Tarıhı jaǵrapıalyq álqısa. Kezinde Uly Armenıa qurylyp olar búkil Zakavkazedan basqa Kavkaz ben japsarlas ólkelerdi qadaǵalady. Aldymen Ýrartý bizdiń dáýirimizge deıin 9-6 ǵasyrlarda jasady. Uly Armenıa taǵy da túledi-Ýrartý men Uly Armenıa úsh teńizdiń arasynda ornalasty:Qara teńiz, Jerorta teńiz jáne Kaspıı teńizderi arasy edi. Sol zamanǵa sáıkes varvarlyq memleket emes naǵyz órkenıetti jazbasy men tól mádenıeti damyǵan shaharlar memleketi edi.Armán memleketiniń bir aq kemshiligi- saýdagerler men qolónershiler janǵa jáne bızneske jáıli memleketterge kóshýdi durys kórgen.Sol úrdis armán memleketine qatty zaýal ákeldi.Bıik dárejedegi mádenıettke jetken armán halqy dinshil,yntymaqshyl,ultjandy,turmys dárejesi joǵary ultqa aınaldy.Árqashan armándar qandastaryna alystan arasha túsip, materıaldyq jáne rýhanıe kómek kórsetip otyrdy. Osman ımperıasynda armándar tıtýldyq ult esebinde boldy.Kóptegen bıznes , mádenı, saýda, ishki jáne syrtqy saıasat armándardyń qolynda boldy jáne solardyń eńbegimen júzege asyp jatty.Osman ımeprıasynyń órkendeýine armándardyń da úlesi zor.Biraq Birinshi Dúnıe Júzilik soǵysy bastalysymen Osman ımperıasynda armándarǵa degen kóńil buzyldy, endi Osman ımperıasynyń basshylary olarǵa qarsy saıasat júrgizdi.Osman ımperıasnyń saıasaty muhadjırler áreketi,Batys elderiniń qolpashtaýymen jáne bıliktegi urdajyqtar nıetmen repressıalar japaı qudalaý men tipti genosıdke aınaldy.

Ekonomıkalyq jáne demografıalyq alǵysharttartar men potensıaldar.Sonymen armándar sol jyldary AQSHqa, Evropaǵa,Reseıge jappaı kóshe berdi. 1920-1991 jyldary  Armán memleketi   keńes respýblıkasy retinde KSRO quramynda jasady, keıin ol egemen Armánstan –Aıastan boldy. 1951 jyly Armenıada 1 mln.368 myń adam, bara kele 1957jyly 1 mln.648 myń, 1963jyly-2 mln. 036myń, 1990 jyly -3 mln.543 myńǵa jetken. Keńes Úkimiti emıgrasıany shektep otyrǵan jáne emıgranttardy qudalaǵan. Biraq Keńes Úkimiti báseńdep qulaǵan tusta , ásirese 1991 jyldan bastap 2011 jylǵa deıin  Armenıanyń halqy azaııa berdi.Sebebi KSROnyń  qulaýy Armenıaǵa kómektiń  azaıyp ketýine sebep boldy.Terıtorıasy shaǵyn memlekettiń tynysy da tar edi.Odan arǵy kezeńde 1993 jyly-3 mln. 409 myńnan bastap sany quldyraı berdi, sonymen  2011 jyly-2 mln. 965 myńǵa deıin qulap, kelesi jyldan bastan qaıta óse bastady. Máselen, 2018 jyly-3 mln.044 myńǵa qaıtadan toldy.( http://countrymeters.info/ru/Armenia).

Qaıta qurý jyldary (1987—1988) Qarabah dúrdaryzdyǵy órshidi: armándar men ázirbaıjandar arasynda arazdyq soǵysqa aınaldy.Armenıa men Ázirbaıjan arasynda Taýly Qarabaq úshin áskerı soǵys boldy(1991—1994). Izraıl  dıplomat  aıtqandaı 30 tysách adam ólgen. (Izraılskıı dıplomat Armenıa-Karabah-Azerbaıdjan https://www.youtube.com/watch?v=jHNmBN9NX4s).1990-2016 jj. Ázirbaıdjannyń İJÓ 31.3 mıllıard  dollarǵa ósti(v 5.8 ese)  http://be5.biz/makroekonomika/gdp/az.html#main).

Conymen,  Armenıada jurtshylyq 3 mln., al  Ázirbaıjanda - 9 mln. Eki memlekettiń ekonomıkalyq áleýetik artyqshylyq  Ázirbaıjan jaǵynda. 2015jyly Ázirbaıdjannyń İJÓ 63,98 mln dollar, bul Armenıadan  6 ese artyq.( Sravnenıe ekonomık Azerbaıdjana ı Armenıı http://ru.axar.az/news/ekonomika/43401.html). Al Ázirbaıjan memleketi qymbattap kele jatqan munaı baǵasymen kúsheıip keledi. Al  Armenıa geografıkalyq jaǵynan qamalǵan memleket: bir jaǵynan Armenıany Túrkıa, Ázirbaıjan buǵattaıdy, al saýda joly Iran men Grýzıa arqyly. (http://be5.biz/makroekonomika/gdp/az.html#main) Biraq Grýzıa arqyly Armenıanyń joly asa damymady.Qytaıdyń Qazaqstan arqyly Ázirbaıjanǵa temirjol beldeýi jaqsy nátıje berip keledi.Qalaı bolsa da jan jaǵynan qysylǵan shaǵyn memleket Armenıaǵa armán dıasporasynyń kómegi aýqymdy dep esepteledi.

Armenıanyń bıliginiń jańarýyna baılanysty  Armenıanyń syrtqy saıasatyna áser etpeıdi, ıaǵnı ózgermeıdi  degen tujyrym bar. Ol beker tujyrym , azdap saıasat ózgeredi.Batys elderi tarapynan qoldaý Armenıany qoldaý azaıady.Al Reseı óz saıasatyn Armenıada jandandyrady, biraq Ázirbaıjan Reseıdiń Armenıany qoldaýdy tym kótertpeıdi. Ázirbaıjan Reseı elıtasyn qarjylar arqyly óz jaǵyna tartady. Sırıanyń armándary atamekenge –Armenıaǵa qaıtyp jatyr.Sırıada 80 myń armándar týrady eken.( Arpı Arýtúnán, Aıkýı Barsegán (IWPR, Velıkobrıtanıa)Sırııskıe armáne pereseláútsá v Armenıý http://www.yerkramas.org/article/36847/sirijskie-armyane-pereselyayutsya-v-armeniyu ). Irannyń armándary óz bıznesterimen Armenıaǵa qaıtýda.( Andranık Asatýrán Armánskıe kompanıı vozvratılıs ız Irana s 9 dogovoramı — 22 sentábrá 2017. https://newshay.com/armyanskie-kompanii-vozvratilis-iz-irana-s-9-dogovorami/). Sol sıaqty Iraktyń armándary elge Armenıaǵa qaıtýda.( Irakskıe armáne vozvrashaıýtsá v Armenıý. 9 marta 2006.https://news.day.az/armenia/43456.html).Irak pen Sırıadan kelgender-olar sol elderdegi soǵys zardabynan kóshken bosqyndar. Irannan Armenıaǵa kelgenderderdiń otansúıgishtikten basqa bıznes maqsattary bar. Negizinen Armenıanyń armándary Reseıge, AQSHqa  kóshýdi jón kóredi.Sondyqtan Armenıanyń keri mıgrasıalyq saldosy qolaısyz. 1991-1998 jyldary Armenıadan  600 myń adam kóshken,1998-2008 jyldary taǵy 130 myń adam kóshken, al 2008 jyldan keıin 260 myńnan astam adam Armenıadan kóshti. Sonymen,Egemen Armenıadan  1 mıllıondaı armán kóshti. Armenıadan árıne orystar da, kýrdter de kóshken. ( Otrısatelnoe saldo mıgrasıı v Armenıı sostavláet 7,2% - sosıolog. http://arka.am/ru/news/society/otritsatelnoe_saldo_migratsii_v_armenii_sostavlyaet_7_2_sotsiolog/05.02.2016)

Tujyrymdar:

1. Armenıanyń bıliginiń jańarýy Armenıanyń syrtqy saıasatyna áser etpeıdi, ıaǵnı ózgermeıdi degen tujyrym bar.Armenıa- demokratıalyq el .Olardyń prezıdenti tórtinshi márte ózgermek.Armenıanyń saıası rejımi Ázirbaıjannan tıanaqtyraq.
2. Batys elderi tarapynan Armenıany qoldaý azaıady.Al Reseı óz saıasatyn jandandyrady, biraq Ázirbaıjan Reseıdiń Armenıany qoldaýdy kótertpeıdi, ıaǵnı Reseı elıtasyn qarjylar arqyly óz jaǵyna tartady;

3.Armenıanyń ekonomıkalyq, demografıalyq qýaty Ázirbaıjannan eselep(2-3ese) kem.Bul jaǵdaı Armenıanyń áskerı qaýqaryn azaıtady.Tarıhı perspektıvada Ázirbaıjan óz jerlerin –Qarabaq ólkesi men  Lashyn dálizin qaıtaratyn túri bar;

Taǵlymdar:

1)Nazarbaevtyń ishki saıasaty (áleýmettik ,ekonomıkalyq jáne ymyralastyq etnıkalyq) jáne syrtqy saıasaty (geosaıası ıkemdiligi: Reseı-Qytaı-AQSH araqatynasy múdderinen shyǵýy ) ózin aqtap shırek ǵasyr elimizdiń terıtorıalyq tutastyǵyn, ekonomıkalyq órleýin sátti naryqtyq  reformalarymen qamtamasyz etti.

2)Biz úshin óte qaýypty kezeń saıası tranzıt. Kúnderdiń kúninde Nazarbaev ketse onyń ornyna reformany jasamaıtyn qaıratker kelýi yqtımal. Sol sıaqty destrýktıvti persona da kelýi múmkin.Orysshyl azamat kelse taǵy da jaman.Orta Azıa basshylarynyń biri de(Qyrǵyzstannyń saıası revolúsıalary ekonomıkalyq jáne áleýmettik joqshylyqtan týdy) reformator bolmaǵan.Sondyqtan bolashaqta Qazaqstandy demokratıalyq tranzıt kútedi.Demokratıalyq tranzıt joǵarydan, ne tómennen oryndalady.Armenıadaǵy Eń qolaılysy- joǵarydan oryndalǵan demokratıalyq tranzıt.

3)Álemniń ár elinde, sonyń ishinde Orta Azıalyq elderde jáne Qazaqstanda sıkldyq, ekonomıkalyq, tehnologıalyq, resýrstyq, ekologıalyq jáne ulttyq daǵdarystar qonaqtaıdy.

4)Máselen, árbir 10-13-15 jylda aınalyp qaıtyp keletin  ekonomıkalyq, sol merzimde tehnologıalyq,resýrstyq,ekologıalyq daǵdarystar bolady.

5)Daǵdarystyń shynaıy belgileri men kórinisteri baıqalady. Daǵdarystyń shynaıy belgileri men kórinisteri-kollızıa , nemese sımptom dep atalady.Myqty saıasatkerler -qaıratkerler dep atalady.Saıasattanýshy shynshyl bolsa olar kollızıa , nemese sımptomdardy aldymen baıqaıdy da qaýymdy , saıasatkerlerdi eskertedi.Biraq saıasatkerler men saıasattanýshylar arasynda aram jáne opasyz personalar  kóp kezdesedi , birazy azamattyq boryshtyń ornyna jáı baraqat toq tirshilikti tańdap shyndyqtan aýlaq júredi de esesine pallıatıv usynady.Pallıatıv- jalǵan, biraq  shyndyqqa tym uqsaıdy, kóp jaǵdaıda shyndyqpen qatar, nemese shyndyqtyń ornyna júre beredi.Túbi pallıatıv jarǵa soǵady.

6)Daǵdarystardan shyǵa biletin ult –máńgilik el bolady.Sany kóp, tól tilin saqtaǵan ult máńgilikke jol tabady.

...............................................................

Qosymsha derekter:

Armenıa  halqynyń sanynyń dınamıkasy

1994-3 329 808 adam

1995-3 256 558  turǵyndar sanynń azaıýy-2.20 %

1996-3 198 299 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-1.79 %

1997-3 155 539 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-1.34 %

1998-3 125 305 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.96 %

1999-3 103 389 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.70 %

2000-3 084 959 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.59 %

2001-3 068 067 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.55 %

2002-3 053 643 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy--0.47 %

2003-3 041 835  adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.39 %

2004-3 031 201 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy--0.35 %

2005-3 020 450 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.35 %

2006-3 008 539 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.39 %

2007- 2 995 139 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.45 %

2008-2 981 573 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.45 %

2009-2 970 569 adam, turǵyndar sanynyń azaıýy-0.37 %

2010-2 964 802  adam, turǵyndar sanynyń azaıýy -0.19 %

2011-2 965 740 adam, turǵyndar sanynyń ósýi-0.03 %

2011 jyldan bastap Armenıa halyq sany azdap ósip keledi

2012-2 973 162 adam, turǵyndar sanynń azaıýy -0.25 %

2013-2 985 266- adam, turǵyndar sanynń azaıýy-0.41 %

2014-2 999 173- adam, turǵyndar sanynń azaıýy-0.47 %

2015-3 011 933- adam, turǵyndar sanynń azaıýy -0.43 %

2016-3 022 866- adam, turǵyndar sanynń azaıýy-0.36 %

2017-3 033 839- adam, turǵyndar sanynń azaıýy-0.36 %

2018-3 044 852- adam, turǵyndar sanynń azaıýy-0.36 %

Ázirbaıjannyń İshki jıyntyq ónimniń dınamıkasy 1990-2016jj.

1990-6.5 mlrd. dollaro

1991-6.7 mlrd. dollar

1992-5.3 mlrd. dollar

1993-4.2 mlrd. dollar

1994-3.4 mlrd. dollar

1995-3.1 mlrd. dollar

1996-3.2 mlrd. dollar

1997-4.0 mlrd. dollar

1998-4.4 mlrd. dollar

1999-4.6 mlrd. dollar

2000-5.3 mlrd. dollar

2001-5.7 mlrd. dollar

2002-6.2 mlrd. dollar

2003-7.3 mlrd. dollar

2004-8.7 mlrd. dollar

2005-13.2 mlrd. dollar

2006-21.0 mlrd. dollar

2007-33.0 mlrd. dollar

2008-48.9 mlrd. dollar

2009-44.3 mlrd. dollar

2010-52.9 mlrd. dollar

2011-66.0 mlrd. dollar

2012-69.7 mlrd. dollar

2013-74.2 mlrd. dollar

2014-75.2 mlrd. dollar

2015-53.1 mlrd. dollar

2016-37.8 mlrd. dollar

Ázimbaı Ǵalı