20 qazan kúni Saýd Arabıasynyń resmı bılik oryndary  jýrnalıs -sarapshy Djamal Hashkadjıdiń (Hashoggı) Stambýldaǵy bas konsýldyqtyń ǵımaratynda ólgenin rastady. Bul týraly eldiń Bas prokýrory sheıh Saýd ál-Mýadjıb de málimdeme jasady. Túrik terıtorıasynda ornalasqan bas konsýldyqta arab jýrnalısiniń óltirilgeni ras. Biraq ol qandaı jaǵdaıda qaza tapty? Bul másele qazirgi ýaqytta tergelýde.

Al bul oqıǵa  nege dúnıeni  dúr silkindirdi? AQSH-ta bilim alyp, Saýd Arabıasyna oralǵan soń, ol Saudi Gazette basylymynda jýrnalısik qyzmetin bastady. Onyń aǵalarynyń biri Saýd Arabıanyń birinshi hanzadasynyń dárigeri bolǵanyn aıta ketsek, jýrnalısiń de mansaby joǵary qaraı jaqsy órlegenin aıta ketý qajet. 1990-1999 jyldary Al Madinah basylymynyń atqarýshy dırektory bolǵan ol Aýǵanstan, Sýdan, Aljır men Kýveıt jerinen tikeleı reportaj jasady. Keıbir derekterge qaraǵanda, ol kezinde «Týrkı al-Feısal basqarǵan saýdtardyń ulttyq qaýipsizdik komıtetimen baılanys jasady» degen de derek bar. 2001 jyly AQSH-ta bolǵan teraktiń aldynda Hashkadjı «ál-Kaıdanyń» basshysy Ýsama ben Ladennen suhbat alǵan. Onda álemdegi №1 terrorıst arab elderin basqynshylardan dereý tazartý kerektigin atap aıtqan. Ol 2003-2007 jyldarǵa deıin eldegi ár túrli basylymdy basqarǵan. 2007 jyldyń sońyna qaraı eldegi salafızmdi qatty synaǵany úshin Al-Watan gazetiniń bas redaktorlyǵynan alynady. Bılikpen kózqarasy kelispegen soń birer jyl ótkennen keıin AQSH-qa qonys aýdarady. Washington Post gazetinde jumys istep, Táý Shyǵystaǵy bolyp jatqan saıası oqıǵalarǵa óziniń kózqarasyn bloger retinde jıi bildirip otyrady.

Ol uzaq jyl Saýd Arabıasy hanzadasynyń otbasyna jaqyn júrgenimen, sońǵy jyldary koróldyń balasy bılik basyna kelgennen keıin araqatynasy nasharlaı bastaǵan. 2016 jyly jýrnalıs Vashıngtonda ótken forýmda Saýd Arabıasyndaǵy jaǵdaıdy synap, sóz sóılegen. Sodan keıin hanzada onyń maqalalaryn óz elinde jarıalaýǵa tyıym salǵan. Budan soń Hashkadjıdiń Saýd Aravıasynyń qazirgi bıligimen araqatynasy tipti nasharlaı túsken. Ol Muhammed ben Salmannyń basqarý júıesin synap, ony «Saýd Arabıadaǵy eń qaýipti adam» dep atady. 2017 jyldyń 11 qarashasynda Muhammed basqaratyn Jemqorlyqqa qarsy kúres komıtetiniń sheshimimen eldegi 11 hanzada men  memlekettik 40 sheneýnik tutqynǵa alyndy. Zańsyz ıelengen múlikter qaıtaryldy, olar urlanǵan mıllıardtaǵan dollardy qaıtadan qazynaǵa quıdy. Bul bylyqty AQSH-tyń birqatar basylymdarynda synap-minegen jýrnalıs «Iemende bolyp jatqan soǵysqa tikeleı Saýd Arabıasynyń qatysy bar» dep naqty dálelder keltirdi. Óz eliniń 2017 jyly Katarmen saıası dıplomatıalyq qatynasyn úzgenin de Hashkadjı qatty aıyptady. Tipti  «Lıvıa men Iemendegi  «Musylman-baýyrlar» qozǵalysyn Saýd Arabıasy qarjylandyryp otyr» dep te jazdy.

Saýd Arabıa koróldiginiń búgingi saıası júıesin sońǵy bes-alty jylda turaqty synap kele jatqan jýrnalıs nelikten qaza tapty? Ol Stambýldaǵy bas konsýldyqqa nege kirdi? Munyń barlyǵy da qoldan uıymdastyrylǵan ba? Jumbaq jaǵdaıda ólgen jýrnalısiń qazasyn eki apta boıy jasyryp kelgen dıpókildik  ony 20 qazan kúni ǵana moıyndaýǵa májbúr boldy. Rasynda dıplomatıalyq korpýsqa  Hashkadjıdiń kirgen izi bar da, ǵımarattan shyqqan beınesi kameradan esh kóringen joq. Álem elderi talap etkennen keıin ǵana baryp, saýd bıligi muny moıyndaýǵa májbúr boldy. Washington Post basylymynda arab hanzadasynyń basqarý júıesin aıamaı synap, áshkerelegen jýrnalıs sóıtip, taǵdyr aıdap baryp, aıaq astynan qaza boldy. Keıbir áńgimelerge qaraǵanda, ol úılený úshin qujat alýǵa barǵan.  Artynan býyndyryp óltirip, denesin bólshektep, qudyqqa tastaǵan. Desek te, bul oqıǵaǵa qatysty qazir ártúrli boljamdar aıtylýda. Ázirge belgilisi, dıpkorpýstyń 18 qyzmetkeri ustalǵan.

Tórtkúl dúnıe  qazir osyǵan alańdaýly. Osy oqıǵadan keıin álemniń birqatar alpaýyt elderi «Saýd Arabıasymen jandy baılanysty toqtatyp, oǵan sanksıa salý kerek» dep jatyr. Saýd bıligi «ólim konsýldyqta isteıtin ókilderdiń arasyndaǵy eregisten keıin oryn aldy» dep jaltarma jaýap berýde. AQSH prezıdenti Donald Tramp óziniń Tvıtterinde «munyń barlyǵy da qoldan uıymdastyrylǵan, ádeıi jasalǵan astyrtyn áreket. Men saýd bıliginiń aıtyp otyrǵan pikirine senbeımin» dep jazdy.  Rasynda da Hashkadjı ǵımaratty tastap ketpek bolǵan, ony elshiliktegi ókilder jibermeýge tyrysqan. Aqyry alys-julystyń saldarynan ol qylqyndyrylyp óltirilgen.

Qazir aıaq asty ólim shyn máninde neden boldy, jaǵdaıdyń barlyǵy da zerttelip, tergeý isi júrgizilýde. Keshe Stambýlǵa AQSH-tyń Ortalyq barlaý basqarmasynyń basshysy Djın Haspel keldi. Endi oryn alǵan oqıǵanyń barlyq jaıy tekserilmek. Keıbir áńgimelerge qaraǵanda, eregis kezinde Hashkadjı qol saǵatyndaǵy aýdıo jazǵysh quralynyń tetigin basyp úlgergen. Múmkin áńgimeniń barlyǵy da osynda jazylyp qolǵan bolar. Al saǵattaǵy aýdıojazylym qazir túrik tergeý oryndary ókilderiniń qolynda kórinedi. Sondaı-aq ólimnen keıin ǵımarattaǵy jáne qalta telefonmen bolǵan áńgimelerdiń de barlyǵy da tekseriletin boldy.

Al Djamal Hashkadjıdi óltirýge kim tapsyrys berdi? Keıbir boljamdarǵa sensek, túriktiń Sabah basylymynyń jazýyna qaraǵanda, «Saýd Arabıasy  jalpy barlaý qyzmeti basshysynyń orynbasary Ahmet Asırıdiń buǵan tikeleı qatysy bar». Ol Túrkıadaǵy konsýldyq qyzmetkerleri, atap aıtqanda, Ahmed Abdýlla Almýzaınıge tapsyrma bergen. 28 qyrkúıek kúni jýrnalıs Djamal Hashkadjı qujattaryn alýǵa Stambýlǵa kelgen, Sol kúnniń erteńine Almýzaını El-Rıadke ushyp baryp, Ahmet Asırıden dereý tapsyrma alyp, Túrkıaǵa qaıta oralǵan. Onymen taǵy da 15 adam ushyp keldi» degen de aqpar bar. 2 qazan kúni jýrnalıs Djamal Hashkadjı óltirilgennen keıin Almýzaını Saýd Arabıasyna qaıtadan ushyp ketken.

Bul boljam ba, joq álde, shyn máninde oqıǵa osylaı oryn aldy ma? Munyń barlyǵyn tergeý oryndary aldaǵy ýaqytta anyqtaıdy. Biraq osy kezge deıin AQSH-tyń strategıalyq odaqtasy bolyp kelgen Saýd Arabıasynyń halyqaralyq arenada abyroıyna  nuqsan kelgeni, ol endi shyndyq.  

Rasynda da endigi jerde Saýd Arabıasynyń resmı bıligine  ońaıǵa soqpaı tur. Keshe AQSH-tyń vıse-prezıdenti Maıkl Pens «bul máselege qatysty  AQSH tarapy únsiz qalmaıdy. Mindetti túrde AQSH-ta, halyqaralyq qoǵamdastyq ta qatań túrde jaýap qatatyn bolady», dep málimdeme jasady.

Berik Beısenuly