Jahandaný zamanynda álem úshin basty maqsat –beıbit ómir men turaqty damýdyń tuǵyry –qoǵamdyq kelisim men tózimdilik mádenıeti ekendigi kúmánsiz.Zamanaýı álem qazirgi tańda ekonomıkalyq daǵdarys,qarjylyq turaqsyzdyq,áleýmettik kúızelis,saıası keýdemsoqtyq teketiresi,lańkestik,terorızm syndy syn-qaterlermen betpe –bet kelip otyr.Din jáne dinı qundylyqtar álemdik saıasatta memleketter men órkenıetterdi dıalogqa jeteleýshi qaınar kóz retinde qarastyrylýda.Elimiz álemdik jáne dástúrli dinderdiń beıbitshilik pen gýmanızmdi ulyqtaýshy áleýetine senim artyp din kóshbasshylaryn Astana shaharyna jınap jahandyq máselelerdi dinı tózimdilik jáne beıbit jolmen sheshýge shaqyrady. Zaıyrly memleketimizde din men qoǵam araqatynasyn, dinı qundylyqtardyń qoǵamdyq ómir men sanadaǵy ornyn zerdeleý árqashan da ózekti bolmaq. Din kúrdeli qoǵamdyq sananyń formasy jáne áleýmettik ınstıtýt retinde adamzat tarıhymen birge jasaýda. Sebebi din adam men azamattyń bostandyǵymen, quqyǵymen, dúnıetanymymen jáne ulttyń mádenıetimen, qundylyqtyq ustanymymmen baılanysty. Din áleýmettik ınstıtýt retinde qoǵam men adam ómirinde naqty qyzmet atqarady. Din – áleýmettik qubylys retinde adamdardyń sanasy men minez-qulyqtaryna yqpal etýshi obektıvti faktor. Zaıyrly qoǵamda din dúnıetanymdyq, retteýshi, uıystyrýshy, mádenı-shyǵarmashylyq, rýhanı-adamgershilik, t.b. qyzmet atqarady. Sondyqtan da zaıyrly qoǵamda álemdik jáne dástúrli dinderdiń qundylyqtaryn ǵylymı jáne zaıyrly turǵydan zerdeleý men tanyp bilý mańyzdy. Bizdiń qoǵamdaǵy zaıyrlylyq qaǵıdaty 1995 jyly qabyldanǵan Ata Zańymyzda jáne 2011 jyly qabyldanǵan «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» zańda bekitilgen. Zaıyrlylyq qaǵıdaty adamnyń, halyqtyń, mádenıettiń jáne qazirgi bilim berýdiń ustanymy bolýy kerek. Rýhanılyq – tulǵanyń úılesimdi damýynyń kepili. Sondaı-aq rýhanılyq halyqtyń dástúri jáne mádenıetimen tyǵyz baılanysty. Parasattylyq, ımandylyq, dástúrshildik,rýhanılyq, otansúıgishtik – búgingi bilim berýdiń negizgi ustanymy. Zaıyrlylyq ar-ojdan bostandyǵy jáne tózimdilik syndy uǵymdarmen tyǵyz baılanysty. Zaıyrlylyq qaǵıdaty – dúnıetanymdyq, ultaralyq jáne dinaralyq tózimdilik mádenıetiniń tuǵyry.
Qoǵam men adamnyń qaýipsizdigi qazirgi tańda álemdik deńgeıdegi basty másele bolyp otyr. Qaýipsizdik uǵymy qoǵam, memleket, tabıǵat jáne adam ómiriniń barlyq salalaryn qamtıdy. Atap aıtsaq, aqparattyq, ıntellektýaldy, saıası, áskerı ,ekonomıkalyq, qoǵamdyq, ekologıalyq, t.b. qaýipsizdik túrleri eldegi naqty ishki jáne syrtqy jaǵdaımen aıqyndalady. Qazirgi ýaqytta adam men qoǵam ómirindegi aqparattyq jáne ıntellektýaldy úderisterde dinı senim men sananyń róli edáýir ósip otyr. Memlekettik ateızm tusynda dinı sana men din nadandyq pen artta qalýshylyqtyń qaınar kózi dep qarastyryldy. KSRO-da ateıstik ıdeologıa ústemdik etken jetpis jyldan astam ýaqyt ishinde din men dindarlyq deńgeıine órkenıettik turǵyda zertteýlerdiń júrgizilmeý sebebi qoǵam men ǵylym órkendegen kezde din ózdiginen qoǵamdyq ómirden alastatylady degen senimge súıendi. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń 90-jyldarynan keıingi ıdeologıalyq vakkým saldarynan qoǵamda san túrli jat dinı aǵymdar, ásirese jastar arasynda jyldam taraı bastady. Munyń sebebi – dinı saýatsyzdyq, jastyq albyrttyq jáne maksımalızm,»batyr» bolyp atyn shyǵarý, ómirlik tájirıbeniń azdyǵy, ómirden óz ornyn tappaý, áleýmettenýdiń qalypty úrdisiniń buzylýy, áleýmettik satylyq jolynyń álsireýi, áleýmettik jaǵdaılar (jumyssyzdyq, jemqorlyq), rýhanı álemniń jutańdyǵy, toryǵý, rýhanı tirek izdeý, aqparattyq materıaldardyń tasqyny (sheteldik dinı ádebıetter, ınternet júıesi, áleýmettik jeliler), elikteýshilik, postateıstik qoǵam ómirindegi kórinis bergen margınaldy qubylystar, jáne postmodernıstik ustanymdar.
Áleýmettik qubylys retinde dinniń qoǵammen ózara árekettestigin taldaýda órkenıettik ustanymdy basshylyqqa alý kerek.Din men qoǵamnyń ózara qarym-qatynasy máselesi jeke adamnyń dunıetanymy jáne minez-qulqynyń dinı negizderin, adamnyń dinı múddeleri men ustanymdaryn, álemdik dinderdiń adam jáne qoǵam týraly ilimderin zerdeleýde rýhanılyqty damytýdy nazarǵa alý mańyzdy. «Eki dáýir túıisken óliara shaqta Qazaqstanǵa túbegeıli jańǵyrý jáne jańa ıdeıalar arqyly bolashaǵyn baıandy ete túsýdiń teńdessiz tarıhı múmkindigi berilip otyr. Men barsha qazaqstandyqtar, ásirese, jas urpaq jańǵyrý jónindegi osynaý usynystardyń mańyzyn tereń túsinedi dep senemin. Jańa jaǵdaıda jańǵyrýǵa degen ishki umtylys – bizdiń damýymyzdyń eń basty qaǵıdasy». [1].
Din adamzatpen baılanysty áleýmettik qubylys bolǵandyqtan, adamzat mádenıeti uǵymymen baılanysty. Áleýmettik-mádenı baılanystardy jáne dúnıetanymdyq ustanymdardy aıqyndaıtyndyqtan, qazirgi álemdegi dintanýlyq jáne áleýmettanýlyq teorıalarda din qoǵamnyń turaqtylyǵyna yqpaldastyq berýshi faktor retinde qarastyrylady.
Qazirgi tańda qoǵamdyq ómirde dinge degen qyzyǵýshylyq artyp turǵan ýaqytta dinniń qoǵam ómirindegi ornyn zerdeleý úshin dintanýlyq negizde analıtıkalyq taldaýlar júrgizý qajet. Din adam ómirinde qundylyqtyq uǵym retinde onyń ómir mándik ustanymyna yqpal etedi. Din ujymdyq biregeılený retinde ındıvıd,ult pen qoǵamǵa yqpal etýshi faktor bolyp tabylady. Qazirgi dintanýlyq ǵylymda qoǵam ómirindegi dinniń qyzmetin taldaý naqty ishki jáne syrtqy jaǵdaıdy esepke ala júrgizileýi qajet. «Qoǵamǵa din yqpalynyń kúsheıýi,dinniń qoǵamdyq bedeliniń jáne dinı kóńil-kúıdiń ósýi,qoǵamdyq ómir salasynyń sakralızasıalanýy,klerkalızm kórinisi zamanaýı ómirdiń sıpatyn aıqyndaıdy» [2]. Sakralızasıa tutas áleýmettik júıege dinniń yqpalynyń ósýi jáne din qyzmetiniń áreket etý salasynyń ulǵaıýyn aıqyndaıdy. [3]. Bul proses qazirgi TMD elderinde naqty kórinis tabýda.
Zamanaýı sekýlárly qoǵamda qoǵamnyń túrli salalaryna, qoǵamdyq jáne jeke adam sanasyna, áleýmettik qatynastar men ınstıtýttardyń qyzmetine dinniń yqpal etýi tómendegen.Degenmen qazirgi jahandaný zamanynda dinı biregeılik saıası,azamattyq,ulttyq biregeılenýge qaraǵanda basym bolyp otyr.2015 jyly halyqaralyq Gallup international agenttiginiń júrgizgen saýalnamasy boıynsha jer turǵyndarynyń 63% dinge senetindikterin kórsetken.Din isteri komıtetiniń deregi boıynsha, Qazaqstan halqynyń 87,8%-qudiretti kúshke senedi,12,2%-agnostık jáne ateıs,16,2%-turaqty dindar. Zaıyrly ustanym –adam men azamattyń dinı senimin qurmetteıdi.Zaıyrlylyq qaǵıdaty memleket pen qoǵam ómirindegi dinniń qyzmet etý salasyn aıqyndap,qadaǵalap jáne retteıdi.Zaıyrlylyq bul dinsizdik emes.Zaıyrlylyq memleket pen din qatynasyn órkenıettik jáne azamattyq negizde úılesimdi arnada órbýi.Elimizdiń din salasyndaǵy memlekettik saıasatynyń negizgi qaǵıdaty-zaıyrlylyqty saqtaý jáne nyǵaıtý men jetildirý bolyp tabylady.
«Qazaqstan – 2050» strategıasynda: «Bizdiń memleketimizdiń zaıyrly kelbeti – Qazaqstannyń tabysty damýynyń mańyzdy sharty. Muny Qazaqstannyń qazirgi jáne bolashaq saıasatkerleri, barlyq qazaqstandyqtar aıqyn túsinýge tıis», – dep atap kórsetilgen[4]. Zaıyrly qoǵamda dinniń qoǵamdaǵy orny men qyzmetin sekýlárızasıa uǵymy arqyly túsiný qalyptasqan. Búgingi postındýstrıaldy qoǵamda din adamdardy biriktirýshi jáne qoǵamdaǵy turaqtylyqtyń, ózara túsinistik pen tatýlyqtyń qyzmetin atqarýy tıis. Álemdik jáne dástúrli dinderdiń mádenı qundylyqtarynyń negizinde beıbitshilik, ádilettilik, baýyrmaldyq,keshirimdilik,súıispenshilik, sabyrlylyq, tózimdilik syndy ámbebap uǵymdar jatyr. Qazirgi dintaný ǵylymy úshin dinniń qoǵamǵa yqpaly men áleýmettik-saıası faktorlardyń dinı minez-qulyqqa áserin zerdeleý mańyzdy bolyp otyr.Elimizdegi 18 konfesıa jáne 3751 dinı birlestik beıbit qatar qyzmet jasaýy memleketimizdiń din salasyndaǵy salıqaly saıasatynyń nátıjesi. Qazaq eliniń bas qalasy-Astana álemdegi ózara túsinistik pen suhbattastyqty damytýǵa óziniń súbeli úlesin qosýda. Buǵan jarqyn mysal 2003 jyldan ótkizilip kele jatqan álemdik jáne dástúrli din lıderleriniń sezi bolyp tabylady. 2003 jyly ótkizilgen İ sezge 13 elden 17 delegasıa, 2006 jyly ótkizilgen İİ sezge álemniń 26 elinen 29 dinı delegasıa, al 2009 jyly ótkizilgen İİİ sezge 35 elden 77 delegasıa qatysqan.Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń İV sezine álemniń 40 elinen 87 delegasıa keldi. İV sıeze 4 seksıalyq otyrys jumys istedi, olar «Din men dástúr», «Din jáne jastar», «Din jáne áıel: rýhanı qundylyqtar men qazirgi zamanǵy syn tegeýrinder». İV sıeze álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń keńesi qurylyp, bul keńes sıeziń jumysyna basshylyq jasaıtyn boldy.2015 jylǵy maýsymda Astanada ótken V sıez jumysyna álemniń 42 elinen 82 delegasıa qatysty.Sıeziń basty taqyryby « Dinı lıderler men saıası qaıratkerlerdiń beıbitshilik jáne damý jolyndaǵy únqatysýy» dep ataldy. 2018 jyly qazanda ótetin VI Sıez taqyryby«Dinı kóshbasshylar qaýipsiz álem úshin». Astana shahary halyqaralyq qatynastar júıesinde jahandyq saıası shıelenisterdi beıbit jolmen sheshýdiń jáne álemdik jáne ulttyq dinderdiń rýhanı kelisimge kelýiniń alańy retinde álem jurtyna tanyldy. ultaralyq jáne dinaralyq kelisimniń úlgisin atap kórsetti. Álemdik jáne dástúrli dinderdiń basshylarynyń sezinde elimizdegi konfesıaaralyq kelisim men dıalogtyń mańyzdylyǵy erekshe atalyp ótiledi. Álemdik jáne dástúrli dinderdiń basshylarynyń sıezerinde konfesıaaralyq kelisim men dıalogtyń negizgi prınsıpteri aıqyndaldy. Olar: ar-ojdan bostandyǵy, toleranttylyq, ózara qurmetteý men túsinistik, ultaralyq kelisim men dinı suhbattastyq. Bul qaǵıdalar Qazaqstandaǵy konfesıaaralyq qatynastardyń da negizin quraıdy.
Qoǵamdyq pikirdi ózge arnaǵa burý úshin aqparaqtyq shaıqas alańyna áleýmettik jeliler jáne ǵalamtor jelileri tartylýda.Bul úshin túrli jobalar daıyndalyp adam sanasy men psıhıkasyna ,áreketine yqpal jasaýshy tetikter mehanızmi jetildirilýde.Dinı ekstremızm men fanatızm,ásire dinshildik jahandyq sıpat alýda.Dinı ekstremızm men lańkestikke qarsy turatyn synı kózqaras, azamattyq pozısıa qalyptastyrý mańyzdy mindet bolyp tabylady. Dinı ekstremızm men lańkestik adam men qoǵam ómirine, memleket negizine qaýipti indet ekendigi jastarǵa baıypty jáne ǵylymı turǵyda túsindirilýi qajet.Elimizde 1999 jyly «Terorızmge qarsy is-qımyl týraly», 2005 jyly «Ekstremızmge qarsy is-qımyl týraly» QR Zańdary qabyldandy. Elimizdiń antıterrorlyq is-sharalardy kúsheıtý ustanymy 2017-2020 jyldarǵa arnalǵan dinı ekstremızm men terorızmniń aldyn alýǵa baılanysty qabyldanǵan memlekettik baǵdarlamada jáne 2018-2022 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamada naqty kórsetilgen. 2017-2020 jyldarǵa arnalǵan din salasyndaǵy memlekettik saıasattyń qaǵıdalary zaıyrly qaǵıdany nyǵaıtý men dástúrli dindarlyq ustanymyn ilgerletý jáne dinaralyq kelisim muratyn aıqyndaıdy.Búgingi órkenıetti qoǵamda tulǵany qalyptastyrý jáne onyń rýhanı-adamgershilik kemeldenýi bilim men tárbıe berý arqyly iske asady. Tárbıeleý prosesinde ulttyq jáne adamzatqa ortaq qundylyqtardy úılesimdi úılestirý jáne zaıyrlylyq qaǵıdaty negizinde jastardyń dinı sanasy men rýhanı álemin qalyptastyrý úshin ıslamnyń dástúrli qundylyqtaryn qoǵamnyń áleýmettik-mádenı jaǵdaıyna, eldik dil men ulttyq dúnıetanymǵa saı baıyppen, baısaldy túrde tıimdi qoldaný kerek. Din isteri komıtetiniń deregine súıensek,jastardyń 79,6% dinge senedi jáne 10% - dinı ǵuryptardy turaqty oryndaıdy.El jastarynyń dúnıetanymynda dinı ustanymnyń ósýi eldiń bolashaqtaǵy dinı baǵyt-baǵdaryna yqpal jasaıtyndyǵy aıqyn.Jastardy zaıyrly ádep pen mádenıetke baýlý qazirgi bilim berý júıesinde negizgi maqsattyń biri bolýy tıis. Jahandaný úderisinde árbir ult óziniń salt-dátúri men ulttyq sana tirekterine súıenip, óziniń bet-beınesin joǵaltpaı, ulttyq bolmysyn aıqyndap, ulttyq rámizderin asqaqtatýǵa umtylýda. Bizdiń dindar jastar da zaıyrly memlekettik qaǵıdany, ultymyzdyń tili men dilin, tarıhyn, dástúrin syılaýy jáne ata murasyn qasterleýi tıis.Jastardyń dúnıetanymynda jáne ádeptik ustanymynda zaıyrly jáne ulttyq qadir-qasıetinen týǵan kıeli uǵym túsinikterin qurmetteýdi qalyptastyrý elimizdiń qarqyndy ınovasıalyq-ındýstrıalyq turǵyda jańǵyrýyn qamtamasyz etetin ulttyq múdde men azamattyq paryzǵa adal tulǵany tárbıeleý bolyp tabylady. Túrkıa,Mysyr,Saýd arabıasy,Lıvıa,Iemen,Pákistan,Úndistan,Malaızıa syndy memlekettik qurlysy men ıdeologıasy ártúrli shet elderdiń dinı oqý oryndaryn bitirgen azamattarymyzdy zaıyrly elimizdegi naqty qoǵamdyq ómir shyndyǵyna saı qyzmetke baýlý úshin qaıta daıarlaý kýrstary mańyzdy bolyp tabylady . «Qazirgi qazaqstandyq qoǵamdaǵy ıslam mádenıeti men ózimizdiń salt-dástúrimizdi,álem mádenıetterin sıntezdeýdegi jáne jańa Qazaqstannyń bolashaǵyn qalyptastyratyn ǵylym men bilimdi jetildirý búgingi kúnniń qajettiliginen týyndap otyr» [5].Ulttyq rýhanıatynyń asyl qazynasyn tanyp-bilý jat jurttyq mádenı dástúrge elikteýden saqtaıdy.Ulttyq dástúrdiń rýhanı qazyǵy retinde ıslam qazaq halqyna etıka,ǵylym,aǵartýshylyq,quqyq,ıdeologıa berdi[6].Sońǵy jyldary qoǵamdyq pikirde dinge qatysty «destrýktıvti dinı aǵym», «totalıtarlyq ilim», «sekta», «radıkalızm», «fýndamentalızm, «dástúrli emes din,«ıslamızm, «eýroıslam», «saıası ıslam», «ekstremızm», «lańkestik» termın-túsinikter jıi kórinis berýde.Keńestik kezeńde «halyqtyq ıslam» jáne « ǵuryptyq ıslam» termın-túsinikteri qoldanylyp,ıslamnyń dástúrli ǵuryptar jáne tyıymdar júıesimen, ádetpen baılanysyna nazar aýdaryldy.1990 jyldardan «jańa ıslam» uǵymy shet eldik din ýaǵyzshylarynyń nasıhatymen tarala bastady[7].Jańa dindarlyq ulttyq dástúrdi elemeý jáne zaıyrly memlekettik qaǵıdatty teristeýmen ushtasa kórindi.1998-2000 jyldardan halıfat,kápir,bıdǵat,shirik,taǵýt,múshirik,jahıl syndy uǵymdar qoldanyla bastady. «Taza ıslamdy» nasıhattaıtyndar tarıhı-mádenı negizde qalyptasqan qazaqı dástúrli nanym-senimderdi polıteısttik túsinikpen baılanystyryp,ózge eldiń dinı dástúrine kózsiz elikteýdi sánge aınaldyrdy.2000 jyly elimizde dinı ahýaldy taldaý kezinde zańdy tirkelmegen 497 dinı birlestik anyqtalǵan[8]. Túrli jamaǵattyq biregeılikke negizdelgen dinı toptar eldiń rýhanı qaýipsizdigine qaýip tóndiretin ıdeologıalyq ustanymǵa aınala bastady.Elimizde dinı fanatızm men radıkaldy dinı ustanymnyń taralýyna jol bermeý úshin 2004 jyldan ekstremısttik dinı ilimderge sot sheshimderimen tyıym salyna bastady. Elimizdiń din salasyndaǵy ustanymy –zaıyrly negizdi saqtaý men nyǵaıtý.Din salasyndaǵy memlekettik saıasattyń damýynyń úsh negizgi basymdyǵy - zańnamany jetildirý men memleketi jáne dinı birlestikter arasyndaǵy ózara is-qımyldy retteý, ekinshi - memleket damýyndaǵy zaıyrlyq prınsıpterin nyǵaıtý,úshinshi basymdyq retinde dinı ekstremızm men destrýktıvti dinı aǵymdardyń is-áreketine qarsy turý júıesin damytý anyqtalǵan[9].Zaıyrly elimizdiń tynyshtyǵy men yntymaǵy, ultymyzdyń birligi, dinı tatýlyq pen dinı tózimdilik, ultaralyq tatýlyq basty qundylyǵymyz. Qoǵamnyń rýhanı jańǵyrýynyń túpki negizi-ulttyq bolmys pen ulttyq sananyń kemeldenýi.Qazaq qoǵamynyń rýhanı túrǵydan jańarýynda dástúrli dinder mańyzdy ról atqarady. Elimizde dinı ultaralyq jáne konfesıaaralyq kelisim men tatýlyqty ornyqtyrýdaǵy dinı birlestikterdiń atqaratyn rólin zaıyrly qoǵam ustanymyna saı tıimdi júrgizýdiń tetikterin jetildirý qajet. Dinderdiń áleýetin qoǵamdyq sana men psıhologıaǵa saı birtektilik pen tutastyqty nyǵaıtýǵa qyzmet etýge baǵyttaý qajet. Qazaqstandaǵy dinaralyq kelisim men turaqtylyqty saqtaý úshin – zaıyrly ustanymdaǵy dinı sana men dinı mádenıet qalyptastyrý mańyzdy.
Konfesıaaralyq beıbitshilik pen kelisim mádenıeti zaıyrly elimiz úshin basty ustanym. Konfesıaaralyq qatynastarynyń negizin ózaraqurmet jáne ózarasenim quraıdy.Zaıyrly qoǵamda ar-ojdan bostandyǵyn saqtaý jáne adamnyń tańdaý quqyǵyn qurmetteý rýhanı jetilý,rýhanılyq pen dindarlyqtyń ,zıalylyq pen zaıyrlylyqtyń úılesimdi úndestigi dinı qatynas ózegine aınalýy tıis.
Baǵdat Beısenov
Ádebıetter
N.Á.Nazarbaev.Bolashaqqa baǵdar:rýhanı jańǵyrý//Qazaq ádebıeti.14.04.2017.
J.T.Toshenko.Sosıologıa.M.2005.S.509.
I.Iablokov.Relıgıovedenıe.M.2000.S.470.
QR Prezıdentiniń «Qazaqstan-2050» strategıasy qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Qazaqstan halqyna Joldaýy.A.2012.
J.Altaev.Ortaǵasyr klasıkalyq ıslam fılosofıasy.A.2015.330.b.
N.Nýrtazına.Rasprostranenıe ıslama ı formırovanıe kazahskoı mýsýlmanskoı tradısıı.A.2016.S.11.
A.Sýltangalıeva.Vozvrashenıe ıslama v Kazahstan.A.2012.s.12
Z.Djalılov.Islam ı obshestvo v sovremennom Kazahstane.A.2006.S.31.
Qazaqstan Respýblıkasynyń din salasyndaǵy memlekettik saıasatynyń 2017 - 2020 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy.Astana.2017
