Otanǵa qaýip oramal men sholaq shalbardan ba?

İshimizdegini aıtqannyń aıyby joq, Qazaqstan bıliginde qazaq tiline ashyqtan-ashyq qarsy shyǵyp sóıleıtinderdi kórýge kózimiz de, qulaǵymyz da kóndigip ketti. Úkimettegi de, parlamenttegi de jıyndar orys tilinde júrgizilýiniń ózi-aq qazaqtyń, Qazaqstandaǵy 80%-ǵa jýyq túrkitildi ulttardyń namysyn kópe-kórneý aıaqqa taptaý desek esh aıyby joq. Úshtildilikti engizý, qazaq tili men ádebıetin bir pán retinde qosyp oqytý sıaqty óreskeldikter de joǵaryda otyrǵan keıbir myqtylardyń, orystildi nemese shubartil máńgúrtterdiń qazaq ultyna ashyqtan-ashyq jasap otyrǵan maǵan ne isteı alasyń degen sıaqty qyr kórsetýiniń birsypyrasy ǵana. Jaqynda Elbasy Nurekeń bıliktegiler jıyn-terindi qazaq tilinde ótkizýi kerek degenge azdap bolsa da jaqyndaý keletin álde usynys, álde pikir (áıteýir prezıdenttik tapsyrma emes!) aıtqan boldy da arada kún ótisimen jıynda ózi tógildirip turyp oryssha sóılep shyqty. Al, óz elimizdegi óz dinimizge degen kózqarastar she? Qazir bir jerde jarylys ne kisi ólimi sıaqty ýaqıǵa bola qalsa, sol jerde áldebir oramal tartqan qyzdardy, saqaly bar jigitterdi kórgender tabyla ketetin boldy. Sonaý jyldary ýnıversıtette arab tilin oqyǵanymnyń paıdasy ma qaıdam 20 shaqty súreni op-ońaı jattap alǵanmyn. Óz basym namaz da oqyǵan, oraza da tutqan emespin. Biraq qasıettilerdiń qasıettisi, kıelilerdiń kıelisi ıslam dinin, salt-dástúrin ustanǵan áıel-erkek, ul-qyz týraly, ıslam dini týraly ǵaıbat sóz aıtyp júrgen qarapaıym azamattardy terorızmge qarsy degen aramzalyq saıasatpen ıslam elderinde musylmandardy qyrǵynǵa túsirip jatqan úlken-úlken derjavalardyń aıtaǵyna erip júrgen ıtarshy saıasatkerlerdi janym jek kóredi. Iá, ıslamǵa dushpan elderdiń bul saıasatynyń salqyny Qazaqstanda jalǵasýda ekenin jasyram degender de jasyra almaıdy. Áıtpese, kimniń oramal tartqanynda, kimniń qandaı saqal qoıǵanynda nemiz bar? Osydan biraz buryn din jáne azamattyq qoǵam jónindegi mınıstrlik basshysy Nurlan Ermekbaevtyń «kerek bolsa zańda saqaldyń uzyndyǵy qandaı bolýy kerektigi de kórsetiletin bolady» degen óktemdik yzǵary sezilip turǵan sózin oqyǵanda shynymen-aq búgingi Qazaqstanǵa eń qaýipti jaý oramal tartqandar men sholaq shalbar kıgender eken deýge ábden bolatyn sıaqty.

Sonaý 1930 jyldary Keńestiń haýipsizdik oryndary dushpandy syrttan góri ishten kóbirek izdep, alýan túrli aramzalyq ádispen myńdaǵan beıkúná jandardy «halyq jaýy» atandyryp ıtjekkenge aıdatyp, odan qalǵanyn atyp-asyp qynadaı qyrǵanyn áli eshkim umyta qoıǵan joq. Jaqynda «Dat» gazetinen ózin qaýipsizdik organdary qyzmetiniń ardageri dep tanystyrǵan N. Bókeıhanov degenniń «Chto propovedýet hıdjab?» («Hıdjab neni ýaǵyzdaıdy?») degen maqalasyn (Dat 1.02.2018) oqyǵanda atam qazaqtyń «kón qatsa qalybyna barady», «Aýrý qalsa da ádet qalmaıdy» degen áýlıelik maqaldary men qazaqty qyryp-joıýdyń jańa bir ádisine aınalǵan sol 30-shy jyldar esime túse ketti. Ol kezde jazaǵa tartylǵandardyń mańdaıyna «halyq jaýy» degen qara tańba basyldy. Al myna N. Bókeıhanov myrzanyń haýipsizdik organdaryndaǵy búgingi izbasarlary joq «halyq jaýyn» qaıdan tabady, álde olardy bul qıyndyqtan «hıdjab» kıgen qyz-kelinshekter «qutqarady» ma? Hıdjab óz aldyna, oǵan sál keıinirek. Al oramal hıdjab emes qoı, oramal tartqan qyzdardy mektepke, qoǵamdyq oryndarǵa kirgizbeý týraly zań bar ma? Álde bul qazaqty eńsesin kótertpeı, udaıy tuqyrtyp otyrýdyń, qazaqty dininen, salt-dástúrinen aıyryp jahandanǵan, eýropalanǵan máńgúrt ultqa aınaldyrýdyń jasyryn bir qupıa ádisi me? Ol jaǵy beımálim. Qazaq synyqtan basqa aýrýdyń bári juǵady deıtin edi, álde bul sol 30-shy jyldary talaı baıǵusty «halyq jaýy» dep ustap bergenderden olardyń balalaryna nemese nemerelerine qan arqyly juqqan keseli me kim bilsin? Áıtpese, Aqtóbede oramal tartqany úshin mektepke kirgizilmeı qoıǵan qazaq qyzdaryna hrıstıan dininiń «maslenısasyn» toılatyp qoıý qazaq halqynyń salt-dástúrine qasıetti ıslam dinine qarsy ashyqtan-ashyq dushpandyq tárbıe emes pe?! (Bul «jańalyqty» 20.02.2018 kúni telearnadan kórsetti. Sonda sóılep turǵan bireýler «maslenısa» – meıram, ony toılaý árkimniń óz erki dedi. Endeshe, oramal tartý árkimniń óz huqy bolmaýy qalaı? Osy máselege oraı Aqtóbedegi bilim basqarmasynyń bastyǵyna habarlasqanymyzda (L. Orazbaeva) ol «maslenısanyń oramalǵa qatysy joq» dep ýáj aıtty.

Endi N. Bókeıhanovtyń hıdjab týraly «tolǵanysyna» qulaq túrińiz. Ol áýeli hıdjab kıetinder kimder ózi, sýnııtter me, shııtter me dep sál ǵana oılanady da ári qaraı bas qatyrmaı «sirá, hıdjab kıýge birqatar (ý ráda jenshın) áıelderdiń denesiniń formasy jetilmeýi («nesovershenstva forma ıh tela») sebepshi bolǵan bolýy kerek» degen toqtamǵa keledi. Sóıtedi de kenet qazir hıdjab kıýshiler kóbeıip barady, bul ózi elimizdiń qaýipsizdigine qater týdyrmaı ma, mine, osyny tıisti organdar muqıat qaraýy kerek deı kelip, óziniń saqal qoıǵan, shalbarynyń balaǵyn short kesken erkekterge kúdikpen qaraıtynyn da eskertip qoıady. Netken saqtyq deseńizshi?! Eger qaýipsizdik salasynyń osy bir qyrankóz qyraǵy aqsaqaly búginde jastarymyzdy naǵyz jabaıylyqqa, haıýandyq azǵyndyqqa baǵyttap jatqan túrli túngi klýbtardan, geı-klýbtardan qorqamyn, el bolashaǵy dep júrgen jastarymyz solardyń jeteginde ketip ultsyz, otansyz máńgúrtterge aınalyp barady, búıte bersek memleketimiz qurdymǵa ketedi dep qaıǵyrsa oǵan qosyla qaıǵyrar edik. Eger osyndaı birneshe aqsaqal áýeli oramal tartqan qyzdarǵa emes, kóshede keýdesinde dir-dir qaqqan qos anary men kindigin qosa ashyp tastap, maıquıryǵyn jarqyratyp kórsetip, ábúıirin jabar-jappas mını-shorty kıgen, aýzynda temeki, qolynda syra shıshasy bar, boǵaýyz sózdi aǵyl-tegil aqtaryp baratqan qazaq qyzdaryna tyıym salaıyq, qatyn-qalashtarymyz erlerin betten alyp, tóske shabýyn toqtatýymyz kerek dese shynymen-aq irgeli el bolýdy bastaǵan ekenbiz der edik. «Rýhanı jańǵyrý» dep shýyldaýdy osydan bastasaq qazaq ultynyń erteńine eljireı qarap, úlken bir úrzada sezimge bólener edik. Biraq, jerdegi «qudaılar» qazaqtyń mańdaıyna ondaı baqytty qımaı otyr ǵoı, qımaı otyr ǵoı! Áıtpese, oramal tartqan qyzy men saqal qoıǵan jigitterinen qorqatyn el basqa jaqtan jaý tıse kúni ne bolmaq? Myna turǵan, úı irgesindegi Reseıdiń eń zıaly qaýym ókilderiniń ózi Qazaqstan degeniń Reseıdiń jeri, Qazaqstandy bir-aq aptada basyp alamyz, Nazarbaev ketkesin kóp uzamaı Qazaqstanda «bolshaıa sýmatoha» bastalýyn kútý kerek dep otyrǵanda atandaı aqyryp shyǵýdyń ornyna aqsaqaldaryńnyń qaýpi osyndaı bolsa oılanatyn,quldyq sanadan oıanatyn keziń keldi-aý, esi bar qazaq dep aıǵaı salǵyń keledi eken.

Osy N. Bókeıhanov aqsaqaldyń Otan týraly álgindeı «ýaıymyn» oqyp bolǵasyn ákem baıǵus ta, onyń qurdastary da eliniń táýelsizdik alǵanyn kórmeı ólip qalǵany durys bolǵan shyǵar degen oıǵa kettim. Nege deısiz be? 1941-1945 jyldary ata-babasy Otanym demek túgil túsinde kórmegen orystyń ormany men batpaǵyn keship kim úshin soǵysyp qan tókkenin bilmeı elge keýdesin súırep ázer oralǵan sol ákem baıǵus taonyń qatarlary da shetinen saqal qoıyp, balaǵy tobyqtan joǵary bóz dambal men keltebalaq shıbarqyt shalbaryn tastamaıtyn edi. Solardy so zamanda eshkim vahhabıssiń, terrorıssiń, radıkalsyń degen joq edi. Anamyz da, týyp-ósken úıiniń oń jaǵynda otyrǵan, kúıeýge tımegen apalarymyz da oramalyn basynan tastamaıtyn. Haýipsizdiktiń qyrankóz qarty osy N. Bókeıhanov álde óńsheń bir oramal tartqan qatyn-qalash pen sholaq shalbar kıgender Reseıdiń SÝ-25 ushaqtaryna minip alyp Sırıany bombalap jatyr dep oılaı ma, álde oramal tartqan qazaq qyzdary Donesk men Lýganskige baryp Ýkraınany bólshektep júr dep oılaı ma qaıdam, áıteýir, óz sózin hıdjab pen sholaq shalbar týraly aıta kelip, «men elimizde Sırıa men Ýkraınadaǵydaı jazyqsyz adamdardyń qany tógilip, birin-biri óltirgenin qalamaımyn»,-degen beıbitshilik súıgish lebizben aıaqtaıdy. Óte durys! Biraq ár nárseniń aıtylar orny bar emes pe?

Óz basym bul jerde qazaq qyz-kelinshekteri jappaı hıdjab kısin degeli otyrǵam joq. Óıtkeni, hıdjab – bir ulttyń ulttyq kıimi. Al bir ulttyń kıim úlgisi durys ne burys deýge eshkimniń haqy joq. Bul jerde másele hıdjab kıý men oramal tartýdyń arasy jer men kókteı ekendiginde. Oramal álem áıelderiniń bas kıimi derlik buıym. Hrıstıandardyń İnjilinde áıeldiń jalańbas júrýi Qudaıǵa qarsylyǵynyń belgisi dep bilinedi. Keshegi Keńes zamanynda da myna turǵan Ózbekstannyń TashGÝ, SazGÝ, sıaqty irgeli ýnıversıtetterinde oqıtyn ózbek qyzdary aýdıtorıada oramalyn sheshpeı otyratyn. Ózbekstan obkomdarynyń, raıkomdarynyń sezge delegat bolyp kelgenderiniń ózi Kremldiń sıezer saraıynda Brejnev, Gromykolardyń qarsy aldynda basynan ala taqıasyn tastamaıtyn. Sol dástúr olarda áli de saqtalǵan. Chechenstan prezıdenti Ramzan Qadyrovtyń qabyldaýyna barǵan chechen áıel jynystylary da, odan suhbat alýǵa barǵan orys jýrnalıs qyzdary da basyna oramal tartyp, etegi tobyqtan tómen uzyn kóılek kıip baratynyn kórip júrmiz. Endeshe bizdiki ne, bizdiki kimmen kúres? Árbir táýelsiz el eń aldymen tarıhı jergilikti ultynyń dinin, tilin, úrdisterin saqtaıdy. Endeshe biz búginde jartylaı jalańash, keýdedegi qos anary men bóksesin ashyp tastap, temekisin burqyratyp, syra shólmegin aýzynan qylǵytyp, aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp júretin qyzdarymyz ben jasy qyryqtyń qyrqasyna shyqqan qatyn-qalashtarymyzǵa qarsy kúres ashsaq ulttyǵymyz da, táýelsizdigimiz de nyǵaıa túser edi ǵoı. Óıtkeni, qashanda tilinen, dininen, dilinen, ulttyq bet-beınesinen aırylyp quryp bitetin eldiń eń áýeli áıel jynystylary buzylatynyn oqyp ta, kórip te júrmiz ǵoı. Ózi basyp alatyn eldiń eń áýeli áıel jynystysyn qutyrtyp, teń pravolylyq, genderlik saıasat, femınızm, áıel quqyǵy degen sıaqty saıqalı saıasat júrgizý arqyly áıelin erine qarsy qoıý úlken-úlken derjavalardyń basty ádisi ekenin erkekterimiz de, áıelderimiz de esten esh shyǵarmaýy kerek. Búgingi Qazaqstannyń orystildi nemese shubartil basshylary aýzyn ashsa Eýropada óıtedi de búıtedi degen laqpa sózderdi mádenıettilik dep oılaıdy. Al Batystaǵylar eki erkektiń bir-birine úılenýi, múltımıllıoner qatyn Sandes Bernardes sıaqty óz ulynyń astyna jatyp, óz ulyna kúıeýge tıýi, áıel men áıeldiń, erkek pen erkektiń jynystyq qatynas jasaýy, qatynynyń búgin basqa bir erkekpen jatýǵa baratynyn erine eskertip qoıýy sıaqty «teń pravoly haıýandyqtar» jaǵynan ǵana alda keledi. Qazir Almatyda birneshe jerde geı-klýbtar emin-erkin jumys istep jatqanyna, túngi klýbtardan shyqqannan keıin qyz-kelinshekterimizdiń istep júrgen isterine, kúıeýiniń kózine shóp salǵanymen turmaı ony birneshe jylǵa sottatyp jibergen qatyn telearnalardan qyzdarymyzǵa «aqyl» aıtyp, kitap jazýyna jaǵdaı jasap, genderlik saıasatpen femınızmdi órshitip qoıǵanyna qarap kóp uzamaı qazekemder de álgindeı «teń pravoly haıýandyq mádenıetke» qol jetkizip, Qazaqstandy álemge tanytary haq. Biz buryn jerimiz, baılyǵymyz álem jurtshylyǵynyń bárine ortaq, aqshańdy sal da (ınvestısıańdy) ala ber deıtin edik. Qazir qyzdary sheteldikke kúıeýge tıip, Italıada, Kanadada, Chehıada t.b. turyp jatqanyna ınternasıonal otbasyn qurdy dep maqtanatyn qazaq búıte berse endi qazaq qyz-kelinshekteri úsh tilde sóıleıdi, olar eshqandaı ultqa jatpaıdy, qyzdarymyz bárińe ortaq, kelińder, alyńdar!» dep jarıaǵa jar salýy da ábden múmkin.

Meıli, hıdjabqa tyıym salsa salsyn (ol da zańsyzdyq!) al oramal tartqan qyzdarǵa memlekettik shabýyl jasaıtyndaı ne kún týdy bizdiń bılikke? Aqtóbe oblysynda mektepke baratyn oqýshy qyzdardy mektepke kirgizbeýge qandaı sebep bar. Osy oblystyń alaqandaı Temir aýdanyndaǵy shap-shaǵyn Keńqıaq mekenine oramal tartqan qyzdardan qaýip tónýi múmkin degendi aqyl-esi durys adam aıta ma? Al din jáne azamattyq qoǵam jónindegi mınıstrlik basshysy Nurlan Ermekbaevtyń «kerek bolsa zańda saqaldyń uzyndyǵy qandaı bolýy kerektigi de kórsetiletin bolady...» degenin oqyǵanda shynymen-aq búgingi Qazaqstanǵa eń qaýipti jaý oramal tartqandar men sholaq shalbar kıgender eken demeske laj qalmaıdy. Basqa aıtar sóz qalmaǵasyn qoldan kelgeni orystyń bas aqyny derlik arabtektes Pýshkınniń oramalǵa qatysty myna óleńin qazaqshaǵa tárjimalaýdy jón kórdik.

Oý, pák jarlary Paıǵambardyń

Mahabbattyń asqaqtatqan shynaryn,

Dál senderdeı pákızat joq esh elde

Zaty túgil atyn bilmes kúnániń.

Beıbit shańyraq, belgisindeı bola alar

Sender tartqan sonaý sándi oramal!

Adaldyqty máńgi osylaı saqtańdar!

Jasyryńdar júzderińdi, kórmesin

Sulýlyqty sum kózimen atqandar!

O, jeny chıstye, Proroka

Ot vseh jen vy otlıcheny:

Strashna dlá vas ı ten poroka