«Jerimdi elim saǵan amanattap, Elimdi erim saǵan tapsyramyn».
Bul óleń joldary «Ospan batyrdyń ósıeti» degen Ǵalym Qalıbekulynyń sózine jazylǵan Erkin Ergenulynyń tolǵaýynan úzindi. Júrek túkpirindegi aıtylmaı ketken, batyrdyń aqtyq sózin aıtqan Ǵalym Qalıbekulynyń tolǵaýyndaǵy Elin tapsyryp ketken erlerdiń búgingi beınesi shynymen de elge tutqa bola alama? Sońǵy kezderi tor betterindegi «Toıdaǵy» qyzyqtardyń ózi jigitterimizdiń namysynyń qanshalyqty dárejege túskennin kórsetip bere alady. «Qorqyt dese osynsha qorqytasyń ba» dep ertegide aıtylǵandaı, bıle dese shalbaryn sheship bıleýde maqtanǵa aınaldy. Aldynda taǵy bir toıda qalyń eldiń kózinshe qyzdyń ústinen aýnap ótken jigitti kórip jaǵamyzdy ustap edik, endi jigitterdiń ish kıimimen bılegenin kórip ustar jerimizde qalmaı, Abaısha aıtsaq: «Betti bastym, tura qashtym, jalma – jan» boldy. Qashqanda qaıda barasyń. Qashqannan qutylsa Qorqyt qutylar edi ǵoı páleden... Aınalyp kep ultyńnyń erteńi eske túskende qolyńnan kelgen qalamyńa jarmasý.
At aýyzdyǵymen sý iship, er etigimen sý keshken almaǵaıyp zamanda qazaqtyń erleri kimnen aıylyn jıyp edi, kimnen tartynyp qyzyl tilin qamaýda ustap edi. Basy bardyń basyn ıdirip, basy «joqtyń» tizesin búktirgen ulttyń búgingi kúngi tirligi basqa bop ketti. Batyrlyq óldi, erlik sóndi, namys óshti, kıe kóshti, jigit álsirep «migt» boldy, qyz azyp «pyz» boldy, (Tóle bıdiń aıtqanynan aldyndy migit pen pyz) Shalkıiz jyraýdyń «Bı Temirge birinshi hat» tolǵaýynda: «...Tebinginiń astynan Ala balta sýyrsyp Tepsinisip kelgende Teń atanyń uly ediń, Dárejeńdi artyq etse Táńiri etti»,- dep namysyn taptatpaýy;
Ataqty Dospambet: «...Sere, sere, sere qar, Asty kileń usty muz, Kún – tún qatsa jibimes, Men kólikke qosymdy artqanmyn, Kómbideı arý jalarǵa Kúrekteı muzdy tońdyryp, Kirmembes aýyr qolǵa bas bolyp, Kúńirenip kún túbine jortqanmyn»,- der erligi; beri qaraı ýaqyt kóshin jyljytsaq, narkesken Mahambet: «Ereýil atqa er salmaı, Egeýli naıza qolǵa almaı, Eńký – eńký jer shalmaı, Qońyr salqyn tóske almaı, Tebingi terge shirimeı, Terligi maıdaı erimeı, Alty malta as bolmaı, Temir qazyq jastanbaı, Qý tolaǵaı bastanbaı, Erlerdiń isi biterme»,- deıdi. Sol erler búginde ne istep júr? Qalyń eldiń aldynda symyn sypyryp, áıelderdiń aryn qorǵamaq túgili, uıatqa qaldyryp bıge súırep júr. «Qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat keter» degendeı, erkekten erlik ketse, áıelde ar qalama, jalańash erkekke súıene, súıkele, qaıyǵan ingendeı qaıqań basady. Al toıǵa kelgen toıshyl qaýym jyrtyla kúlip, jaryla oryn berip máz. Jastardyń bıine elitken qarttarmyz alaqanyn, Keńes odaǵy kezindegi Brejnev kelgendegi qazaqstandyqtarsha jarysa damylsyz soǵýda. Bireýi jaǵynǵandyqtan soǵylǵan alaqan bolsa, bireýi jańylǵandyqtan soǵylǵan alaqan. Aıyrmashylyǵy zamany men adamy basqa, uqsastyǵy ulttyq namystyń joǵalýy. Belden bes qarý sheshilgeli, elden eki úlken nárse joǵalyp barady. Bul eki joǵaltýda ulttiń tamyryna balta shabar joǵaltý, bylaısha aıtqanda erketen namys, áıelden ar ketip barady. Dál osy joǵaltý saldarynan sonaý ǵasyrlarda, Ǵun men Túrki ýaǵyndaǵy qyz beretin Qytaı búginde qyz alatyn boldy. Jan balasyn tórine shyǵarsada, tóbesine shyǵarmaǵan qazaqtyń, tóbesine shyqty sol kezindegi esikten emes, dalamyzǵa ımene aıaq basatyn ult. Tóbege shyqqany emeı nemene, qyzyńdy tar tósekte talyqsytyp, jupary qardaı boraǵan keýdesinde jatsa. Kór endi namys pen ardyń joǵalǵanynyń qandaı bolaryn. Kezindegi Abylaıdyń kórgen aıanı túsi dál kelgenbe sonda deısiń ózińe – óziń gúbirlep, qurt – qumyrysqa bop ketkenimizdi kórip. Bizdegi erlik pen órliktiń sońǵy tuıaqtary HH ǵasyrdyń basynda – aq joq bolǵan sáqty. Búgingi qazaq Serik Aqsuńqarsha aıtsaq: denesi barda basy joq Kenesary. HİH ǵasyrdaǵy órligimiz búginde Kenesarynyń tolaǵaı basynda jatyr... «Attydan jaıaý júrip kegin alǵan, Jigitter shamań kelse maǵan uqsa» ,- deı alar Jaıaý Musa joq aramyzda. «Júz qatyny Qypshaqtyń ul tapsada, Báribir bola almaıdy Iman Júsip»,- degendeı, júz qatyn emes, Juz myń qatyn tolǵatsa da Iman Júsipteı erdi dúnıege ákele almaı jatyrmyz. «Kempirbaı bul dúnıeden kóship ketse, Bilemin endi ózimdeı ul týmasyn»,- degendi Kempirbaıdyń aýyzyna Alla salǵan shyǵar. Rasynda arýaǵyńyzda sezip jatqan bolar, Kempirbaı qazaqta sendeı ul týmaı jatyr órligin otpen, bıiktigin kókpen ólsher...
Túrkimen ádebıetiniń klassıgi Fragı Maqtymqulynyń: «...Ákeler máz jebir bolyp ul ósse, Shesheler máz, jeńil bolyp qyzy ósse – Dúnıeni búldirip júr ne sabaz...»,- degen eken. Dúnıeni emes ulttyń betine shirkeý ákelip, súıegine tańba basqan bul jigitterdiń qylyǵyna qarap, Aqtamberdiniń kózimen: «Jaǵama qoldyń tıgenin, Jalǵyzdyq senen kóremin. Jamaýly kıim kıgenim, Jarlylyq senen kóremin»,- degenindeı, erlerimizdiń el aldynda sheshinip, toıdyń «irine», Qyzymyzdyń júrt aldynda sheshingen ermen bılep, toıdyń «gúline» aınalǵan túrin rýhsyzdyq pen namyssyzdyqtan kórmesek, basqa neden kóremiz. Rýhsyzdanǵannyń kókesi taǵy bar eken ras, umytyp barady ekenbiz ǵoı, taǵy bir toıdaǵy jigittiń aldyna kóldeneń jatyp, Qurmanǵazynyń «Sary arqasy» arqyly bóksesin sherttirip otyrǵany tipti arsyzdyq –aý. Bir qyzymnan bir qyzym soraqy degen osy bolar. Toıdy da qalaı ótkizýdi umytyp qalyptyq baıqasaq!
Alashtyń arda uly Ahymet Baıtursynovtyń: Aıaýly azamattar sender adaspańdar, sender adassańdar Alash jurty adasady,- degen sózi bar edi. Al Maǵjannyń: Arystandaı aıbatty, Jolbarystaı qaıratty, men jastarǵa senemin,- degenin eske alsaq, biri Alash jurtyn amanattap bara jatqan azamattaryna adaspańdar dep aqyl aıtsa, biri sol azamattardyń adaspaıtynyna senip edi. Sondyqtanda arqamyzda qos arystyń mindeti men Alashtyń aýyr júgi barda juqara bermeıik jigitter.
Qýanáli Almasbekuly
Sýret: bonart.kz
