Alla keshirsin, keıde sonaý noǵaılynyń Qaztýǵan, Dospambet, Shalkıiz, Jıembet jyraýlaryn aıtpaǵanda tipti, qazaqtyń aldaǵy úsh ǵasyrda qandaı kúıge túserin kózben kórip, qolmen ustatqandaı, aınaqatesiz aıtyp ketken Móńke bıdiń, onyń berjaǵyndaǵy Ábýbákir Kerderi, Sarysholaq, Esengeldi Aqpan jyraý, Qarasaqal Erimbetterdiń, Dýlat (Babataıuly), Shortanbaıdyń jyrlaryn oqı bastaǵannan dúnıede aqyndardan ótken áýlıe bar ma eken degen bir kúpirlik oıǵa ketedi ekensiń.
Áýlıe Móńke aıtqany
Aınymaı keldi aldyma
Baǵymnyń neden qaıtqany
Qudaıdyń kóńili qaldy ma
Elimdi bılep barady
Keshegi kelgen qańǵyma!
Bul – Sarysholaq shaıyr Boranbaıuly. Munda ol elimdi keshegi kelgen qańǵyma bılep barady degende qazaq dalasyna arbasyn shıqyldatyp, zeńbiregin kúrkiretip, naızaly myltyǵyn shoshańdatyp qara qurttaı qaptap kelip aıdyndy kóldi, asqarly bel men jaılaýly jerdi tartyp alyp jatqan orys áskerleri men solardyń izimen kelip jatqan mujyqtardy aıtyp otyr.
Bı, starshyn moınyna
Jezden qarǵy taǵyndy,
Aǵa sultan, qazylar
Kápirge boldy jaǵymdy...,-dep Dýlat kúıinse, Murat Móńkeuly:
Men qaýip etkennen aıtamyn
Keshegi týǵan balanyń
Ustaı ma dep bilegin,
Shaıa ma dep júregin
Ashshy sýǵa toıdyryp,
Qaýǵadaı shashyn qoıdyryp
Buza ma dep reńin
Adyra qalǵyr zamannyń
Men jaratpaımyn súreńin,–dep kúńirenedi.
Iá, patshalyq Reseı de, onyń izbasary Keńestik Reseı de osy shermende de sherli shaıyrlar aıtqandaı qazaqtyń jeri men sýyn tý-talaqaı qyp basyp, bólisip alǵan soń endi tili, dini, úrdisteri sıaqty ulttyq qasıetterinen aıyryp, áldebir máńgúrt maqulyqqa aınaldyrýmen aınalysty. Sonyń nátıjesinde Móńke bı aıtqan ákesine qarsy sóılep ejireıgen uly, bedireıgen qyzy, dúdámaldaý dini, alashubar tili bar qazaq degen ult dúnıege keldi. Kóńilińizge kelse de aıtaıyq, biz búginde joǵarydaǵy áýlıedeı aqyndar aıtqandaı kúıge túskenimiz ras. Eger el basqaryp otyrǵandar, ásirese, qazaqtyń ulttyq sanasyn, ulttyq namysyn oıatýdy dereý memlekettik deńgeıde qolǵa almasa, táýelsizdik aldyq dep on, júz jerden shýyldasa da jáı halyqtyń sana-sezimi eshqashan ózdiginen oıanbaıdy. Al, ǵasyrlar boıy orys otarshyldyǵynyń qursaýynda tili shubarlanǵan, ájesi nemeresimen oryssha sóıleýdi shen de, sán de kóretin qazaqtyń sanasyn seni adam qylǵan orys degen qulminezden aıyrmaý úshin sonaý patshalyq Reseı zamanynda shyǵarylǵan áýlıe Georgıı lentasy degendi jyl saıyn 9-shy mamyr qarsańynda qazaqtardyń úlken-kishisiniń moınyna, tósine, kóligine taǵyp qoısań da jetip jatyr eken. Qazir dúnıa júzinde Reseıden basqa ne Eýropanyń, ne Amerıkanyń, ne Afrıkanyń birde-bir memleketi toılamaıtyn Jeńis kúni degen meıramdy Reseıge qosylyp Qazaqstan toılaıdy. Oǵan keıinirek toqtalarmyz. Al 9-mamyr qarsańynda Qazaqstandaǵy Reseı elshiligi qazaqtarǵa shúlen taratqandaı taratatyn áýlıe Georgıı lentasy degen ne nárse? Bul saryala taspany Reseıdiń Qazaqstannan basqa respýblıkalardaǵy elshilikteri jurtqa taratpaq túgil kórsetýge de qymsynady. Bul orden alǵash ret sonaý orys-túrik soǵysy (1769-1774) kezinde orys sarbazdaryn (soldattaryn) jigerlendirý úshin hrıstıandardyń dinı kóseminiń biri Georgııdiń atynan taǵaıyndaldy. Qansha patshasy men prezıdenti ózgerip jatsa da Reseıde eń aldymen orystyń múddesin qorǵaý saıasaty ózgermeıdi. KSRO-ny basqarǵan Kremldegiler de ózderi «Uly Otan soǵysy» dep ataıtyn soǵys kezinde 1942 jyly bul ordendi qaıta qalpyna keltirdi. Endi ony búgingi Reseı qaıta jańǵyrtyp (1992 jyldan) otyr. Aıtpaqshy, soǵys aldynda mal tıeıtin qyzyl vagondarmen Máskeý Qazaqstanǵa aýyl-aýylymen ákep tókken ázirbaıjandar, mesqetter, chechender, qarashaılar, ózge de ult ókilderi ony «Uly Otan soǵysy» dep moıyndamaıdy. Al Ýkraına, Latvıa, Lıtva, Estonıa, Moldova, Keńes ókimeti dáýirlep turǵan kezdiń ózinde «Jeńis toıy» degendi toılap qaryq qylǵan joq. Bul kún Germanıada «qaraly kún» retinde atap ótiledi. Al ǵylym-bilimi, ádebıeti men óneri, mádenıeti men ónerkásibi damyǵan, álemdegi ozyq oıly elderdiń birinen sanalatyn irgeli bir el qaraly kún dep esepteıtin kúndi «Jeńis kúni» dep, «Za rýsskıı narod», «Za rýsskýıý armıý», «Za Rossıý» dep tostaqan toly araqty sýsha simirip, dýmandatyp toı-toılaý mádenıetti halyqtyń isteıtin isi emes. Jalpy qasıetti, ıslam dininde «Jeńis toıy» degendi toılaý da kúná. Óıtkeni, «Jeńistiń» jolynda eki jaqtan da júz myńdaǵan, mıllıondaǵan jazyqsyz pendeniń qany tógildi. Óz ákem Sahı marhumdy ata dep ataıtynmyn. Ol kisi dinı kitapty biraz oqyǵan adam-dy. Birde «Ata, soǵysta qansha nemisti óltirdiń?» degenim bar. Sonda ol «qoı-á! Qaıdaǵyny aıtpa! Neǵylam onyń qanyn tógip. Ol da biz sıaqty kámándirleriniń, úkimetiniń aıdap salýymen amalsyz kele jatqan Qudaıdyń pendesi. Ápeserimiz: «istirlaı» dep buıryq bergende ǵana basymdy tómen salyp, jerge qarata kózimdi jumyp, atyp-atyp jiberetinmin»-dep edi qaıran, ákem!
«Kóp aıtsa kóndi, jurt aıtsa boldy-ádeti nadan adamnyń» dep asyl tekti Ibrahım (Abaı) aıtqandaı keńestik ıdeologıa eti men súıeginen ótip, qanyna sińip qalǵan búgingi qazaqtarǵa «bul biz úshin Otan soǵysy emes» deseń ákelerimiz osy soǵysqa qatysqan, aýzyńdy jap deıtinin de kórip júrmiz. Olar ákeleri ol soǵysqa óz erkimen barmaǵanyn, onyń aldynda Reseı qoldan jasaǵan asharshylyqtardy, neshe túrli tárkileý, halyq jaýy, Amerıkanyń, Japonıanyń tyńshysy, jer aýdarý, atý-asý sıaqty zobalańnyń talaıyn bastan ótkergen baıǵus halyq rýhy taptalǵan, árnárseden qorqyp, úrkip otyratyn jáne Máskeý ne aıtsa sony isteıtin qarańǵy tobyrǵa aınaldyrylǵanyn aıtsań da túsinbeıdi. Aıtpaqshy, oryspen kindigi bir baýyrlasy derlik Ýkraınanyń Reseıden ketisýiniń bir sebebi de osy «Jeńis kúnine» degen kózqarastyń ekitúrliligine baılanysty edi. Reseı óz qolastyndaǵy kez-kelgen ultty sanasyz máńgúrtke aınaldyrýdyń ondaǵan, júzdegen tásilin qoldanyp keledi. Eger sol ulttan bas kóterer, ultynyń tilin, salt-dástúrin tiriltip, sanasyn oıatatyn nemese azattyq alýǵa úndeıtin bireý shyǵa qalsa Reseı basshylyǵy dereý onyń kózin qurtýdy, eń bolmasa adamdar arasyna, el ishine iritki salýshy etip kórsetýdi dereý qolǵa alady. Mysaly, Ýkraın halqynyń ultshyl azamaty Benderany olar basqa ulttardyń da, tipti, birsypyra ýkraındardyń da sanasyna eń jeksuryn, eń jaýyz, otanyn satqan kisi retinde sińirip tastaǵan. Al Bendera ózimizdiń keshegi alash arystary sıaqty ýkraın halqynyń qamyn oılaýmen ótken er de, ór tulǵa. Reseıdiń osyndaı sanasyzdandyrý saıasaty qazaq jerinde zor sheberlikpen júrip jatqanyn eshqandaı «Nur Otan», eshqandaı «Aqjol» partıasynyń múshesi, ne depýtat bolmasa da, eshqandaı jýrfak, polıtfak bitirmese de kókirek kózimen ańǵarǵan Esengeldi Aqpan jyraý Keńes úkimeti qýdalaǵasyn ózi týǵan Aqtóbe aımaǵynan Qaraqalpaq aýyp bara jatyp «Saryarqanyń dalasy-aı, Ashaly toǵaı aǵashy-aı, Sher-shemendeı qaınaıdy-aý» kókirektiń sanasy-aı, Sanasyz bolyp barasyń sary qazaqtyń balasy-aı»-dep sol zamanda-aq bizdiń osyndaı «shubartil» «dúdámal din» kúıge túsip bara jatqanymyzdy aıtqan-aý, á? Ol kezde qazaqtar Saryarqa dep bir sheti Atyraý, Aqtaýdan búgingi Torǵaı óńirine sheıin Reseımen shekaralasyp jatqan ulanǵaıyr ólkeni aıtqan. Mahambettiń «Arqanyń qyzyl ızeni», Qurmanǵazynyń «Saryarqasy» da sol óńir.
Iá, Batys óńiriniń aqyn-jyraýlaryn osyndaı jyrlaryn oqyp otyryp, sol beıbaqtar osy kúngi qazaqtardyń moınyna Georgııdiń sary lentasyn taǵyp alyp «Spasıbo, dedý, Za pobedý!»-dep káıipke túsip shýyldap júretinin de bilgen be dep qalasyń. Ol zamanda osy ordendi qazaqtyń orysqa tıgen qyzynan týǵan general Kornılov taǵyp júripti. Al osy «Jeńistiń» 70 jyldyǵyna arnalǵan, Máskeýde ótken áskerı paradqa Belorýs prezıdenti A.Lýkashenko da kelgen joq. Onyń esesine qazekemder ákesi tirilip kelgendeı dúrildetip toılaýmen boldy. Solardy kórip otyrǵanda Mirjaqyp Dýlatovtyń «Orys otarshyldary Reseıdiń qolastyndaǵy basqa halyqtardy maımyl oınatqandaı qyldy» degeni eske túse beredi eken.
Kúıingennen
At ústindegisi namyssyz, arsyz kil kerdeń,
Aqsaqaldary saqalyn satyp kún kórgen
Jurtymdy kórip jabyrqaý sózdi kóp jazdym
Esi bar qazaq eńirep jylar jyr-shermen,-deýge de bardyq.
Meıram, mereke degenderdiń ózi úlken tárbıelik, taǵlymdyq jáne saıası is-shara. Ol bir ulttyń basynan ótkergen taǵdyryna, tarıhyna, ulttyq ereksheligine sáıkes kelse, ekinshisinikine múlde qarama-qaıshy bolady. Sondyqtan, neni toılap, neni meıramdasaq ta osy jaǵyn oılanyp alaıyq, táýelsiz qazeke!
