(Oıtúrtki)

Búgingi biz ómir súrip otyrǵan qoǵam ádiletsizdik pen qarańǵylyqtyń, toǵysharlyq pen toıymsyzdyqtyń tunǵan ordasyna aınalyp barady. Adamdardyń bir-birine jany ashyp, biriniń tynyshtyǵyn ekinshisi buzbaı, jylqynyń jýsaǵanyndaı beıbit te berekeli ómir keshýge qulyqty emes ekeni kúnniń batatynyndaı aqıqat. Bir-birimen alysyp-julysyp, aǵaıyn men aǵaıyn arazdasyp jatatyny taǵy bar.  Qoǵamnyń bul derti MEN bolyp bylaı óriledi.

Men ómirdiń ásem gúlzarynda qaýyzyn jańa jarǵan gúlmin. Meniń ary qaraıǵy ǵumyrym mándi de sándi bolýy kerek. Qazaqqa tıtteı bolsa da paıdamdy tıgizip, ultymyzdyń bolashaǵy úshin jan aıaspaı kúresýge mindettimin. Jetimge qol ushyn berip, jarly-jaqybaıdy shama-sharqymsha  jarylqaýym kerek. Halyq ıgiligi úshin qaltqysyz eńbek etýge tıispin. Tym bolmasa qazaqtyń sanyn kóbeıtýge, sanaly urpaq tárbıeleýge atsalysýym qajet. Tipti ony da oryndaı almasam, qazaq qoǵamyna eń quryǵanda zıanymdy tıgizbeýim kerek. Qoǵamdyq tártipti buzýǵa, urlyq-qarlyq jasaýǵa, para alyp, para berýge, aınalamdaǵy adamdardy renjitýge, júregin aýyrtýǵa, janyn jaralaýǵa, kemtardy kemsitýge, álimjettik kórsetýge, ústemdik jasaýǵa múlde  haqym joq. Biraq mundaı jaǵdaılardyń barlyǵyna betpe-bet kelgende kúnádan aman qalmaıtynym ras. Jurt júıkemdi juqartyp, tózimimdi taýysyp jatsa, qoǵamdyq tártipti saqtaýǵa qalaı dátim barady? Esem qaıtpaý úshin shamam kelgenshe julysamyn, ursysyp-kerisemin. Suǵanaq qolym suǵanaqtyǵyn qoıa almasa nemese áleýmettik jaǵdaıym urlyq-qarlyqqa táýeldi bolsa, meniń basqa amalym bar ma? Para alsam bala-shaǵa qamy úshin deımin, bala-shaǵam toq bolsa da. Shynyna kelgende, toǵysharlyq bılegen meni toıymsyzdyq qurtatynyn áli túsine almaı júrmin. Aınalamdaǵy adamdardy renjitýge, júregin aýyrtýǵa, bireýdi kemsitýge, álimjettik kórsetýge pasyq keýde arlanbaıdy. Óıtkeni, meniń ózim ózimniń dárgeıimdegi pende emespin. Men aınalamdaǵy aramshópterden aryla almaǵan paqyrmyn. Aramshóptermen selbesip, shyrmalyp, baılanyp birge ómir súrip jatyrmyn. Sol aramshópterdiń biri telefonǵa shuqshıyp, qaıran ýaqytty qaıdaǵy bir paıdasyz nársege sarp etý.

Men kez kelgen ortada, qoǵamdyq kólikte, úıde, qonaqqa barǵanda telefonyma kenedeı jabysyp, vat-sap, vkontaktiniń qushaǵynda «qyzyqqa» batyp otyra beremin. Sol jerde qysyr áńgimeniń tıegin aǵytyp, ósek-aıańnyń neshe túrin estip, kórip úlgeremin. Óıtkeni, sodan ómirdiń shyryn rahatyn tabamyn. Basqa dúnıeler onsha-munsha qyzyqtyra qoımaıdy. Qoǵamdyq kólikke otyra qalsam, kondýktor men júrgizýshiniń el-jurtpen taıtalasyp jatqanyna udaıy kýá bolamyn. GAZelge otyryp, eńkeıip turǵanǵa túk te qynjylmaımyn. Keıde, abajadaı jańa avtobýstarǵa otyryp ishki-qurylys, búırek-baýyrdan túk qaldyrmaı silkitip alamyn. Avtobýs júrgizýshiniń jurtpen ursysyp, aıqaıyn estigen qulaqta jazyq bar ma? Qabarjyp turǵan qabaqty shyta qalyp, eki qoldy belge qoıyp men de ursysqa aralasamyn. «Qoǵamdyq kólikti bappen aıdap, durys qyzmet kórsetińiz» desek, olar: «Bazynańdy ákimshilikke aıt» deıdi. Ákimshilikke baryp, aryz jazyp nemese ákimniń qabyldaýyna kirýge tıtteı de ýaqytym joq. Men óz quqyǵymdy alǵa tartyp, shaǵym aıtyp, aryz jazýǵa qulyqty emespin. Odan tipti nátıje bolady degenge senbeımin. Óıtkeni, jurttyń bári solaı aıtady. Aıtatynymdy avtobýsta aıtyp, kópirip-kópirip alǵasyn túk bolmaǵandaı túsip kete beremin. Úıge kelip, teledıdardy qosyp qalsam, jalaqysyn 4-5 aı ala almaı júrgen Qaraǵandyda, Shymkentte, Tarazdaǵy aǵaıyndardyń kóz jasyna kýá bolamyn. Jalǵyzbasty ananyń janaıqaıy men jan dertine taǵy qulaq túrýge týra keledi. Qaıda barsań, ulardaı shýlaǵan jurtty kóretin boldym. Baspana basynyń aýrýyna aınalyp, jalǵyz páterge zar bolǵandar MENdeı hál keship júr. Bir úı turmaq, bir tilim jerge jete almaı júrgender bar. Ata zańymyz boıynsha árbir Qazaqstan azamatyna 10 sotok jer tıesili. Iaǵnı, Qazaqstan Respýblıkasynyń kez kelgen azamaty 10 sotok jerdi tegin alýǵa tolyqtaı quqyly. Biraq, quqyqtyq nıgılızmniń áldeqashan ishimizge enip alǵanyn MEN moıyndaımyn. Moıyndaǵan soń «Sen tımeseń, men tımenniń» keri kep júr. Sodan keıin de memlekettik hám saıası máselede sharýam joq. Qolym qalt etse, serıal kóremin. Keshki altydan túngi on bir on ekige deıin túrik pen úndiniń nebir shym-shytyryq sújetterin kórip, ondaǵy keıipkerlerdiń taǵdyryna alańdaımyn. Kelesi bólimin asyǵa kútemin, Banı jylasa jylaımyn, Banı qýansa qýanamyn. Sıyrdyń silekeıindeı sozylyp, bitpeı júrgen «Kelindi»  tipti qyzyǵa qaraımyn. Ondaǵy akterlerdiń elge kelip, kórermenimen kezdeskende taı-tuıaǵymyzben jınalyp Shıvti kórýge asyqtyq. 23 myń adam bolyp bardyq. Qysqasy, kúnine keminde úsh saǵat ýaqytym serıal kórýge ketedi. Onyń esesine, «Urpaqtarynyń bolashaǵy úshin kúndiz kúlmegen, túnde uıyqtamaǵan» Tonykók, Bilgelerdi, óz zamanynda júmlá jurtty jaýlaǵan saıypqyran Shyńǵysqannyń shyn máninde kim ekenin bilmeımin. «Arǵy atam – Ertúrik, biz qazaq elimiz» degen alashshyl eldi, qazaq degen ultty bilmeımin, múlde tanymaǵanmyn, zerttep, zerdelemegenmin. Tarıhymdy tanyp, salt-sanamdy uǵynbaǵanmyn, bolmysymnyń jurnaǵyn da izdemedim. «Tusynda tulpary tarp urǵan» ataıy erlerimniń eren erligin, daladan daryǵan danalyǵyn boıyma sińirmedim. «Kúldir-kúldir kisinetip, kúreńdi minetin, kúderiden baý taǵyp, kireýkeni kıetin» kezdi ańsamaq túgili oılap ta kórmeppin. Quzdan qulaǵan seldeı ekpindi, qýatty jyrdyń shyryn dámin tatpadym. Sondyqtan da ulttyq rýhtyń qasıetin bilmeımin. Tipti rýh degenniń ne ekenin bilmeıtin pushaıman hálge jettim. Eshteńeni bilmeımin, eshteńege mán bermeıtin, eshteńege bas qatyrmaıtyn máńgúrtke aınalyp baramyn.

Zamanynda «Men, men edim, men edim» degen ór rýhty, ójet jan bolǵanmyn. Bir qarasam, «Men, men» degen rýhym qaıda ketkenin bilmeımin, áıteýir, basy aýǵan jaqqa ushyp ketipti. Qazir on qazaq ortasynda bir orys otyrsa sol úshin bárimiz oryssha shúldirleýge beıim turamyz. Óıtkeni, men ulttyq "mennen" aıyrylyp baramyn. Búginde sondaı rýhty Muhtar ata Maǵaýınnen ǵana kóremin. Kóremin de qýanamyn, kózdiń jasyn sýlaımyn da, júregim soǵyp, týlaımyn. Álimsaqtan pende bolyp týǵasyn pendeliktiń jolyn qalaı ǵana qýmaımyn? Aıtyńyzshy, qalaı ǵana qýmaıyn?

«Isataıdyń barynda eki tarlan bóri» bolatynmyn. Eshkimnen de kem emes, eshteńeden kende emes edim. Búginde jartylaı múgedek, jarmaq dese jarmaq boldym. Ákem maǵan «Qazaq memleketin quraıyq» dese, men: «Qazaqstan bolaıyq» deýden jalyqpaımyn.

«Qarańǵy qazaq kógine órmelep shyǵyp kún bolam, qarańǵylyqtyń kegine, kún bolmaǵanda kim bolam» degenmin kezinde. Qazir olaı deı almaı júrmin. Oqý-bilimge, aqyl-parasatqa umtyla bastasaq, nadandyq naıqalyp shyǵa keledi. Onda da baqtalastyq pen baqa eseptik boı kóterip, júregimdi aınytyp, kóńilimdi qaldyrady. Ǵylym joly da óziniń ádiletinen alshaqtap bara jatqanǵa uqsaıdy. Ol ortadan da jıirkenemin, jırenemin. «Otty ǵunnan ot bop oınap týǵan» men edim. Búginde ot bolyp jana almaı, byqsyp jatyrmyn. «Júrektiń kózin asha almaı, Haqtyqtyń sáýlesin túsire almaı, ishtegi kirdi qashyrmaı, keýdemdi hıkmet qyla almaı» azyp-tozyp júrgen bir beıbaqpyn. Árıne, noqattaı bop qaraıyp qalǵan júrekke, nápsisi ósip tamyry jýandap alǵan rýhqa Haq Taǵalamnyń qaıdan sáýlesi tússin?

«Bórili baıraq astynda bógelip kórgen jan emes» em. Jik-jikke, rý-rýǵa, saqaldy-saqalsyzǵa bólinip kettim. Sol bórili baıraqtyń astynda «kún sóngenshe sónbeıtin» kókbóri jurty bolatynmyn. Qazir sháýildegen ıt sıaqtymyn. Óıtkeni mende aramshópten azat etetin antıvırýs joq. Shyrmaýyqtarǵa tótep beretin kúsh-qýat, ál-dármenim qalmady. Tipti olarǵa qarsy turatyn ımýnıtet joq men paqyryńda. Tek oıyma Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń myna joldary orala beredi:

Shetsiz, sheksiz kólderden,

Tumandy túpsiz shólderden,

Adamdyq kóshi ótkenshe,

Qasqyr men qoı dos bolyp,

Dossyz ómir bos bolyp,

Shyn ómirge jetkenshe,

İshten ósip adamdyq,

Syrttan túlep jamandyq,

Tazaryp ábden ketkenshe.

Talaı shashtar aǵarar,

Talaı tándi jer alar,

Talaı býyn qýarar,

Talaı ómir sýalar...

Táńirim, tek táýbeme túsire kórshi?!

Shynargúl OŃASHBAI