Kúni keshegi bala kezimiz. Birde-bir qazaq balasy (qyzy da, uly da) jalańbas júrmeıtin. Uldar taqıalary men kepkalaryn, qyzdar oramaldaryn bastarynan tastamaıtyn. Al kelinshek bolyp bosaǵa attaǵan soń oramaldyń ornyn sáýkelege aýystyryp, keıin jaýlyq tartatyn. Bir balaly ana bolǵan soń túrli joralǵylarymen basyna kımeshek kıgizetin.

Oramaldyń qadirin biletin eki  adam bolsa, ol biri meniń anam bolatyn. Ómirimde anamnyń jalańbas júrgenin eshqashan kórmeppin.  Basyndaǵy aq shańqan jaýlyǵyn kún saıyn aýystyryp otyratyn. Sol bala kezimde kórgenderimmen, qazirgi jaǵdaıdy salystyrsam, ishim alaı-dúleı bolyp, júregim qan jylaıdy. Oramaldyń qasıetin Ákemiz ben Sheshemiz, bizderge kezinde jerine jetkizip-aq aıtyp ketken bolatyn. Myna eńbektiń negizi maǵan solardan qaldy.

Osy eńbekte jazar da áne bastaımyn, mine bastaımyn dep uzaq júrdim. Bir kúni tańǵa jaqyn tús kórip jatyr ekenmin. Túsimde jubaıym ekeýmiz kileń qazaqsha bas kıimder satylatyn dúken aralap júrmiz. İshinen bir aq shańqan, sútteı aq, shashaqty aq jibek oramal ekeýmizge de qatty unady.  Unaǵany sonsha, sol boıda kelinimizge alyp syılaǵymyz keldi. Suradym. Baǵasy, óte qymbat bolyp shyqty. Abdyrap qaldym. Zeınetkerdiń qaltasy kóteretindeı aqsha emes eken. Oıyma qaıdan kelgenin bilmeımin (Qudaı salǵan shyǵar) «Qyz Jibek» arıasyndaǵy «Oramaly qalqanyń bes júz jorǵa» degen óleń joldary tústi.  Eseptettim, uzaq merzimge kredıtpen aıyna 41 000 teńge tóleýge tıis boldym.

Sizder meni ne istedi dep oılaısyzdar? Onyń jaýabyn osy eńbektiń ón boıynan tolyq tabasyzdar.

J. Mankeeva 1997 jyly «Ǵylym» baspasynan shyqqan «Mádenı leksıkanyń ulttyq sıpaty» atty eńbeginde: «Qazaqtyń erleri men áıelderiniń kıiminde áleýmettik aıyrmashylyqtar aıqyn kórinip otyrǵan. Qazaq erkekteri shashyn túgel alǵyzyp tastap, úıde de, túzde de bas kıim kıgen. Er adamnyń bas kıimi ony kıgen adamnyń dárejesi men bedelin tanytqan» degen anyqtama beredi.

Al búgin she, kóshege shyqsań kóretiniń bastary jalańbas qyz-qyrqyn. Kóbiniń shashtary qysqa, keıbireýleriniń qysqalyǵy sonshalyq, júnin julǵan taýyqtan bir aýmaıdy. Al, keıbireýleri baıy ólgen áıelderdeı shashtaryn jaıyp jibergen. Qap-qara bolyp kıinip qara jamylǵandar...  Endi biriniń ústerinde «lypa» joqtyń qasy. Bar kıimi belderinde bir qarys beldemshe, arasyn bir qarystaı etip  ashyq qaldyryp taqqan  eni jarty qarys keýdeshe. Barlyq dene múshelerin, ásirese uıatty jerlerin aıqyndap kórsetetin tar shalbar kıgender. Jarnamalarda (bılbord), qaptata salynǵan jalańash qyzdar... jalańashtar..., jalańashtar... Er adamdardyń kózderi kóshede alaq-julaq,  týra bir zooparkte júrgen sıaqty.

«Ekspress K» gazeti 2014 jyldyń shilde aıynda Qazaqstannyń soltústigindegi Býrabaıda Nýdıster (jalańashtar) festıvaly ótetinin jarıalapty. Uıymdastyrýshylar Reseıdiń Omskidegi nýdıster qoǵamy eken. Aıtýynsha jarıalaǵan boıda birneshe júzdegen adamdar qatysýǵa nıet bildirgen. Batys elderiniń nýdıske aınalǵandary áldeqashan. Ana bir jyly tutastaı bir qala halqynyń kóshege jalańash shyqqandaryn da kórgenbiz. Batystyń kóptegen elderinde nýdısterge arnalǵan arnaıy jaǵajaılar (pláj) jumys jasaıdy. Demek, bul «aýrý» orysy kóp Soltústik arqyly qazaq dalasyna da kelip jetti degen sóz.

Demek, bul kúnderi basqa «Oramal» tartý álemdik problemaǵa aınalǵan.

Qasıetti Quran – Kárimde: «Múmin áıelderge aıt: (bógde erlerden) kózderin saqtasyn; ári uıatty jerlerin (zınadan) qorǵasyn. ...jáne búrkenshikterin omyraýlaryna túsirsin». Aıatta paryz etilgendeı, onyń tafsırinde de (túsindirmesinde) áıelderdiń basyn jáne denesindegi uıatty esepteletin jerlerin neke júretin bógde erlerden jáne musylman emes áıelderden jasyryp júrýi mindet delingen. Osy aıat túskennen keıin Hz. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) sahabalardyń jáne basqa da musylman áıelderi óz uıatty jerlerin jaýyp júretin boldy. Bul keıin barlyq musylman elderinde dástúrge aınaldy. Tarıhqa úńilsek, bul dástúr qazaq halqynda Islamnan da buryn bolǵan. Islam dini kelgenge deıin jahılıa (nadandyq) dáýirindegi arabtardyń áıelderi jalańbas júrgen.

Túrkıa Respýblıkasy da qazirgi tańda osy oramal máselesinde bir baılamǵa kele almaı júr. Olarda oqý oryndaryna oramal tartyp kelýge tyıym salynatyn (batystyń yqpalymen qabyldanǵan) zań bar. Túrkıa premer-mınıstri R.T.Erdogan memlekettik ýnıversıtetterde stýdent qyzdardyń bastaryna oramal baılap júrýine bóget qoıǵan zańdy joıýǵa shaqyrdy.

Reseı. Nıjnekamsk prokýratýrasy jergilikti № 5-shi orta mektebiniń ákimshiliginen basyna oramal tartyp, namaz oqıtyn oqýshy qyzdyń mektep formasyn retke keltirýdi talap etti. Qadaǵalaýshy organnyń pikirinshe, musylman kıim úlgisi men namaz atalmysh oqý ornynyń zaıyrly sıpatyna qaıshy keledi. Prokýratýranyń talaby musylman ata-analardyń narazylyǵyna tap boldy.

Orys tildi Qazaqstan bıligi de týra osyny qaıtalady. Bilim berý salasynyń joǵarǵy basshylyǵy mektep basshylaryna, ýnıversıtet rektorlaryna mınıstrliktiń atynan: "Mektep, ýnıversıtetterge eshqandaı oramal taǵyp kelýge bolmaıdy" degen maǵynada hat joldady. Bul jaǵdaı el arasynda narazylyq týǵyzǵannan keıin baryp, El basymyzdyń aralasýymen toqtatyldy.

Árbir halyqtyń kıim kıý úlgisi tarıhyna, tabıǵı erekshelikterine, klımattyq jaǵdaılaryna baılanysty ózgerip otyrady. Osy turǵydan qarastyrǵanda musylmandardyń oramal tartý, kıim kıý úlgileri ár jerde ár basqa úlgide bolyp keledi. Máselen, Arabstannyń kóp jerleri men Iranda, Irakta áıelderdiń qara tústi jamylǵy kıip júrýi kúndelikti dástúrli kıim esebinde bolsa, bizdiń qazaq halqynyń dúnıetanymynda mundaı jaǵdaı tek adamnyń basyna, ne bolmasa el basyna náýbet túsken qaraly kezde ǵana kıetin bolǵan. Demek, bir órkenıettegi qalypty sanalatyn dástúr ekinshi bir órkenıette kerisinshe bolatyny zańdy qubylys.

Al, qozǵaýshy kúshi Evreıler bolyp tabylatyn, Evropadaǵy Evangelıeni «ustanǵan» Evanyń urpaqtaryna kelsek, olar qazir barlyq kıimderin sheship tastaýǵa aınaldy, ıaǵnı adamı qasıettiń eń bıik shyńynan qurdymǵa  qulap keledi. Týra bir, maımyldan jaratylǵandardyń maımyl bolýǵa asyǵatyny sıaqty. Evropalyqtar (ishterinde myna soltústiktegi kórshi orystarda bar) ózderiniń ishki ustanymdarynda Darvınniń Adamzattyń atasy maımyl degen teorıasyn basshylyqqa alady.  Olardyń da, bizderdiń de mektep oqýlyqtarymyzda  kúni búginde de osylaı jazýly.

Ózderińiz kórip otyrǵandaı joǵaryda  kórsetilgen ataýlardyń bári «Ev», «Eva» degen bir túbirden. Eske usta! Sóz túbiri (óz túbi) eshqashan jańylysyp kórgen emes.

Túsinikteme.  Charlz Robert Darvın (1809 - 1882) - aǵylshyn natýralısi, onyń tabıǵı suryptaý teorıasy bıologıalyq kóptúrliliktiń paıda bolýynyń revolúsıalyq negizdemesin berdi. Darvın ıdeıalary «Túrlerdiń shyǵý tegi týraly» (1859) eńbeginde jaryq kórdi. Onyń túrlerdiń birtindep evolúsıalyq damýy týraly ıdeıany bildiretin ǵylymı tásili keń taraldy jáne, sonymen birge, alǵashynda óshpendilikpen qarsy alyndy, ásirese, shirkeýmen.

Ol T.Maltýstyń shyǵarmalaryn zerttep, onyń oılaryn tiri tabıǵatqa paıdalandy. Onyń tujyrymy boıynsha janýarlardyń joǵary reprodýktıvtik potensıalyna qaramastan tabıǵı popýlásıalardyń sany turaqty bolady. Túrlerdiń ózara básekelestik, kúreske shydamdy, beıimdelgish túri ǵana kóp urpaq qaldyra alady. 1858 jyly týra sondaı tujyrymǵa A.R.Ýolles te keldi. Buny Ch.Leıldiń jumystary dáleldedi. Ol progresıvti ózgeristerdiń poleontologıalyq materıaldarda bolatynyn kórsetti. Darvın men Ýolles Londondaǵy Lınneevtik otyrysqa dokladpen shyqty. Al 1859 jyly Darvın óziniń negizgi shyǵarmasyn - «Tabıǵı suryptalý arqyly ómirdiń paıda bolýy» jaryqqa shyǵardy.

Antropologıalyq problemalarǵa tikeleı qatysy bar Darvınniń eki shyǵarmasy bar. Olar: «Adamnyń shyǵý tegi jáne jynystyq tandaý» (1871j) men «Adam men janýarlardyn minez – qulyqtary» (1872j). Osy jumystar Ch.Darvınniń jalpy teorıasyn adamnyń shyǵý tegi problemalaryn sheshýde qoldanýdy usynady.  Darvınniń teorıasynda «adam maımyldan shyqty» dep tujyrymdady.

Osy ilim anaǵurlym kúshti ári sol ortaǵa beıimdelgen organıkalyq zattar men aǵzalarǵa qoldanýǵa jaramdy, óıtkeni kúshti álsizdi tabanyna basyp janyshtap otyrýy tıis. Darvınge júginsek, “artyqshylyqty rasa” ómir súrý kúresinde jeńiske jetýi tıis. Onyń oıynsha olar eýropalyq aq adamdar da, al afrıkalyqtar men azıalyqtar bul kúreste jeńilis tabýy kerek. Ol tipti bular kóp keshikpeı quryp ketedi degen tujyrym jasady. Darvın bylaı dep jazdy: “Tek ǵasyrlarmen ǵana ólsheýge bolatyn aldaǵy az ýaqyttyń ishinde órkenıetti rasa olardy sóz joq qurtyp tynady, al budan keıin álemdegi jabaıylardyń bárin joıady. Sonymen birge antropomorfty maımyldar “ıaǵnı maımyldyń adamǵa aınalý satysyndaǵylar” da qurtylyp jiberiledi.

Adam men onyń jaqyn tekteri arasyndaǵy alshaqtyq jedel qarqynmen ulǵaıa túsedi, órkenıetti adamdar men jabaıylar arasyndaǵy aıyrmashylyq mysaly Kavkaz halyqtary men gıbondar arasyndaǵy sıaqty alshaqtaıdy, qazirgi kezde ol negr nemese avtralıalyqtar men gorılalar arasyndaǵydaı sıpatta”.

Darvın bul teorıasyn jasaý kezinde ıdeıalyq “serpilisti” sol kezdegi zıalylar ortasynda keńinen tanymal bolǵan brıtandyq ekonomıs Tomas Maltýstyń kitabynan alǵan. Ol jer betindegi adamdar sany óte kóp, olardyń kóbeıýiniń jolyn kesý qajet deıdi. “Soǵys, ashtyq jáne juqpaly aýrýlar sıaqty alapat apattar halyqtyń sanyn azaıtýǵa qajetti mehanızm bolyp tabylady, óıtkeni adamdardyń belgili bir bóligi, basqalarynyń jaqsy ómir súrýi úshin ólýi tıis. Tek osyndaı “(úzdiksiz) permanentti soǵystyń” nátıjesinde ǵana adamzat ómir súre alady”, – dep sanady.

Darvın úzdiksiz shıelenisti aýqymy zor tabıǵı qubylys retinde qarastyrady. Bul tirshilik úshin kúreste árqashan kúshtisi jáne jaǵdaıǵa anaǵurlym jaqsy beıimdelgeni jeńiske jetedi, al bul tek solar ómir súrýge quqyly, óıtkeni osy zań tabıǵaty turǵysynan ózin aqtaı alady dep málimdedi. Mine, ataǵy álemge áıgili ǵalymnyń sózi osyndaı. Búkil Evropa, Reseı osyndaı adamı qasıetten jurdaı, «jabaıy (turpaıy)» tujyrymdy basshylyqqa alyp, sony iske asyrý jolynda ashyqtan-ashyq kúresip keledi.

«Oramal – súrtinýge arnalǵan uzynsha tórt buryshty mata. Etnolog S.Qasımanovtyń aıtýynsha, oramal sóziniń túbiri parsylardyń “roı” – bet jáne “mal” – mata sózderinen qalyptasqan. Oramal paıdalaný maqsatyna qaraı bet oramal, qol oramal, sýlyq oramal, maılyq oramal dep bólinedi. Qol oramaldy erterekte qyzdar kestelep unatqan jigitine syıǵa tartatyn bolǵan. Eýrazıany meken etken kóptegen halyqtardyń áıel ókilderi oramaldyń arnaıy jasalǵan túrlerin basqa da tartqan. Onyń kólemi men túri árbir tarıhı-mádenı óńirlerde árqalaı bolyp, oǵan jergilikti ulttyq erekshelikter (kalorıt) berilgen. Dástúrli qazaq qoǵamynda oramaldyń erekshe baǵalanǵandyǵyn halyq arasyndaǵy “Oramal ton bolmaıdy, jol bolady” degen maqaldan da ańǵarýǵa bolady. Ony adamdar ózara syılastyq pen yqylasty kórsetý úshin bir-birine syıǵa da beredi. Halyq arasynda oramaldyń basqa tartatyn sharshy, qıyqsha, t.b. túrleri keń taraǵan. (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet).

 «Bas kıimder qalaı ómirge keldi? Alǵashynda adamdar bas kıimdi jaýynnan, qardan qorǵaný úshin jáne bastan kún ótip ketpes úshin kıgen. Soltústiktegi halyq bas kıimderdi jyly bolý úshin bylǵarydan jasaǵan. Al ońtústiktegiler bul kıim túrin qamystan ne sabannan jasap kıgen.

Sodan soń adamdar áskerı shlemder oılap tapty. Biraq ony árkim óz qalaýynsha kıdi: biri áskerı maqsatpen, al biri áskerı shlemderdi kúndelikti kıim túri dep sanady. Basty oq pen jarylystardan aman saqtap turýy úshin ondaı bas kıimder metaldan jasalǵan. Keıbir alǵashqy taıpalar bul bas kıim túrin dushpandy ımendiretin kıim retinde qabyldady. Áskerı shlemdi kıgen adam qarsylasyn ońaı qorqytady dep túsindi.

Ýaqyt óte kele ár elde óz dástúrine saı bas kıimniń óz sáni paıda bola bastady. Mysaly, taqıa nemese jolaqsyz kepesh. Taqıa – kóbine túrki halyqtaryna ortaq bas kıim túri.

Al jolaqsyz kepesh – Batys Azıaǵa asa tanymal bıs kıim.

Sonymen qatar, arabtar ár túrli sánmen ásemdelgen sálde oılap tapty.

5 nemese 6 júzjyldyqtan keıin ǵana adamdar bas kıimderdiń jasalýyna asa kóńil aýdara bastady. Alǵashynda bas kıimderdi qoı júninen jasaı bastady. Odan keıingi jyldarda bas kıim jasaý úshin qundyz júni paıdalanylyp, kámshat júninen qalpaqtar ómirge keldi. Ýaqyt óte kele bas kıimderdi qarapaıym adamdar da basynan tastamaıtyn boldy. Al jalpaq kólemdi qalpaqtardy djentelmender kıip alatyn. Qarapaıym ǵana qalpaqtar keı-keıde dinı jáne saıası qaıratkerlerdiń de basynan jıi kórine bastady.

Kóptegen bas kıimderdiń aty sol úlgini jasap shyǵaryp, alǵash kıip shyqqan adamnyń qurmetine qoıylǵan (Mysaly, bolıvar) nemese sol kıim úlgisiniń qaı jerde kıiletinine baılanysty atalǵan (Hombýrg). Al qarapaıym panama bas kıimi 300 jyl buryn Panamada ómirge kelgen». (Aqerke Ábilhan).

Búgingi qazaq qoǵamynyń, ásirese jastardyń oramal, kıim jaıly bar biletini de, ustanatyn tujyrymdary da osy. Al, ǵalymdarymyz tipti oramaldy qazaqtyń tól sózi dep eseptemeıtin kórinedi.

Kelińiz endi analarymyz bastaryna oramaldy ne úshin tartty sony saralap kórelik:

Birinshiden, barshamyzǵa belgili Uly Jaratýshy Alla - Adam balasyn jaryq dúnıege ákelgende kıimmen birge jaratqan joq. Adam balasy dúnıege jalańash keldi. Soǵan sáıkes qazaqtyń saltynda «o dúnıege» ketkenińde de jalańash ketesiń (Eýropalyqtar kıimmen jerleıdi). Adam balasy basynda uzaq ýaqyttar boıy  jalańash júrdi. Allataǵala olarǵa sana bergen kúni «uıalyp» aldy-artyn japyraqpen japty. Bul oqıǵa Manqystaýda ótipti.  Manqystaýlyq aqyn Túmen Baltabasuly atamyz ony bylaısha jyrlaıdy:

Mańǵystaý Mashaıyqtyń jatqan jeri

Aǵaryp atqan tańnyń atqan jeri

...Mańǵystaý Mashaıyqtyń jatqan jeri

Ashylǵan abyroıyn japqan jeri. Sol jer kúni búginde de «Japyraqty taýy» dep atalady. Sol japyraqtar Mańǵystaýda kúni búginde de bar. «Túıe japyraq» dep atalady. Jalpaqtyǵy erekshe zor. Eń iri degen  adamdardyń aldy-artyn tolyqtaı jabýyna molynan jetedi. Ary qaraı aýa raıy ózgerip kún sýydy, qys keldi. Adam balasy alǵash ret ańnyń terisinen ústerine kıim, bastaryna bas kıim, aıaqtaryna etik tigip kıdi. Áıelder jaǵy júnnen toqyp  bastaryna oramal tartty. Kúni búginde de sol jerler (alǵashqy kıim tigilip, qudalaryna kıit syılaǵan jerler) Qıan, Qıaqty, Qıandy, oramal tartylǵan jer Or, al etik tigilgen jer Aq Ketik (qazirgi Fort-SHevchenko qalasy) dep atalady. Kıim men Qıannyń, Or men oramaldyń,  Ketik pen etiktiń túbirles bolatyny osydan. Eske usta! Sóz túbiri jańylyspaıdy. Sol úshinde Mańǵystaýlyq qazaqtardy Qas bı (Qaz bı, Kaspıı) dep ataǵan. Mine osylaısha,  jer betindegi bútkil adamzat balasynyń  ústerine kıim, bastaryna bas kıim, aıaqtaryna etik tigip kıýleri Qazaq dalasynyń bir pushpaǵy 362  áýlıeli kıeli Mańǵystaý topyraǵynan bastaý alǵan bolatyn. Demek, búkil álemdi kıindirgen búgingi qazaqtyń ata-babalary bolatyn.  Eske usta! Biz qarashańyraqta otyrmyz.

Demek, kıim, onyń ishinde bas kıimde bar, adamdardyń «uıatyn» qorǵaıdy. Adam men aıýannyń negizgi aıyrmasy da osy. Aıýan (maımyl) eshqashan adam bola almaıdy. Sebebi, Uly Jaratýshy oǵan sana (uıat sonyń ishinde) bermegen.

Ekinshiden,  Adam Ata urpaqtarynyń uıatty jerleriniń bárin jaýyp kıinýi Qazaq, ıaǵnı Azıa mádenıetiniń eń bıik shyńy bolatyn. Al, biz uly atalarymyz ustanǵan «Tarıhat» jolynan aýytqyǵanymyzdyń kesirinen Darvın aıtqandaı «maımylǵa» bala boldyq. «Ataǵa qarap ul óser» dep Uly atalarymyz aıtyp ketkendeı,  Maımyldy ata dep moıyndaǵan adam ońýshy ma edi, endi mine sol «maımyl» kúıimizge qaıta oralyp kelemiz. Eske usta! Maımyl kıim kımeıdi. Eýropadaǵy «jeńil júristi demokratıanyń» nýdısterdi dúnıege ákelýi osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolmaq.

Tarıhqa sheginis jasasaq, búkil Azıa (ejelde bári Az, Azaý, Azaýly, Qaz, Qazaq, Qazar, Qazan dep atalǵan) halqy alǵashqy adamdardy Adam Ata (Adamdardyń atasy) jáne Aýa Ana dep asa qurmetpen atap keledi. Olar eshqashanda Adam men Aýanyń qasyna Ata men Ana degen sózdi qospaı atamaıdy. Al, batysqa (Eýropaǵa) kelsek, olar jaı ǵana aýyl-úıdiń tentek balasy, nemese «kóńildesi» sıaqty etip «Adam ı Eva» dep ataıdy. Mine batystyń (orystar solardyń bel ortasynda)  ata men analaryn syılamaı qarttar úıinen toǵytatyndarynyń bastaý alatyn jeri.

Áńgimeniń ashyǵyn aıtqanda Ata men Anany qurmet tutatyndardyń basynda búkil Azıa halqy, ıaǵnı  Qazaq atanyń urpaqtary, Qazaqtyń sóz túbiriniń Az (Áz) bolatyny osy),  al Evropanyń «jalańash» iliminiń basynda Evanyń urpaqtary. Olar ózderin Evreı, Taýrattyń (Tory attyń) kıeli sózderin ózgertip, «jıendik» jasaǵan «kıeli» kitaptaryn Evangelıe, Azıaǵa jalǵasyp jatqan qurlyqty Evropa, Arabıadaǵy bir eldiń Izraıl (Evreı), Arabıadaǵy ózenniń Evfrat, Reseıdegi Amýr ózeniniń jaǵasyndaǵy bir eldiń Evreı avtonomıalyq oblysy, Qyrymdaǵy qalalardyń Evpatorıa, Sevastopol, Isa paıǵambardyń anasyn Deva Marıa, myna kórshi orystardyń qyzdaryn devýshka, qyztekelerdi evnýh, ortaq aqshalaryn Evro dep ataıtyndarynyń syry osy. Olar tipti erli-zaıyptylardyń arasyndaǵy qatynasty da osy túbirmen ataıdy. Ózderińiz kórip otyrǵandaı bári «Ev, Eva» degen bir túbirden. Keshegi Evreılik Keńes úkimetiniń barlyq qazaqtarǵa zorlap jazyp bergen «Ov pen Ev jáne Ich» terdiń de syry osy. Jalpy bul sózderdi qazaq tiline aýdarǵanda mynadaı: Atam da, Anam da, ákem de, sheshem de Evreı degen maǵyna beredi. Búgingi Qazaqstan bıligi basyndaǵylardyń birde bireýiniń óz tekterin «qazaqtyń uly, qyzy» dep  ózgertpeı, Azıany Evropaǵa (baı áıelge) úılendirip, Evroodaq quramyn dep júrgenderiniń de syry osy. Eske usta! Sóz túbiri (óz túbi) eshqashan jańylyspaıdy. Jalpy oılary durys, biraq dál qazir sol «jalańashtardy» kıindirý qolymyzdan kele me? Álde ózimiz de  «kúshik kúıeý» atanyp, ákemizdi Papa (Papany teris oqy) dep, ıt bolyp úrip, bas kıimderimizdi sirá sheshtik, endi qalǵan barlyq kıimderimizdi de sheship tastap «jalańashtanyp» nýdıs - maımylǵa aınalyp ketemiz be?

Baı áıelge (Evropaǵa) úılený burynda da bolǵan. Alǵashqy «úılengender» Tobyshtar bolatyn. Qazirgi Reseı elindegi Batys Sibirdi boılaı aǵatyn eń uzyn ózenderdiń biri kúni búginde de Ob (Tobysh) dep atalatynynyń jáne olardyń bultty «oblako», aýystyrylatyn zatty «obmen tovarov», maımyldy «obezán», Darvın bastaǵan Evropa ǵalymdarynyń adam maımyldan jaratyldy, maımyl bárimizdiń atamyz dep jar salyp júrgenderiniń syry osy. Orystardyń óz tekterin Ivanov, Sıdorov, Petrov dep jazatyndary da osydan. Qazaqtyń shejire dereginde búkil Azıa men Eýropaǵa bıligin júrgizgen ataqty Edil (Attıla) patshanyń da, odan keıinde san ǵasyrlar boıy sol elderge bıligin júrgizgen Oraq, Mamaı, Qarasaı, Qazı t.b. báriniń tegi qazaqtyń Tobyshy edi. Qazaq dalasyndaǵy Tobyl, Qobda ózenderiniń ataýlary da solardan qaldy. Demek, olar bizdiń atalarymyzdy «Maımyl» dep atady, ózderi de osyǵan sendi. Bul senimniń sanalaryna sińgendigi sonshalyq kúni búginde de senip keledi. Olardyń mektep oqýlyqtarynda da osylaı jazýly. Ol joǵaryda aıtqanymdaı Darvın ilimi dep atalady. Biraq, olar san ǵasyrlardan beri qanshama synaq (eksperıment)  jasasa da birde-bir maımyldan adam jasaı alǵan joq. Jasaı da almaıdy. Sebebi, Uly Jaratýshy adamnan basqaǵa sana bermegen. Kerisinshe, Quranda adamdar azǵyndaǵan kezde maımylǵa aınalatyny aıtylǵan.

Shyndyǵynda da, adamdy maımyl qylý, ońaıdyń ońaıy. Ol kim kóringenniń qolynan keledi. Tipti tek qana maımyl emes, boqqa aýnaıtyn shoshqa jasaýdy da bar-joǵy bes-on mınýtta iske asyrýǵa bolady. Bar-joǵy 200-300 gr araq pen shamaly esirtki berseń jarap jatyr.

Ózderińiz kórip otyrǵandaı ózderin Adam Atadan taratqandar kıim kıýdi, Eva men obezánnan (maımyldan) taratqandar jalańash júrýdi qolaı kóredi.

Úshinshiden, Uly Jaratýshy adamnyń basyna shashty máńgi ósetin etip jasaǵan. Sebebi, shashyńnyń astynda bas teriń men bas súıegińniń ishinde mıyń bar. Bulardyń báriniń basty maqsaty osy mıdy qorǵaýǵa arnalǵan. Shash búgingishe aıtqanda «fıltrdiń» qyzmetin atqarady. Sebebi, myna aýada barlyq mıkroorganızmder (jaǵymdysynan, jaǵymsyzy asa kóp) qotysyp jatyr. Qazaqtardyń osylardyń ústine bas kıimdi oılap taýyp ony bastarynan tastamaı kıip júrýleri teńdessiz uly ǵylymı jetistik bolatyn. Qazirgi Qazaq atam urpaqtarynyń arasynan osy bas kıimdi sheship tastaǵaly beri anaý aıtqandaı uly tulǵalardyń, ıaǵnı eldi aýzyna qaratqan áýlıe-pirlerdiń, dana men danyshpandardyń shyǵa almaı, kópshiligimizdiń tek qana dúnıe qýalap ketkenderimizdiń jáne áıel adamdardyń (qyzdardyń) kıimderin sypyryp tastap, maımylǵa uqsap bara jatqandarynyń basty sebepteriniń biri osy desem shyndyqtyń aýylynan onsha kóp alystap ketpesim anyq.

Qazirgi zamanda eldiń bári Evreı urpaqtaryn aqyldy dep sanaıdy. Bergen baǵalary da durys. Sebebi, olardyń ózderi de, áıelderi de eshqashan jalańbas júrmeıdi. Búkil Evropa bas kıimderin sheship, jalańashtanǵan kezde olar shashtarynyń ústine «parık» kıdi. Kúni búginde de birde-bir Evreıdiń uldary taqıasyz, qyzdary parıksiz júrmeıdi. Olar Pıramıdanyń basyna tek qana «dollardy» qoıyp, sol arqyly búkil álem elderine degenin istetip otyr.  Olar, sonshama aqyldy bolǵandarymen myna bir nársege bastary jetpeı keledi. Olardyń basty qatesi Pıramıdanyń basynda Ardy emes, tek qana aqshany qoıýy.  Ardyń ornyna aqsha júrgen jerde ádiletsizdik, paraqorlyq, ótirik-ósek pen jemqorlyq qatar júredi. Sondyqtan bundaı «tirliktiń» ǵumyry uzaqqa barmaıdy. Bundaı jaǵdaılar Adam balasynyń jetpis myń jylǵy ǵumyrynda san ret bolǵan. Biraq, sonyń bárinde de «At aınalyp qazyǵyn taýyp otyrǵan», ıaǵnı  Áz (Qazaq) atalaryna qaıta oralǵan. Sebebi, Áz Ata urpaqtarynyń turǵyzǵan pıramıdalarynyń ushynda «aqsha» emes «Ar» turǵan.  «Aqshanyń» oılaıtyny búkil Adamzat balasynyń qamy emes, tek qana óz qara bastarynyń qamy.

       Ózderińiz kórip otyrǵandaı «parıktiń» sóz túbiri «ar». Demek, Evanyń urpaqtary aqshany «arym» dep qorǵap otyr.

       Demek, shash «antenanyń da» qyzmetin atqarady. Ǵaryshtan beriletin tylsym kúshti durys qabyldaýy úshin shash taza ustalýǵa tıis. Shash lastanǵan kezde, qyzmettik fýnksıasy nasharlaıdy.

       Búgingi tańda ózderin maımyldan taratatyndardyń buny túsinýge sanalary (aqyly men bilimi) jetpeýde.

       Tórtinshiden, bas kıim basyńdy qysta sýyqtan, jazdy ystyqta kún ótip ketpeýden jáne ár túrli soqqy, nemese qulap qalý kezinde alynatyn  jaraqattan jáne mıdyń shaıqalýynan qorǵaıdy.

       Besinshiden, kúni keshege deıin birde-bir qazaq balasy jalańbas otyryp as ishpegen, soǵan sáıkes qazaqtyń birde-bir kelini oramalsyz qazan oshaqqa jolamaǵan. Sebebi, olar adam ómirine asa qaýipti mıkrobtardyń (kúni boıy las aýadan jınaǵan) bári tamaqqa túsetinin bizden jaqsy bilgen. Qazirgi ýaqyt ta tamaq ishinen uzyn shashtardyń shyǵatynyn kezdestirmegen adam balasy qalyp jarymaǵan bolar. «Aýrý astan, daý qaryndastan» degen maqalda osyǵan oraı aıtylǵan.  Demek, oramal tartýdy súttiń betin jaýyp qoıǵanda, súttiń betine qoqys túspeıtinimen salystyrsaq durysy osy bolar. Buny búkil álem elderindegi medısına ǵylymy bir aýyzdan moıyndaıdy. Áıtpese, búkil qoǵamdyq asqana, toıhana, kafelerde aspazdardyń, ózge de qyzmetkerlerdiń bastaryna bas kıim kıýlerin qatań talap etpes edi. Kez-kelgen qoǵamdyq as daıyndaıtyn oryndarda bas kıimsiz júrgen aspazdy sol boıda jumystan shyǵaryp jiberedi... Qaıran, Analarym! Netken, Dana edińder! Qazirgi qazaqtyń, ásirese joǵary bilim alǵan qyz-kelinshekterimizdiń osyndaı qarapaıym dúnıeni de túsinýge shamalary jetpeý de! Demek, maımyl bolmaǵan nemiz qaldy???

       Ary qaraı ne bolady, deısińder me? Ary qaraı... Ary qaraı maımyldan maımyl týady...

       Altynshydan, qyz balanyń asa qatty boıanyp, ashyq-shashyq kıinýi, shashyn jınamaı, jaıyp júrýi baryp turǵan aqymaqtyq. Shynynda da, keýdeni ashyp, sanyn jaltyratyp, kim kóringen erkektiń nápsisin qozdyrý, qozdyryp qana qoımaı, ony jaman jolǵa ıtermeleý – qaıbir jaqsylyq bolsyn. Bul – qazaqtyń salty men sanasynda joq nárse.  Bul eýropalyq, batystyq tobyrlyq mádenıettiń yqpaly.

      Qumarlyq sezimi qozǵan kezde adam aqyl-esinen belgili mólsherde aırylatynyn medısına salasynyń mamandary áldeqashan dáleldegen. Qumarlyq sezimi artyp, nápsisi qozǵan ımansyz adamdar (qazir ondaılar óte kóp) aqylǵa, zańǵa, ar-ojdanǵa da yryq bermeıdi. Sondyqtan erkekterdiń osy bir osal tustaryn túrtkilemeý úshin áıel adamdar ashyq-shashyq kıinbeýi kerek. Atam qazaqtyń «Esti qyz etegin qymtap ustaıdy» degen dana sózi osyǵan oraı atylǵan. Eýropadaǵy "Queens" áıelder búrosynyń málimetterine súıensek, Kanadada ár 6 mınýt saıyn 1 zorlaý oqıǵasy tirkeletin kórinedi. Onda árbir úsh áıeldiń bireýi ómiriniń bir kezeńinde zorlaý oqıǵasyna tap bolady. Demek, birinshi uıatty jerge kóz túsedi, odan keıin ol (Qudaı saqtasyn) «iske» kóshedi...

      Jartylaı jalańash júrgennen, uıatty jerlerdi jaýyp júrgen myń ese artyq. Oramal qyz balanyń qorǵany. Oramal qyz balanyń ary. Qyz balanyń aryn joǵaltyp, teris jolǵa túsip ketýi jartylaı jalańash kıim kıinýden bastaý alady. Zorlyq-zombylyqtyń qoǵamda kóbeıý sebebi de osy.

      Taǵy bir asa kóńil aýdaratyn jaǵdaı, búgingi qoǵamda zaman talabyna ilesýdiń ólshemi – «jalańashtaný» sıaqty kózqaras qalyptasqan. Al oramal taǵyp, uzyn etek kıip júrgen jandar zamana kóshine ilese almaı, qatardan qalyp ketken eskishil adamdardaı baǵalanýda. Búginde áıel balasy beıne bir zat sekildi, árkimniń oıyna kelgen aram pıǵyldaryna oıynshyq bolyp júr. Mysaly, áıeldiń jalańash táni ózgelerdiń nazaryn tartý úshin kásipkerlerdiń taýarlaryn jarnamalaıtyn jarnama quralyna aınaldy. Áıtpese, gazet jarnamasynda, kóliktiń dóńgeleginiń janynda jalańash tánimen turǵan áıeldiń oǵan qandaı qatysy bar?!

       Jalpy, áıel bolsyn, erkek bolsyn, sulý tánin jaýyp júrý, áýretti jerin kórsetpeý – Ata saltymyzben qalyptasqan tabıǵı qubylys bolatyn. Biraq, bul qubylysty Eýropanyń «vıtrınalyq mádenıeti» buzdy. Bul naryqtyq qoǵamǵa tán qubylys. Ol adam tánin saýdaǵa salǵan sıaqty kórinis tapty. Osylaısha,  olarda tánin kórsetip júrý qatty beleń aldy. Sóıtip, óziniń tánin bazardaǵy taýar retinde kórsetti. Bul – batystyq (Evropalyq) mádenıetke tán qubylys. Sondyqtan, qazaq qyzdarynyń ashyq-shashyq kıinýi anaıylyq.

      Ondaı qyzdarǵa esi durys qazaq balasy úılenbeıdi. Ondaıǵa úılenetinder de tek qana solardyń ózderi sıaqty aqymaqtar. Sebebi, er azamat úılengen qyzyn kórmege qoımaıdy. Oǵan tabıǵı kórkine aqyly men bilimi saı jar men balalaryna asyl ana kerek. Sondyqtan qazaq qyzdaryna batystyń «jalańash» mádenıetimen emes, ózimizdiń Ata dástúrimizben «muzdaı» qarýlanǵany kerek.

       Osy «vıtrınalyq mádenıettiń» aıqyn beınesin qazaq teledıdarynan kúnde kóremiz. Bılikke aralasqan áıelder men telejúrgizýshi qyz-kelinshekterdiń birde-biri bastaryna oramal tartpaıdy. Qashan kórseń «jeńil» kıinip,  shashyn jaıyp «joqtaý aıtyp» otyrǵandary. Ashyǵyn aıtqanda, búgingi qazaqtyń ul-qyzyn «sheshindirýshiler» týra osylar dep batyl aıtýǵa bolady. Qazirgi jastardyń bári solarǵa elikteıdi. Buryndary shashyn jaıyp, jeńil kıinýshiler anaý aıtqandaı kóp bolmaıtyn, al qazir olar ata-analarynyń da tilin almaýǵa aınaldy. Aıtatyndary «antenasy» kirlegen adamnyń sózi, «moda» solaı, qazir eshkim oramal tartpaıdy...

       Elý jyldyq eńbek ótili bar profesor Máken Moldabaeva ýnıversıtetke qysqa beldemshemen keletin stýdentterdi dáristen shyǵaryp jiberetin kezderi de bolatynyn jazypty. «Bul týraly ózderine qatty batyryp ta aıtamyn», – deıdi pedagog Máken Moldabaeva. Biri tyńdaıdy, al keıbiri ózińe aıbat kórsetedi. Ózderiniń anasymen jasty ustazǵa daýys kóteretinin qaıtersiz? «Uıaty joqtyń – ımany joq» degen sózdiń ras ekenine sol kezde kózim jetti. Al oramal taǵyp, ımanyn saqtaǵan qyzdardan baıqaǵanym, olarda adamdarmen qarym-qatynasta úlkenge qurmet, kishige izettilik, ótirik aıtpaý, sózinde turý sekildi adamgershilik qasıetter basym. Qazaq jeriniń ár aımaǵynyń aýa-raıyna tán áıelderdiń kımeshegi ártúrli bolǵan, sondaı-aq, ol jas erekshelikterine qaraı túrli úlgide tigilgen. Ata-babalarymyz Quran qaǵıdasyna qarsy shyqpaǵan. Kerisinshe, ony ǵurpymen sabaqtastyryp, oıý-órnegimen kórkemdep, óziniń tól kıim úlgisine aınaldyra bilgen».

      Áıel adamdardyń  óz tánderin ashyqtan-ashyq saýdaǵa alyp, er adamdardy qylmysqa shaqyrýy baryp turǵan kúná.

      Jetinshiden, sońǵy kezderi qazaqtyń qyz-kelinshekteriniń arasynan qap-qara matadan «hıdjab» kıetinderdi kóptep kezdestirip júrmiz. Ashyǵyn aıtqanda, Hıdjab jalańash júrgennen kóp artyq.  Degenmen, ekeýi de qazaqtyń Ata saltyna (Ata zańyna) jat nárse. Qazaqtyń hıdjabtan shoshıtyny onyń qap-qara túsi. Sebebi, qazaqtyń ata saltynda jubaıy qaıtys bolǵan áıelder ǵana shashyn jaıyp, qara jamylǵan.

     Qazaqta «Shashyn jaıý» degen salt bar. «Qara bir shashym jaıaıyn,

                                                                                 Jaıaıyn da, jylaıyn» (Joqtaý).

     Joqtaý, jylaý qaıǵyly, sherli, kúıikti, muńdy, zarly, azapty, baqytsyz áıeldiń isi. Bul ádet daýys qylý, joqtaý kezinde jasalady. Keshegi ótken zulmat zamanda soǵys, ashtyq, tárkileý, apat, jut kezinde áıelderdiń shashyn jaıyp jylaýy kóp boldy. Áıelder muń, sher jyrlarynda shyǵarady. Mundaı kezde aqsaqaldar, áıelder kelip, muńdy adamǵa toqtam, basym aıtyp jubatýy kerek. Qazaq qyzdaryna «shashyńdy jaıma» degen tyıym sóz tórkini osyndaıdan shyqqan.

     Qazir qaladaǵy qazaqtyń kóptegen kelinderi men qyzdary bul tyıymdy saqtaýdan bas tartqan. Múmkin, durysy da sol bolar. Elimizde baqytsyz kárteıgen qyzdar, jubaıynan ajyrasqan jas kelinshekter, tiri jetim balalar jyl saıyn, aı saıyn, kún saıyn, saǵat saıyn adam aıtsa nanǵysyz deńgeıde kóbeıip keledi emes pe?

     Qazaq áıelderi, apalarymyz eshqashan jalańbas, ashyq-shashyq júrmegen. Sáýkele kıgen, oramal tartqan, jamylǵy jamylǵan. Biraq, ol hıjab dep atalmaǵan. Qazaq qyzdarynyń kıimi sharıǵatqa jáne  ulttyq ádet-ǵurpymyzǵa, salt-dástúrimizge saı bolǵan.

      Basy ashyq nárse: qazaq halqynyń qyz-kelinshekterge arnalǵan búkil kıimderiniń bárine ortaq bir ereksheligi bar. Ol adamnyń dene bitimin qymtap jaýyp turatyndyǵynda. Bul qazaq kıimderiniń barlyǵy derlik qasıetti dinimizdiń talaptaryna saı keledi degendi bildiredi. Meniń qolymdaǵy materıaldar dál osyndaı qorytyndy jasaýyma tolyqtaı múmkindik beredi.

     Áıel zatynyń sharıǵat boıynsha kıinýi men oramal taǵýynyń dinimizdegi úkimi – paryz. Bul musylman úshin talqylanbaıtyn ámir. Quran kárimniń «án-Nur» súresinde bul jaıly anyq aıtylǵan: «Múmin áıelderge aıt, ózderine haram etilgen nárselerge qaramasyn, uıatty jerlerin zınadan, kúná ataýlydan qorǵasyn, májbúr kóringen jerlerinen (bet, eki qol, tobyqtan tómen eki aıaq) tys ádemilikterin kórsetpesin. Oramaldaryn jaǵalarynyń oıyǵyn jabatyndaı etip taqsyn…».  Quranda qap-qara etip kıinýdi mindetteıtin birde-bir aıat joq. Demek, bul qara kıiný qazaq qyzdarynyń ulttyq sana-deńgeıiniń kórsetkishi ǵana degen sóz. Qazaq qyzyna qara kıgizý jeńildetip aıtqanda dostyń isi emes. Qazaq azamattaryna otbasy múshesin (áıelin, ne qyzyn) qara kıýine ruqsat etse, ol úıde qazaqtyń er-azamaty joq, ol úıde tek qana tiri ólik bar degen sóz.

      Musylmansha kıimdi qazaqylandyryp kıýge sharıǵat boıynsha ruqsat etilgen. Óıtkeni, Quranda paryz etilgen kıim úlgisi «qara, jasyl tústi bolsyn» degen sekildi naqty ári qatań forma kórsetilmegen.  Olaı bolsa, áıel balasy óziniń dene bitimin qatty keskindemeıtindeı keń, denesin kórsetetindeı juqa emes jáne júzi, eki qoly, tobyqtyń tómengi jaǵynan tys basqa barlyq jerlerin jabatyndaı kez kelgen kıim úlgisin tańdap kıýine bolady.

       Taǵyda qaıtalaımyn, qap-qara tústi matadan tigilgen jáne tek kózdi ǵana ashyq qaldyratyn párenje kıý sharıǵatymyzda paryz emes. Elbasymyz da qazaq qyzdary eshqashan júzderin jappaǵanyn san ret eskertken bolatyn. Ol keıbir elderde qalyptasqan dástúr ekeni aıtpasa da túsinikti. Ár bir qazaq azamaty osyny qyz-kelinshekterge ashyq túsindirýge mindetti. Olardy qap-qara kıinbeı, kerisinshe, sharıǵatqa da saı, ulttyq sanamyzǵa da jat emes, ári kúndelikti kıip júrýge yńǵaıly zamanaýı talǵamǵa sáıkes kıim úlgilerin kıýge shaqyrýǵa tıispiz.

     Jaýlyq jabynýdyń fızıologıalyq turǵydan da áıelderge paıdasy kóp. Muny medısına salasynyń mamandary moıyndaýda. S.Asfendıarov atyndaǵy memlekettik medısına ýnıversıtetiniń emdik gıgıena kafedrasynyń meńgerýshisi, medısına ǵylymynyń doktory, profesor Qarlyǵash Toǵyzbaeva bul jaıly bylaı deıdi: «...Er adam kóbine kókten, áıelder jerden qýat alady. Sondyqtan bolar, áıeldiń shashy magnıt tárizdi aýadaǵy kir-las qýatty jınaǵysh keledi. Bul da onyń, ásirese, bas aýrýyna ushyraýyna áser etedi. Ashyq-shashyq júrgen áıel kókten ózine qajet emes, artyq qýatty alady, sóıtip onyń boıynda erkekterge tán gıstosteron gormony paıda bolady. Nátıjesinde, aǵzanyń gormonaldy buzylýy etek alyp, jynys organdaryndaǵy qaterli isik, t.b. aýrýlarǵa jol beredi. Al balanyń bitýi men týýyna asa qajet áıelge tán ekstrogenos gormondarynyń kerekti mólsherde qalyptasýyna yqpal etetin jerden keletin qýat uzyn, keń kóılek arqyly áıel denesine molynan, erkin ótedi. Tar shalbar osyndaı asa mańyzdy proseske kedergi jasaıdy. Osy prosester durys júzege aspaǵandyqtan, qoǵamda jantúrshigerlik túrli oqıǵalardyń (lesbıankalar, gomoseksýalıster, transvestıtter, t.b.) oryn alýyna sebep bolýy múmkin. Kúshti femınıstik qozǵalystar saltanat qurǵan Batysta bedeý áıelder men erkekterdiń kóbeıýi, sóıtip moraldyq azǵyndaýdyń shyńyna jetpegen TMD elderinen bala asyrap alý ózekti máselege aınalýy tegin emes" ("Musylman" jýrnaly, №1, qańtar, 24-bet, 2004 jyl.)

     Segizinshiden, oramal tartý eshbir dinge jat emes.  Kıim kıýdiń bul úlgisi jóıt (evreı) pen hrıstıan dininde, mádenıeti tym burynnan bastalady delinetin káris, japon sekildi elderde de bar. Mysaly Menahem Breıer («Ieshıva» ýnıversıtetiniń profesory) ıahýdı dininiń talaby boıynsha áıelderdiń mindetti túrde oramal taǵý kerektigin aıta kele, bir ınternet basylymynda tanymal ravvınniń mynandaı sózderin keltiripti: «Evreı qyzdaryna oramalsyz syrtqa shyǵý jaraspaıdy, áıelderiniń jaýlyqsyz júrýine ruqsat etken erkekterdi qarǵys atsyn, erkekterge unaý úshin basyn ashyp júrgen áıelder joqshylyq ákeledi…»

       Áıeldiń oramalsyz jalańbas júrýi jalańash júrýmen teń sanalǵandyqtan, ıahýdı din ókilderi mundaı jaǵdaıda onyń janynda duǵa qylýǵa, ǵıbadat jasaýǵa tyıym salady. Olardyń kózqarasy boıynsha, oramal – áıeldiń abyroıy men bedelin, áleýmettik jaǵdaıyn bildiretin dinı belgi. Sondyqtan tómengi taptaǵy áıelder joǵarǵy taptaǵy áıelderdiń qatarynda kóriný úshin oramal taǵýǵa tyrysatyn. Áýretti jabýdy tektiliktiń nyshanyna balaǵan jóıtter kezinde Izraılde zınaqor áıelderdiń oramal taǵýyna ruqsat bermegenine qart tarıhtyń ózi kýá. Eýropadaǵy evreı áıelderi HIH ǵasyrǵa deıin basynan oramalyn tastamaǵan. Batysta jalańbas júrý kúshtep engizilgennen keıin evreı áıelderi onyń ornyna parık kıgen. Iahýdı dininiń «hassidism» baǵytyn ustanýshylar oramalǵa balama retinde áli kúnge deıin parık kıýde. Bul batys baspasóziniń tujyrymy. Al, shyndyǵynda, olar búkil Evropany «sheshindirip» tastap, ózderi bas kıimniń ornyna jurtty aldaý úshin parık kıdi. Demek, olar bas kıimniń ne úshin kıiletinin jaqsy bilgen.

       Al hrıstıan dininde oramal taǵý máselesine kelsek, katolık shirkeýindegi monah áıelderdiń 1000 jyldan beri oramalyn tastamaı kıip kele jatqany belgili. Hrıstıan dininiń Tertýllıan esimdi ǵalymy boıjetkenderdiń shashyn búrkemeleýge baılanysty baıandamasynda bylaı deıdi: «Boıjetkender, kóshede júrgende bastary