Ómirge ǵashyq bolý - 3

2012 jylǵy kóktemde basyna qıyn kún týyp, Sáken esimdi týysym izdep keldi. Ol qujattan ketken qateliktiń qurbany bolypty. Bir máselege oraı is qozǵalǵanda, qaǵazda aty-jóni jazylyp, quryqqa túsedi. Bizdiń «ádil» sot júıesi ony aıamaıtyny anyq edi. Eń kemi 6 jylǵa anyq sottalady. Ol depressıaǵa túsýdiń az-aq aldynda turdy. Jasy 30-dan endi asqan jigit. Altyn asyqtaı 3 qyzy men aqyldy kelinshegi bar. Ózi turatyn shaǵyn qalanyń qurmetti azamaty. Aýylynyń maqtanyshy. Ujymyna abyroıly, saýatty maman. Myna kóldeneń qyrsyq onyń osynsha adal eńbekpen jıǵan abyroıyn joıǵaly tur.
Biz birneshe kún mán-jaıdy talqylap júrdik. Ol barynsha sabyrly bolýǵa tyrysty. Sonda da túnde dóńbekship shyǵatyn. Keı-kezderi daýysy ózgerip, qobaljyp otyrǵanyn bildirip qoıady. Men ony jubatý úshin eshqandaı da ýaǵyz, nasıhat aıtqanym joq. Sebebi, onyń óz basyna jetip artylatyn dinshildigi de bar.
Álbette, mundaı jaǵdaıda ár adamnyń ózin saqtap qalý ınstınkti iske qosylady. Jumysynda árkim basyn aman alyp qalý úshin jantalasyp jatty. Birin-biri ustap berý, satý, qashý bári-bári bolyp jatty. Aıtaıyn degenim ol emes edi. Másele – adamnyń ishki áleminde júrip jatqan psıhologıalyq prosesteri jaıly. Birde men oǵan:
— Sáken, saǵan tyqyr taıandy. Erte me, kesh pe, operler seni izdep jolǵa shyǵady. Ýaqytyń óte tyǵyz. Bul AQSH emes. Sottan ádildik kútý – kúlkili. Shatylǵan báleniń qaıǵysyna jutylyp ketpeýdiń amaldaryn jasaıyq, — dedim.
— Ne usynasyz?
— Men saǵan Vıktor Frankldyń Osvensýmnan qalaı tiri shyqqanyn aıtyp bereıin.
— Advokat tanysyńyz joq pa?
— Bar. Biraq odan qaıran bolmas, — dedim. Ol yqylassyz ǵana:
— Aıtyńyz, — dedi.
Men eki saǵat konslagerdegi tozaqty sýrettep shyqtym. Sóz sońynda:
— Sol adam qashan óldi dep oılaısyń? – dedim.
— Bilmedim. Soǵystan soń ary ketse 10-15 jyl júrgen shyǵar.
— Ol 1997 jyly qaıtty. Men ol kezde áli stýdent ekem, — degende ol aýzy ashylyp otyryp qaldy.
— Kel endi, jaǵdaıdy tarazyǵa tartaıyq. Frankl fashıserdiń konslagerine tústi. Al sen 21 ǵasyrdyń túrmesine qamalasyń. Osvensýmda jumysqa jaramsyz adamdy otqa jaǵady. Narda uıyqtaıdy. Toǵyz adamǵa bir kórpe. Jastyq joq. Aıaq kıim jastanady. Táýligine 200 gram nan. Túste 1 mezgil syldyr sorpa. Dári-dármek joq. Qysta qalyń kıim atymen joq. Qylyǵy jaqpasa polıseıler (kapo) óltirip sabaıdy. Tyrnaǵynyń astyna ıne tyǵady. Adamdy atymen emes qolyndaǵy nomerimen shaqyrady. Barlyq qujaty túgel órteledi. Dúnıe-múlki atam zamanda talan-taraj bolǵan. Turǵan úıi, qalasy soǵysta túgel janyp ketken. Barlyq týǵan-týysyn óltirip, jaǵyp jibergen. Ózi qul sıaqty. Aınalasy taý-taý bop úıilip jatqan ólik. Óle qalsa eshkim joqtap jylamaıdy. Kerisinshe, joldastary qýana-qýana kıimderin sheship alady. Tipti, báteńkeniń baýyna deıin qaldyrmaıdy. Bárinen de jamany — olar ózderiniń neshe jylǵa qamalǵanyn boljap bile almaıtyn. Frankl osyndaı tozaqtan ózin ǵana emes talaı dostaryn aman-esen alyp shyqty, — dedim.
— Qyzyq eken, ıá, — dep umsyna tústi.
— Endi seniń jaǵdaıyń qalaı bolady? Sony ólsheıik. Aty-jóniń saqtalady. Múlikteriń tura beredi. Dıplomyń joıylmaıdy. Jumysyńdy jalǵastyra alasyń. Áıel bala-shaǵańa tıispeıdi. Aýyrsań emdeıdi. Sabap, qınamaıdy. Tamaǵyń toq. Jeke tósek (jastyǵymen). Qalyń kórpe. Quqyqtaryń taptalsa shaǵymdana alasyń.
Advokatyń artynan baryp turady. İshinde qosymsha kásipter oqytylady. Kitap oqyp, bilimińdi tolyqtyrýǵa ruqsat. Júris-turysyń jaqsy bolsa, merzimińnen buryn amnıstıaǵa iligýge bolady. Qashan qaıtaryńdy bilip otyrasyń. Eń bastysy – maqsat pen muratyńnan kóz jazyp qalmasań boldy. Ómirge ne úshin kelgenińdi umytpasań, barlyq qıyndyqty qıratyp óte shyǵasyń.
— Ómirge ne úshin kelippin? Frankl ne deıdi?
— Frankl «biz ómirge aınaladaǵy jurtty qýantý úshin ǵana keldik. Qasyńdaǵy adamnyń túrine, jynysyna, mártebesine, dinı senimine, áleýetine qaramastan oǵan shattyq sezim syılaý úshin ǵana týylǵanbyz» deıdi. Eger osy taraptan qaraıtyn bolsaq túrmeniń ishi ne syrty ne bári bir emes pe? Sen bostandyqta júrgende de Uly Mánge jaqyndaý úshin aınalańa jaqsylyq jasap, elge qýanysh syılaýyń kerek bolady. Biraq, biz bostandyqta júrgende «bala-shaǵa qamy úshin» dep adamshylyqtan attap ketýge daıyn turamyz. Ataq pen qyzmetke talasqanda maqsatty túrde qıanat jasaımyz. Qıanat Mándi joıatyn birinshi faktor. Ómirden Mán ketken soń, úlken apattyń bolmaı qoımaıtyny anyq. Kerisinshe, túrmede Mánge umtylýǵa shans kóp sıaqty. Onyń ústine ol jaqta sen sıaqty qosaq arasynda ketip qalǵan beıkúná adamdardyń kóptigine esh kúmánim joq. Tipti men saǵan qyzyǵyp otyrmyn, — dedim qaljyń aralas.
Ol birinshi ret jymıyp kúldi. Ary qaraı bul taqyryp tereńdegen ústine tereńdeı berdi. Ol endi shyndap shıryǵa bastady. «Bálkim, áldeqandaı sebeppen sottalmaı qalatyn shyǵarmyn» degen dalbasa dámeden aryldy. Advokat dosym ony alyp qalý úshin bar ónerin saldy. Onyń kinásiz ekenin dáleldeıtin bir qushaq qujat ta jınady. Bir kúni advokat onymen sóılesip otyryp:
— Sáken, senen Frankl shyqpaıtyn sıaqty, — dedi.
— Nege? – dedi Sáken selk ete qalyp.
— Sebebi, men isti syndyratyn sıaqtymyn. Seni sottaýǵa esh negiz joq. Bárin bylyqtyrǵan basshylaryń ustalý kerek. Eger seni alyp shyqsam, logoterapıamen aınalysa almaısyń,- dep ázildedi.
— Qap-aı! Ózimdi ábden daıyndap, Frankl sezinip júr edim. Siz meniń josparymdy buzatyn boldyńyz, — degende, kúlmegen adam qalmady.
Onyń qaıǵyny jeńgenin sol sátte anyq baıqadym. Ol kez-kelgen jaǵdaıǵa «kelseń kel» dep nyq otyrdy. Men báribir kúshtiniń arty dıirmen tartatynyn bildim. Solaı boldy da. Advokat aramter bop qala berdi.
Kóp uzamaı ony alyp ketti. Bir kezderi dastarhandas bolǵan, birge júrgen jora-joldastary ony tezirek ustap berýge baryn salyp baqty (qudaı aldynda ózderi jaýap berer). Jylamaǵan adam qalmady. Bir jyl tergeýde jatty. 2013-tiń aqpanynda úkim oqylatyn kúni sotyna bardym. Kisenmen jetektelgen úsh jigitti zalǵa ákep qamady. Men de qarap turdym. Sottyń oǵan týra qaraýǵa júzi shydamady. Maǵan kerisinshe sot Sákendi emes, Sáken ony sottap jatqandaı áser qaldyrdy. Sebebi, sot ta Sákenniń jazyqsyz sottalyp jatqanyn jaqsy bilip turdy. Sot áıel basyn kótermegen kúıi úkimdi asyǵys oqyp shyqty da:
— Sáken, qaraǵym renjime. Saǵan budan tómen bere almaımyn. Bizdiń jumysty bilesiń ǵoı… Azamatsyń. Meni de túsineseı…, — dedi jalynyshty hálde.
— Iá, ıá, ýaıymdamańyz apaı. Bárin baıqap, sezip otyrmyn. Sizge renjıtin jónim joq, — dedi.
— Oı aınalaıyn, túsingenińe rahmet. Tezirek bosanyp shyǵýǵa tyrys. Maqul ma?
— Iá, álbette. Ol jaǵyna qam jemeńiz, — dedi Sáken eńsesin túsirmegen kúıde.
Sol kezde baıqaǵanym, sot Sákendi sottaǵanymen, sottyń ishki dúnıesinde onyń ózin ary sottap jatty. Aqtalýǵa syltaý tappaı, dalbasalap ony jubatqan boldy. Al, bizdiń jigit jigerin muqaltpady. Burynǵydaı úreıi de joq. Sebebi, ary taza. Ómirden maǵyna alyp, Uly Mánge jaqyndaýty meńgerip alǵan edi. Osy jerde men bir nárseni ańǵardym.
Alǵashqyda Sákenniń arman-muraty shablondardan shyqpaıtyn standartty bolatyn. Bala-shaǵanyń janynda bolý, jumysta abyroıly júrý, áıelimen tatý-tátti ǵumyr keshý degendeı. Sol kezde tosynnan kelgen apat onyń ómirlik maqsat-muratyn janshyp jibegendeı boldy. Kókiregindegi maqsat-muraty ózgere almaı, aldynda kútip turǵan túrmeniń bólmesimen birige almaı toqyrap turdy. Keıin, Vıktor Frankldyń logoterapıasyn oqyp, ómirdiń mánin basqasha túsingende, onyń arman-maqsaty aıqyndalyp, ulǵaıyp shyǵa keldi. Ol endi qaı jerde bolsa da shabytpen ómir súrýge daıyn edi.
— Týystaryńmen qol berisip qoshtasýǵa ruqsat, — dedi sot. Kezek kezek qoshtasyp jattyq.
— Al, davaı, Sáke, 8 jyldan soń kóriskenshe, — dep alaqanymdy sart etkizdi.
— Nurlanyp ketipsiń ǵoı, Smysl taptyń ba? – dedim ázildep.
— Iá, keshe dýshqa túsip alǵanmyn, — dedi kúlip. Sákenmen solaı qoshtastym. Sosyn olardy alyp ketti. 
2013 jyldyń jazynda oraza aıtpen quttyqtap telefon soqty. Daýsy óte sergek. Ol beıne bir kýrortta demalyp jatqan adam sıaqty qaljyńdap meni ábden kúldirdi.
— Logoterapıa qalaı bop jatyr? – dedim.
— Keremet! Qasymdaǵy jigitterdiń mılaryna operasıa jasap shyqtym (bul Frankldyń «Skazat jıznı DA» kitabynda jıi qoldanatyn sóz tirkesi). Bárin ómirge qushtar etip jatyrmyn. Rıza. Munda kitap oqımyn degen adamǵa basshylyq oń kózben qaraıdy. Tegin úıretetin kásipterin túgel úırenip alýǵa jigitterdi úgittep kóndirdim. Sabaqtan qalmaımyz. Keshe apaıymyz:
— Sender ózi sottalǵan adamsyńdar ma álde stýdentsińder me? — dep tańqaldy. Munda bir jigit tipti mektepti de bitirmegen eken. Ol qazir: «Oı jaqsy boldy. Seni Qudaı keziktirdi. Seniń arqańda atestat alyp shyǵatyn boldym, — dep, týra bir dıplom alatyn adam sıaqty qýanyp júr. Senetinder oraza ustadyq. Uly Mánge umtylý toqtaýsyz júrip jatyr. Quda da rıza, qudaǵı da rıza! — dedi.
Sodan keıin, jarty jyl tym-tyrys joǵaldy. 2014 jyldyń qańtarynda shetelge oqýǵa attanǵaly jatqanmyn. Telefon shyr ete qaldy. Daýsynan birden tanydym. Shattyqqa toly daýsy sol kúıi ózgermegen. Sańqyldap tur. Jaǵdaı surasyp bolǵan soń:
— Al, aıta ber buıymtaıyńdy, — dedim.
— Kitap kerek.
— Qandaı? – dedim. Ol satyrlatyp biraz kitaptyń tizimin berdi. Kóbi logoterapıaǵa qatysty. İshinde aǵylshynsha sózdikter de júr.
— Sózdiktiń ne keregi bar? – dedim.
— Ne keregi bar nesi? Shyqqansha til úırenip shyǵamyz. Oǵan deıin aǵylshynǵa degen suranys ósip te qalar. (Úıde júrgende shettiliniń negizin biraz oqytyp jibergenmin)
-Basqa ne jańalyq?
-Jańalyq sol. Keshe túrmeniń basshysy shaqyrdy. Sáken, seni basqa jaqqa aýystyrý týraly nusqaý kelgen. Biraq, men barymdy salyp seni alyp qaldym. Sebebi, sen ketseń myna jerde dinshildik taǵy da kúsheıedi. Buryndary bári munda kelgen soń jappaı dinge urynatyn. Alaqandaı aýlada 40 qaýym bop otyrǵany bir-birimen qyrqysyp. Shetterinen fanat. Baıqaımyn, seniń sóziń basqa sıaqty. Saǵan uıyǵannyń bári oqýǵa den qoıa bastady. Kimniń-kim ekenin biz de bilemiz. Qysqasy, dos bolaıyq, — dedi. Túrmeniń bastyǵy rıza. Ony da shattyqqa bólep, sol arqyly Uly Mánge taǵy da bir taban jaqyndaı tústim, — dedi.
Londonǵa keterden bir kún buryn poshtaǵa baryp tapqan kitaptarymdy saldym. Aqpan aıynda ol kelinshegime habarlasyp:
— Rahmet! Bárin aldym, — dep alǵys aıtypty.

Sanjar Kerimbaı