Táýelsizdik alǵanyna 27 jyl tolǵan Qazaqstandaǵy memlekettik til deńgeıi qandaı? 27 jyl boıy bir qazaq, tipti birde bir qazaqstandyq jaýap bere almaıtyn, jaýap bergenniń ózinde múńgirlep, mardymdy eshteńe aıta almaıtyn ózekti saýalǵa aınaldy bul. Já, «Aıta-aıta Altaıdy, Jamal apam qartaıdy» dep bul taqyrypqa qaıta aınalyp soǵar oıym joq. Men qozǵamaq másele – qazaq tiliniń shet elderde oqytylýy, sheteldikterdiń qazaq tiline qyzyǵýshylyq tanytýy.
Ótken jumada Qazaqstannyń Egıpettegi elshisi Arman Isaǵalıevtiń atsalysýymen qazaq tiliniń Egıpette oqytylatyny jaıynda habarlanǵan edi. Kaır ýnıversıtetinde ádebıet fakúlteti ashylyp, ondaǵy pánder qazaq tilinde júrgiziletin bolady. Eriksiz qýanasyń, ózge ult ókilderiniń qazaq tilin úırenýi – tilimizdiń mártebesiniń artqany emes pe?
Qazaq tilin úırenýge múddelilik qandaı jaǵdaıda týady?
Álemde qazaq tilin úırenip, qazaq tilinde sabaq ótetin memleketterdiń sany artqan. Reseı, Qytaı, Mońǵolıa, Aýǵanstan, Pákistan, Iran, Túrkıa taǵy da basqa elderde qazaq tilin úırenip, erkin sóıleıtin azamattar ósip keledi. Iá, úlken jetistik. Qazaqstanmen yntymaqtastyq ornatýda, eki eldiń arasyndaǵy dostyq qarym-qatynastyń nyǵaıýy maqsatynda qyzmet etýde tildi bilýdiń mańyzy zor ekeni aıtpasa da anyq. Qazaq tilin úırenýshilerdiń maqsatyn ál-Farabı atyndaǵy qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń profesory, fılologıa ǵylymdarynyń doktory Anar Salqynbaı eki topqa bóldi:
-ǵylymı baǵytty kózdeıdi;
-jeke tulǵanyń qyzyǵýshylyǵyna baılanysty (sol ulttyń tarıhyna, mádenıetine, ómir súrý saltyna qyzyǵý t.b.)
«Túrikter úshin qazaq tili shetel tili emes»
Búginde qazaq tilin úırený ásirese túrki tektes memleketterde: Ózbekstanda, Qyrǵyzstanda, Túrkıada taǵy da basqa memleketterde edáýir damyǵan. Ásirese Túrkıada eptep qolǵa alynǵan eken. Ondaǵy erekshelik – qazaq tili ǵylymı deńgeıde oqytylady. Iaǵnı, qazaq tilimen qatar birneshe túrki tilderi birdeı qamtylady. Maqsaty – tilderdi salystyrý, zertteý. Alaıda ózge tilderden góri qazaq tilin oqytýdyń jetistikteri zor. Belgili túrkolog ǵalym Oraz Sapashev qazirgi tańda Ystambul qalasynda qazaq tilinen sabaq úıretedi. «Bul proses túrkitanýǵa asa qajet», - deıdi ǵalym. Túrkıadaǵy Ystambul ýnıversıtetinde ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ rektory Ǵalymqaıyr Mutanulynyń bastamasymen «Ál-Farabı» zertteý ortalyǵy ashyldy. Ortalyqtyń basty maqsaty – túrkitaný salasyna iri-iri ǵalymdardy daıyndaý. Oraz Sapashev 2017 jyldan beri Ystambuldaǵy «Ál-Farabı» zertteý ortalyǵynda da sabaq beredi. Budan buryn 2010-2012 jyldary AQSH-ta, 2015-2016jyladry Ankarada qazaq tilin úıretken.
Túrkolog ǵalymnyń aıtýynsha, Túrkıada qazaq tilin kóbine túrkitanýshy mamandar oqıdy. Tek qazaq tilin úıretýde azdap qıyndyqtar kezdesedi eken. Máselen, biz kırıllısamen jazamyz, al onda latynsha. Sonymen qatar, qypshaq gramatıkasy men fonologıasy birshama ózgeshe. Sózdik qorymyz ben termındik keshenimiz de erekshelenip turady.
2025 jyly Qazaqstan Respýblıkasy tolyq latyn álipbıine kóshetinin eskersek, bul olqylyqtardy da jeńýdiń birden bir joly tabylar edi.
Alaıda qazaq tilin úıretýde tıimdi tustary da bar. Birinshiden, túrikter úshin qazaq tili shetel tili emes. Eki tilge de sóz jáne sózdik júıe ortaq, tildik tanym birdeı. Sol sebepti shetel tiline qaraǵanda túrikter qazaq tilin jyldam úırenedi eken.
TMD elderinde de qazaq tilin úıretý keńinen damyǵan. Máselen Polshanyń birneshe ýnıversıtetterinde birneshe jyl buryn qazaq tilin kádimgi pán retinde oqytý qalyptasyp, búginde sińisip ketken. Belgili polshalyq lıngıvst Genrık Iankovskıı qazaqtan jar alǵan eken. Áıeli búginde sol eldiń ýnıversıtetterinde shetel azamattaryna qazaq tilinen sabaq beredi.
AQSH-ta da qazaq tilin oqytatyn birneshe ýnıversıtette qazaq tilin oqytý júıesi qalyptasqan. Búginde Medıson ýnıversıtetinde qazaq tilin oqytatyn jazdyq kýrstar bar. Onda qazirgi tańda Nazarbaev ýnıversıtetiniń oqytýshy-ǵalymdary sabaq beredi.
Budan ózge Almanıa, Germanıa, Fransıa ýnıversıtetterinde de qazaq tilin oqytady.
Sonymen qatar, Anar Salqynbaıdyń aıtýynsha, Qytaı eli de qazaq tilin oqytýǵa kóńil bólip otyrǵan kórinedi. QazUÝ-dyń qolǵa alýymen Beıjiń ýnıversıtetinde iri tilder kafedrasy uıymdastyryldy. Ondaǵy qazaq bólimderinde 20-25 stýdent qabyldanyp, olar Qazaqstannyń memlekettik tilin jetik meńgerip keledi. Bir qyzyǵy olardyń kóbi derlik Qytaı qazaqtarynan góri hýnza halyqtary eken.
Onyń ústine Ál-Farabı ýnıversıteti men Beıjiń ýnıversıtetinde QazUÝ rektory Ǵalymqaıyr Mutanulynyń bastamasymen eki dıplomdyq baǵdarlama qolǵa alyndy. Qazirde ol ýnıversıtetterge qazaq tilin úıretý úshin elimizdiń ýnıversıtetterinen arnaıy oqytýshylar jiberiledi.
«AQSH-ta qazaqtar kóp, biraq qazaq mektepteri joq»
«Bolashaq» baǵdarlamasymen Nú-Iorktegi Kolýmbıa ýnıversıtetinde magıstratýrany bitirgen Aıjan Jumataeva Nú-Iork qalasynda qazaq tili ortalyǵyn ashty. Aıjanmen qosa AQSH-ta júrgen birneshe stýdent qazaq ata-analarynyń kóp ekenin, alaıda qazaq mektepteriniń joq ekenin baıqaıdy. Tilge degen suranys bolmaǵandyqtan qazaq búldirshinderiniń ózi ana tilderin bilmegen. Sol sebepti jeli arqyly qazaq tildi kýrstyń ashylatynyn málimdep, jumysty bastap ketedi.
«Kýrsty asharda oıymyzda aqsha jasaý bolǵan joq. Eń mańyzdysy – AQSH-ta qazaq tiline degen qyzyǵýshylyqtyń qandaı, qanshalyqty suranysqa ıe ekenin bilý boldy. Jáne qazaq tiline degen janashyrlyq pen patrıottyq sezim ıtermeledi», - dedi Aıjan.
Alǵashqy sabaqqa 30 shaqty ata-ana balalaryn ertip kelgen. Olar Qazaqstannan kóship ketken, sonymen qatar Qazaqstannan asyranyp alynǵan búginde AQSH azamaty bolyp otyrǵan balalar keldi. Amerıkalyqtar baladan onyń ótken tarıhyn, týyp-ósken mekenin, bilýi tıis syrlaryn eshqashan jasyrmaıdy, mindetti túrde aıtady. Sol sebepti qazaqtan týǵan amerıkalyq balalardyń ana tilin meńgerýi mańyzdy. Aıjannyń aıtýynsha, ata-ana balasy ósken soń ony týǵan jerine aparyp, týǵan ólkesimen tanystyrýdy kózdeıdi. Ýaqyt óte kele amerıkalyqtardyń ózderi qazaq tiline qyzyǵýshylyq tanyta bastady. Tipti ata-analarynyń ózderi úırenip júr. Qazaqtyń «Naýryz» syndy meıramdary barysynda ortalyqtyń ata-analary men oqýshylary qazaqtyń ulttyq kıimderin kıip, amerıkalyq qoǵamda qazaqy orta qalyptastyrady.
Qazaqstandyq ǵalymdar ne istep jatyr?
Profesor Anar Salqynbaıdyń aıtýynsha, shet elde qazaq tilin úıretip júrgen oqytýshylardyń mamandyǵy qazaq tiline baılanysty emes eken. Kóbine qazaq fılologıasy, qazaq tili mamandyqtaryn bitirmegen. Ondaǵy oqytýshylarǵa qoıylatyn basty talap – olar shet tilderin meńgergen bolýy tıis. Osyǵan oraı shet eldegi qazaq tilin oqytýda birizdilik bolsyn degen maqsatta bıylǵy oqý jylynda A. Salqynbaı men N. Egizbaevamen birigip «Qazaq tili» oqý quralyn shyǵardy. Búgin kitapqa suranys artyp tur. Ásirese Vashıngton ýnıversıtetiniń ǵalymdary AQSH-ta shyǵarýǵa usynys tastaǵan. Búginde Anar Salqynbaı men Egizbaeva osy oraıda jumys istep otyr.
«Bul sheteldikterge qazaq tilin oqytýǵa arnalyp deńgeılik júıede jazylǵan alǵashqy oqý quraly. Modeldik oqytý texnologıasy negizge alynǵan. Qarapaıym deńgeı,bazalyq jáne orta deńgeı jazylǵan. Amerıkalyq ınovasıalyq ádister qoldanylǵan.
Sheteldikterge qazaq tilin úıretip, mádenıeti men dástúrin tanytý basty maqsat. Qarapaıymnan kúrdelige qaraı úıretip, sózdik qoryn kóbeıte otyryp, aýyzeki sóıleý daǵdysyn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan. Iaǵnı tildiń jumsalymdyq ereksheligin úıretý qamtylǵan», - dep túsindirdi Anar Salqynbaı.
Qazaq tilin jetik meńgergen sheteldikter
Polshalyq Vácheslav Chernev
23jastaǵy Polsha azamaty Vácheslav Chernev búginde toǵyz til biledi. Onyń ishinde qazaqsha erkin sóıleıdi. Ózi zaǵıp bolsa da, talantty jigit Qazaqstannyń qoǵamdyq-saıası ómirin qalt jibermeı qadaǵalap otyrady. Bıyl aqpannyń basynda Qazaqstanǵa alǵash ret qonaqqa kelgen Vácheslavpen Qamshy tilshisi suhbattasqan edi. Ol Varshava ýnıversıteti Shyǵystaný fakúltetindegi Túrkitaný jáne Orta Azıa halyqtary kafedrasynyń doktoranty. Zaǵıp bala úshin bashqurt, tatar,qazaq halyqtarynyń tili men mádenıeti eshqashan jat bolǵan joq. Qazaq tiline degen qyzyǵýshylyq bashqurt tilin úırengen soń ashylǵan. Qazaqstanǵa arnaıy kelip, eldiń óz memlekettik tilinde sóıleýdi jón kórgen jigit Qazaqstanda qazaqtardyń oryssha sóıleıtinine nalyp ketken edi. Tipti Bashqurstannyń ózinde qazaqtar orys tildi bolǵandyqtan qazaq tilin óz betinshe úırengen. Ári Vácheslav úshin bul proses qıynǵa soqpaǵan, sebebi bashqurt tili men qazaq tilin qatty uqsatqan.
Suhbaty barysynda «Qazaqstan prezıdenti Nursultan Nazarbaev: «Ár qazaqqa qazaq tilin bilgeni – paryz, bilmegeni – uıat», – dedi ǵoı. Osy oraıda mynadaı suraq týady: zaǵıp jandar, dısleksıasy bar adamdarǵa da osyndaı talap qoıylýy kerek pe? Sizshe qalaı?» dep qazaqtardy bir sastyrany bar. Aǵylshyn, polák tilderinde kózi kórmeıtinderge arnalǵan dybystyq baǵdarlama bar. Al qazaq tilinde joq eken. Sol sebepti soqyrlardyń deni oryssha sóıleıdi, sebebi aınalasynyń bári oryssha sóıleıdi. Muny Qazaqstan azamattary emes, Ploshadan kelgen zaǵıp jan baıqap ketti.
Kez kelgen tildi úırený úshin onyń gramatıkasyn túsiný kerek deıdi.
Qazaq jyrlaryn jattap ósken japon azamaty
Qazaq tilin jetik meńgergen kelesi bir keıipkerimiz – Japon azamaty. Tokýro Oýchı esimdi japon jigiti Alpamys batyr men Manas epostyq dastandaryn óz ana tilinde oqyp, qazaq pen qyrǵyzdyń dástúri men mádenıetine qyzyqqan.
Osy áýestigi onyń Qazaqstanǵa kelip bilim alýyna sebep bolady. Ol qazir ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da joǵarǵy oqý ornyna deıingi bilim berý fakúltetinde qazaq tilin meńgerip jatyr.
«Men Japonıada júrgende qazaq halqynyń «Alpamys batyr, qyrǵyz halqynyń «Manas» epostyq jyrlaryn japon tilinde oqydym. Bul epostyq jyrlar meni qatty qyzyqtyrdy. Japon tilinde basqa epostyq jyrlar joq eken. Sondyqtan ádebıettiń osy janryn zerttegim keldi», – dedi Takýro.
Qazir ol qazaq tilin meńgerip jatyr. Qazaq tilin úırenýmen qatar, osy eldiń mádenıetimen, tarıhymen, salt-dástúrimen tanysqan. Ásirese jigitti Aısha bıbi men Qarahan baba jaıyndaǵy ańyzdan ekeýiniń arasyndaǵy mahabbat oqıǵasy qatty qyzyqtyrady eken.
Sheteldikterdiń qazaq tilin meńgerip, qazaq halqyna qyzyǵýshylyq tanytyp jatqany – tilimizdiń, dilimizdiń, saltymyzdyń qazynaly ekeniniń aıǵaǵy. Ózge ult ókilderi qurmettep, qadirlep, soǵan óz ýaqyttaryn sarp etip jatqanda, Qazaqstanda turyp sol qazynany baǵalaı almaı jatqan otandasqa ne dersiń?! Taǵy da «Aıta-aıta Altaıdy, Jamal apam qartaıdy»-nyń sory boldym...
