Taıaýda talaıdy bastan keshken belgili jýrnalıs Álıhan Janaltaımen telefon arqyly sóıleskende ana tili týraly aıtqan bir áńgimesi meni oılandyryp tolǵandyrdy. Onyń aıtýynsha, óziniń ultyn mensinbegen, basqa ulttarǵa eliktegen adam ana tilin umytýǵa beıim turady eken. Ony mundaı qorytyndyǵa ákelgen Káshmirde orta mektepte synyptasy bolǵan Pákistandyq eski dosynyń jaǵdaıy bolypty.
Áleken feısbýkta izdep júrip osydan birneshe jyl buryn 1960 jyldardyń orta tusynda mektepte dosy bolǵan bir tanysyn Shveısarıadan tabady. Ol sonda joǵary oqý bitirip mamandyq ıesi bolyp ómir súrip jatyr eken. Dereý baılanysqa ótedi. Sóıtse álgi dosy ózinin ana tili urdu tilin umytyp aǵylshyn nemese nemis tilderinde sóıletin bolypty. Biraq álgi dosy jastyq shaqta Túrkıaǵa, odan Germanıaǵa ketip qalǵan ózi urdu emes, qazaq dosynyń áli urdu tilin umytpaǵanyn bilgende shalqasynan qulaı jazdapty. «Bul qalaı? Ózi Pákistandyq bola tura joǵary oqý úshin kelgen Eýropa elinde 40 jyl ishinde ana tilin umytady, jat jurttyq bir adam ózinen buryn Káshmirden ketip qalsa da, ekinshi til retinde úırengen urdu tilin umytpaı júredi? Buǵan ań-tań bolǵan Álekenniń dosy munyń syryn suraıdy: «Aıtshy, sen urdu tilin, Káshmirden ketkenine 50 jyl bolsa da qalaı umytpaı júrsin? Men nege umytyp ózimniń ana tilin sóıleı almaı júrmin? Sebebi ne?»
Álekeń de ań-tań. Bir adam óziniń ana tilin qalaı umytady? Bul múmkin be? Ári beri oılanǵannan keıin jaýabyn taptym deıdi de sózin bylaı dep bastaıdy: «Men jastyq shaqta úsh tilde sóıledim. Aldymen anamnan daryǵan, kózimdi tyrnap ashqannan úırengen jáne otbasynda sóılegen qazaq tili, jergilikti balalarmen oınap júrip úırengen urdu tili, sosyn mektepte úırengen aǵylshyn tili. Odan keıingi jyldary Túrkıa men Germanıada bularǵa túrik jáne nemis tilderi qosyldy. Sóıtip bes tildi boldym. Áıtkenmen, urdudan basqa tórt tilde sóıleıtin orta bar edi. Biraq, aınalamda urdu tilin biletin esh adam joq edi. Biraq men urdu halqyn jáne onyń tilin jaqsy kórip ketip edim. Sondyqtan ony umytpaýǵa tıis edim. Bul úshin ne isteýim kerek edi? Ary oılanyp beri oılanyp júrgende 1973 jyly Pákistanǵa barǵan saparymda jaýabyn taptym.
Túrkıa qazaqtarynyń kósh jetekshilerinen ákem marqum Dálelhan Janaltaı sol jyly meni Tólegen Alanály degen aǵamyzben birge Pákistanǵa jiberdi. Qazaqtar 1952 jyly Pákistannan Túrkıaǵa kóshkende Orazaı (kereı, kereı ishinde molqy) atynda bir jas jigit qalyp qoıypty. Sonyń mekenjaıy tabylyp jaǵdaıyn bilý jáne múmkin bolsa Túrkıaǵa kóshirip ákelýdiń joldaryn qarastyrý týraly bizdi jibergen edi. Barsaq, Orazaı Islam Han degen bir ákimniń qol astynda qyzmet istep júripti. Balaly shaǵaly bolypty. Bastapqyda qazaqsha sóıleı almady. Úsh kúnnen keıin baryp tili ashylyp qazaqsha sóıleı bastady. Biz de tań qaldyq. Jalǵyz júrip tildi qalaı umytpadyńyz dep suradyq. Sondaǵy jaýaby: «Men Islam Hannyń qoıyn taýǵa aparyp baǵyp júrdim. Sonda tilimdi umytpaý úshin óz ózime qazaqsha sóıleýdi ádetke aınaldyrdym. Ózim bir adam bolyp qazaqsha bir demeler aıtam. Sonsoń jerimdi aýystyryp soǵan jaýap bergen ekinshi adam bolyp taǵy qazaqsha sóıleımin. Sóıtip qoı baqqan kezderimde qansha jyl óz ózime sóılep ana tilimdi saqtaýǵa tyrystym. Biraq sońǵy jyldary balaly shaǵaly bolyp qoı baǵýdan qalǵanym úshin óz ózime qazaqsha sóılegendi toqtatqan edim. Áne sizder alǵash kelgen kúnderi tilim kúrmelip sóıleı almaı júrgenim sodan».
Mine sol shaldyń aıtqanynan keıin urdu tilin umytpaý úshin ne isteý kerektigin úırengen edim. Sóıtip men de jalǵyz bolǵan sátterimde óz ózime urdu tilinde sóılesetin boldym. Biraq men basqa bir tásil taǵy taptym. Kúnde urdu tilinde óleń tyndaýdy da ádetke aınaldyrdym. Tipti musylmanshylyqtyń bes parzy bolsa, ár kúni túnde jatar aldynda Pákistan ulttyq ánderin tyndaýdy ózime musylmanshylyqtyń altynshy parzy syıaqty mindet sanadym. Sóıtip urdu tilin saqtadym. Feısbýk ashylǵannan keıin sodan Káshmirdegi jastyq shaqtaǵy dostarymdy taýyp olarmen de urdýsha sóılesetin boldym.
Meniń tilimdi saqtaýym osylaı bolǵan edi. Al endi seniń tildi qalaı umytqanyna keler bolsaq, menińshe sen damyǵan Eýropalyq elderdi kórgennen keıin ózinniń ultynan jıirkengen ekensin, ony qor kóripsin, bezipsin. Ózge ulttarǵa eliktep solardaı bolamyn depsin. Sodan ana tilinen bezip ony umytyp ketipsin». Osy sózderdi aıtqannan keıin álgi adam oılanyp qalǵan eken.
Álekeń telefondaǵy áńgimesin «Týǵan ultynan bezgen adam qana ana tilin umytady. Ultyn súıgen adam qaıtse de ana tilin saqtaıdy» dep túıindedi. Raqmet, Áleke, keleli áńgimeńiz úshin. Maǵan kóp oı saldyńyz.
Ábdiýaqap Qara,
Tarıh ǵylymynyń doktory, Mımar Sınan kórkem óner ýnıversıtetiniń profesory
