máse­leniń qaıdan shyqqanyn túsindire keteıik. Etnıkalyq kóshpen aına­lysatyn órkenıetti elderdiń bári repatrıanttardy, bizdińshe aıtqanda, oralmandardy ornalastyrýdy eń aldymen ózderiniń múddesi men qajettiligine sáıkes retteıdi. Kóship keletinder qaı óńirlerge jaqsy ornalasyp, tez beıimdeledi, olardyń kelýine qaı jerler erekshe muqtaj – repatrıanttardy qabyldaý osynyń negizinde júzege asyrylady. Bizdegideı kez kelgen adamnyń shegaradan óte salyp, ózderi qalaǵan oblystarǵa baryp, «biz oralman edik, mine, kelip qaldyq, endi ne isteısińder?» degen áńgime bolmaıdy. Kerisinshe, bári de keletinin aldyn ala habarlap, soǵan oraı, Úkimet belgilegen jerge barady. Bul tájirıbe qazir bizde de qolǵa alynýda. Qazaqstan Úkimeti oralman­dardy ornalastyrýǵa yńǵaıly halqy az, jeri keń óńirlerdi aıqyndaǵan bolatyn. Buǵan Shyǵys Qazaqstan, Soltústik Qazaqstan, Pavlodar, Qostanaı sıaqty teriskeıdigi jeti oblys kirgen edi. Mundaı oblystarǵa ornalasqan oralmandarǵa túrli áleýmettik qoldaýlar jasalynady. Baspana, jer berý, jumyspen qamtamasyz etý máseleleri sheshiledi. Osyǵan oraı, ár óńirdiń jyl saıyn qansha oralman otbasyn qabyldaıtyny jóninde arnaıy kvota bekitiledi. Biraq jańa zań qabyldaǵannan keıin bul jóninde biraz ózgerister bolýy múmkin. Ár oblystardyń suranystaryna oraı, jyl saıyn etnıkalyq qazaqtardy qonystandyratyn óńirlerdi aıqyndaý men oǵan bólinetin kvotanyń mólsheri de ózgerip turýy ábden yqtımal. Jańa zań qabyldaǵannan keıin bul jóninde Úkimettiń arnaıy qaýlysy qabylda­nady dep kútilýde. – Sonda kóshi-qon kvotasy beki­til­megen oblystar oralmandardy qabyldamaı ma?  – Árıne, qabyldaıdy. Biraq ondaı oblystarǵa baratyn aǵaıyndarǵa kvota boıynsha eshqandaı áleýmettik kómek berilmeıdi, olar tek oralman már­tebesin ǵana alady. Soǵan oraı, turaqty turýǵa ruqsat etetin yqtıarhatqa qol jetkizip, budan keıin azamattyqqa qujat ótkizedi. Al basqa jaǵdaıda óz kúnderin ózderi kórip, Qazaqstannyń ózge azamattarymen teń quqyqta tirshilik etedi. – Osyǵan baılanysty jáne bir suraq týyndaıdy. Keıingi kezde Astana men Almaty qalalary oralmandardy múldem qabyldamaıdy eken deıtin sóz shyǵyp júr. Osy jóninde ne aıtasyz?  – Iá, bul ázirshe ras áńgime. Biraq bul keıbireýler aıtyp júrgendeı, Astana men Almaty qalasyna shetel qazaqtaryn múldem kirgizbeıdi degen sóz emes. Alys-jaqyndaǵy aǵaıyndar bul eki qalaǵa da kelip oqýǵa tússin (bul jóninde arnaıy kvota jáne daıyndyq bólimderi bar), eńbek kóshi-qonymen kelip jumys istesin nemese jeke sapar vızasyn alyp bir jyl qydyryp júrsin – oǵan eshqandaı qarsylyq joq. Onyń syrtynda, aıtqanymyzdaı, sheteldik ǵalymdardy, óner adamdary men sportshylardy Qazaqstan aza­mat­tyǵyna jeńildikpen qabyldaıtyn qaýly bar – sheteldegi qazaq ultynyń zıaly qaýym ókilderi osy jeńildikti de paıdalansyn. Al biraq Astana men Almaty qalalarynda aǵaıyndarǵa oralman mártebesi berilmeıdi. Munyń sebebi eki qalada da turǵyn halyqtyń barynsha kóbeıip, túrli áleýmettik máselelerdiń kúrdelenýinen týyndap otyr. Soǵan oraı, sońǵy ýaqytta tek shetelderden ǵana emes, Qazaqstannyń óz ishinen de Astana qalasyna kóship kelýdi shekteý kerek degen másele kóterilýde. Almaty qalasynda da turaqty tirkelý barynsha qıyn­datylǵan. Sondyqtan da bul eki qalaǵa syrttan kelgenderdiń birden ornalasýy qıyn. Aǵaıyndardyń buǵan tú­sinistikpen qaraǵandary jón. Al  Astana men Almaty qalasyna turaqty ornalasýǵa shynymen qulshynyp turǵandar bolsa, Qazaqstannyń kez kelgen oblysyna kelip, azamattyq alǵannan keıin buǵan da tolyq jol ashylady. Iaǵnı budan keıin olardyń Qazaqstan azamattarymen quqy teń, qaıda turamyn dese de, óz erikteri. Degenmen, munyń bári qazirgi jaǵdaı. Al kóshi-qonǵa qatysty jańa zań qabyldanǵannan keıin Astana men Almatyǵa baılanysty bul jóninde de keıbir ózgerister bolýy ǵajap emes. Jalpy, osy zań oralmandarǵa budan da basqa biraz jaqsy jańalyqtar ákeledi dep senemiz. – Sizdińshe, jańa zańdy talqylaý barysynda taǵy da qandaı máseleler eskerilýi kerek? – Menińshe, oralmandar kóshin qalaı, qaıtip uıymdastyramyz degen máselege aıryqsha nazar aýdarylýy kerek. Mysaly, etnıkalyq qazaqtardy qonystandyratyn óńirlerdiń aı­qyndalatynyn joǵaryda aıttyq. Biraq ol óńirlerge oralmandardyń qalaı, qaıtip baratyny naqtylanbaǵan. Mysaly, Qytaıda turǵan adam táýekel qylyp vızasyn alyp, poıyzǵa minip, Pavlodardan nemes Qostanaıdan tústi deıik, sosyn qaıda barady? Ony kim kútip alady? Eshqandaı tanysy joq, dalaǵa túneı me? Sondaı-aq buryn oralmandar máselesimen biryńǵaı kóshi-qon mekemeleri aınalysatyn. Al qazir oralmandardy qabyldaý men ornalastyrýdyń negizgi salmaǵy jergilikti atqarýshy organdarǵa, oblystyq ákimshilikter men olardaǵy jumyspen qamtý jáne áleýmettik baǵdarlamalar basqarmalaryna júkteletin boldy. Biraq olardyń mundaı mindetti oıdaǵydaı atqarýǵa shamalary, múmkindikteri, tájirıbeleri jete me – bul másele de ázirshe belgisiz. Mine, jańa zańdy talqylap, qabyldaý barysynda osy máselelerge aıryqsha nazar aýdarylsa deımiz.