2007 jyly Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń janynan qurylǵan memlekettik komısıa latyn qarpine kóshken Túrkıanyń tájirıbesin zerttep, qarastyrý úshin ǵylymı issapar uıymdastyrǵan bolatyn. İssapar barysynda qazaq ǵalymdary osy elde álipbı reformasynyń qalyptasyp, damýyna belsene qatysyp memlekettik, úkimettik, lıngvısıkalyq komısıalar quramyna múshe bolǵan bedeldi ǵalymdarmen, qoǵam qaıratkerlerimen jáne osy máseleni egjeı-tegjeıli zerttegen tulǵalarmen suhbat, kezdesýler ótkizgen edi. Búginde A. Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty Anar Fazyljanovanyń osy sapar aıasynda jazylǵan zertteýinen qysqasha úzindini nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Túrik jazý-syzýy úshin qazirgi túrik tiliniń latyn álipbıiniń kemshilikterin túrik ǵalymdary bylaı dep kórsetedi:
1. Jańa álipbı jasalǵan tusta túrik ádebı tiliniń jalpyhalyqtyq negizde qalyptas-paǵandyǵy men túrik tiliniń negizgi dybystyq qorynyń tolyqtaı aıqyndalmaǵandyǵy saldarynan qazirgi grafıkada jalpyhalyqtyq tildiń dybystyq qoryndaǵy úsh negizgi dybys¬ty tańbalaıtyn áripter álipbı júıesine enbeı qalǵandyǵy. Olar: Q [Q], W [daýyssyz Ý], Ŋ [Ń];
2. Arab grafıkasyna negizdelgen san ǵasyr¬lyq muralardyń barlyǵyn halyq tolyqtaı paıdalana almaıdy.
Túrkıada jańa álipbı jobasyn engizýdiń jetistikteri retinde ákimshilik júıeniń belsendi jumysyn aıtýǵa bolady. Sebebi M.K.Atatúriktiń saıasatymen negizgi kúsh osy áleýmettik topqa tústi. 1928 jyldyń orta sheninde qabyldanǵan zań boıynsha barlyq isqaǵazdar men ákimshilik mekemeler 5 aıdyń ishinde latyn grafıkaly jazýǵa kóshti.
Qazirgi túrik tiliniń latyn álipbıine ne¬gizdelgen jazýynyń artyqshylyǵyn túrik ǵalymdary bylaı dep kórsetedi:
1) árbir árip bólek-bólek tańbalanady, al arab jazýynda birge jazylady;
2) álemniń kóp bóligindegi dástúrge sáıkes latyn jazýy soldan ońǵa qaraı jazylady, al arab jazýynda ońnan solǵa jazylatyn;
3) latyn grafıkasy túrik tiliniń dybystyq qoryndaǵy negizgi dybystardy belgileıdi, al arab grafıkaly jazý túrik tilinde joq, biraq arab-parsy sózderindegi bóten dybystardy da tańbalaıtyn;
4) latyn grafıkasyna kóshken kezde túrki tildes basqa halyqtar da latyn álipbıin qabyldaǵan bolatyn, sondyqtan túrki álemine ortaq jazý ortaq aqparat almasýǵa qolaıly boldy;
5) ekonomıkasynyń batystyq damý baǵyty¬na latyn grafıkaly jazý tıimdi boldy;
6) latyn grafıkaly jazý-syzý saýat ashýshylar úshin árip sany az bolýyna baılanysty yńǵaıly keldi.
Sondaı-aq, kemshilik retinde ǵalymdardyń pikiri boıynsha, bul másele halyqtyń talqysyna salynbaı, psıhologıalyq daıyndyqqa az ýaqyt berip, birden jańa jazýdy engizip jibergeninde dep esepteıdi. Degenmen, buny ózderi zaman ótkennen keıin kemshilikten góri kóregen saıasat jetistigi dep baǵalaıdy.
Baq.kz
Pikir qaldyrý