Oralman: turaqty tirkelýdiń azaby azaıar emes

/uploads/thumbnail/20170708150948892_small.jpg

Naýryzdyń 19-ynda «Almaty» baspasóz ortalyǵynda «Janshýaq» qaıyrymdylyq qory men oralman áıelderdiń «Nur qonys» qaıyrymdylyq qorynyń uıymdastyrýymen «Oralmandar jáne olardyń áleýmettik problemalary» taqyrybynda dóńgelek ústel bolyp ótti. Dóńgelek ústelge qatysqan oralmandar búgingi kúni qordalanyp otyrǵan zańdyq jáne quqyqtyq turǵydan shekteýlerdiń kóptiginen QR azamattyǵyn alýda, jumysqa ornalasýda jáne járdemaqylarǵa qol jetkizýde kezdesetin kedergilerdi sóz etti. Ózbekstannan oralǵan Seıpadtın Ótepbergenov 2011 jyldyń tamyz aıynda Qazaqstanǵa taban tiregenin aıtady. Sodan beri talaı mekemeniń tabaldyryǵyn tozdyryp júrip, QR azamattyǵyna qol jetkizgenine bir aptanyń ǵana júzi bolǵandyǵyn jetkizdi. – QR azamattyǵyn alǵansha, 1,5 jyl ýaqytymdy sarp ettim. Mamandyǵym – zańger. Ózbekstannyń Qaraqalpaq Avtonomıalyq respýblıkasynda Ádilet mınıstriniń orynbasary qyzmetin de atqarǵam. Qazir 4 balam bar. Qazaqstanǵa solardyń qamy úshin at basyn burǵan edim. 1,5 jyl boıy ótken ótkelegimdi esime alsam, kózime jas keledi. Alaıda qolyma tólqujatymdy alǵanda, sonyń barlyǵy bir kúngideı bolmady. Azamattyqqa qujat tapsyrýdan buryn turaqty tirkelýiń kerek. Osy turaqty tirkelý qazirgi eń úlken ótkelderdiń biri bolyp tur. Basqa qujattyń bárin tapsyrýǵa bolady. Onda túıtkili mol úsh qujat bar. Birinshisi – kelgen elińde sottalmaǵanyń týraly anyqtama. Men osy anyqtamany alý úshin qanshama esikti tozdyrdym. Áýeli Qaraqalpaqstan Respýblıkasynyń Ádilet organdary bergen anyqtamany alyp kelgenmin. Ol jaramsyz bolyp shyqty. Sosyn Ózbekstannyń Ádilet organdarynan anyqtama ákelý qajet boldy. Meniń joǵary laýazymda qyzmet etkenim paıdasyn tıgizdi. Atalǵan anyqtamany bar-joǵy 10 kúnde qolyma tıgizdim. Al qarapaıym turǵyndar ol anyqtamany alý úshin, keminde 20-30 kúnin joǵaltady. Solaı sandalyp júrgenimde, úlken balam 16-ǵa tolyp qoıypty. Endi onyń jeke kýáligin Qaraqalpaqstannan baryp alý qajet boldy. Oǵan jáne 14 jastaǵy balama da sottalmaǵany týraly anyqtama qajet eken. Ol úshin Qaraqalpaqstanǵa qaıta sapar shegýge týra keldi. Balam sol jaqtyń qujatyn alyp jáne tirkeýden shyqqany týraly anyqtama alyp kelgenshe, taǵy da biraz ýaqyt sandaldym. Ekinshiden, Ózbekstan Respýblıkasynyń elshiliginen eki túrli anyqtama talap etiledi. Biri – konsýl esebinde turǵandyǵym jaıynda, ekinshisi – Ózbekstan Respýblıkasy azamatynyń QR azamattyǵyn alýyna kelisim beretini jaıynda anyqtama qajet. Osy anyqtamany alý úshin Ózbekstannyń Almatydaǵy elshiliginiń esigin bir apta kúzetip júrip, áıteýir ázer qol jetkizdim. Árbir anyqtama – 15 dollardan beriledi eken. Úshinshiden, meniń áıelimniń ulty – ózbek. Sol sebepti de oǵan jeńildetilgen túrde azamattyq berilmeıdi eken. Men azamattyqqa qol jetkizgenshe áıelim árbir eki aı saıyn Ózbekstanǵa shyǵyp kelip turýǵa májbúr boldy. Endi ol QR azamattyǵyn alý úshin áýeli yqtıar hat alýy tıis eken. Biraq oǵan shetel azamattaryna qoıylatyn talaptardyń biri – esep-shotynda tólem qabiletin kepildendiretindeı 2 mıllıon teńgeden asa qarjy kerek. Mende ondaı qarjy joq. Qazaqstan 1999 jyldan beri «Turmystaǵy áıelderdiń azamattyǵy týraly Konvensıaǵa» qosylý jaıly Zań qabyldaǵan. Alaıda ol zań boıynsha Reseı, Belarýssıa, Qyrǵyzstan jáne Ýkraına elderiniń azamattary Qazaqstan azamatyna turmysqa shyqsa ǵana, áıelderine jeńildetilgen túrde azamattyq beriledi eken. Qazir bizdi osy másele de qınap tur, – dedi ol. Dóńgelek ústelge qatysqan Almaty qalalyq İshki ister departamentiniń Kóshi-qon polısıasy basqarmasy Oralmandar men bosqyndar isi jónindegi bólim bastyǵy Kúlsim Ysqaqova «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańnyń 49-babynda «Eger oralmandar basqa ult ókiline úılengen jaǵdaıda, olar tólem qabiletin kepildendirýdiń qajettiligi joq» dep jazylǵandyǵyn aıtyp ótti. Tek ol adam Qazaqstanda úsh jyl turaqty turýy tıis eken. Sondaı-aq, alys-jaqyn shetelderden oralǵan oralmandarǵa beriletin «Oralman kýáligi» buǵan deıin «ýaqytsha tirkeýmen» de berilip kelgen bolsa, jańadan shyqqan Qaýly boıynsha «Turaqty tirkeýge» turmaıynsha, bul kýálik te berilmeıtin bolǵan. – Buryn biz «Oralman kýáligin» alý úshin – tólqujattyń kóshirmesi, kelgen elinen shyǵý paraǵy, qazaq ekenińdi dáleldeıtin qujat qana tapsyrýshy edik, jaqynda kóship kelgen qandastarymyzdy ertip barǵanymyzda, bizden ýaqytsha tirkeý, turaqty tirkeýge turýǵa kelisim bergen úı ıesiniń jeke kýáliginiń kóshirmesi jáne úı qujattarynyń kóshirmesi, eger úıdiń sharshy metri tirkeýge turýǵa jetetin bolsa, úı ıesiniń notarıýspen bekitilgen kelisimi talap etilip, eger Qazaqstanda týǵan-týysqandary bolsa, anketada olardyń meken-jaılary men jumys orny kórsetilýi tıis bolypty, – deıdi Ózbekstannan kelgen Bıbiraba. Reseıden oralǵan Rano Darbıcheva turaqty tirkeletin meken-jaı tappaı, 2000 AQSH dollaryn tólep júrip ázer tirkelgenin aıtady. – Onyń sebebi, sońǵy jyldary Aýǵanstannan qazaqtardyń kóptep oralýyna oraı. Sondyqtan shetelden kelgen qazaqtardyń qujatyn Ulttyq qaýipsizdik komıteti janynan qurylǵan komısıa qarap, 1 aıdyń ishinde ol adamnyń QR aýmaǵynda turaqty turýyna ruhsat beredi. Al «oralman kýáligin» osy sheshim shyqqannan keıin ǵana bere alamyz, – deıdi Kúlsim hanym. Sondaı-aq, shetelde alǵan bilimderin kýálandyratyn qujattardy QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginde nostrıfıkasıadan ótkizý qajet. Birinshiden, bul proses 6 aıǵa sozylatyn bolsa, ekinshiden joǵary biliminiń baryn rastaıtyn qujattardy tek Astanada ǵana tekserýden ótkizedi. Kúlsim Ysqaqova taıaýda Bilim jáne ǵylym mınıstrligine nostrıfıkasıanyń ýaqytyn alty aıdan 2 aıǵa deıin qysqartýǵa tapsyrma berilgenin jetkizdi. Qaraqalpaqstannan oralǵan Gúlbahar Halmuratova 6 balanyń anasy ári jalǵyz basty. Zań boıynsha ol «Kúmis alqa» ıegeri atanýy tıis. Jáne kóp balaly ana retinde oǵan otbasynyń tabysyna qaramastan, 6400 teńge járdemaqy tıesili. Sondaı-aq, otbasynyń tabysy – jan basyna shaqqanda 11700 teńgeden aspaǵan jaǵdaıda ol – ár balaǵa aı saıyn 1731 teńge kómek ala alady eken. Alaıda turaqty tirkeýiniń bolmaýy saldarynan ol osy kúnge deıin eshqandaı járdemaqylarǵa qol jetkize almaı keledi. – Balalarym Uzynaǵash aýylynda, ózim Almaty qalasynyń Alataý aýdanynda tirkeýdemin. Úlkenim – turmysta. Qalǵan balalarym ózimmen birge, eń kishkentaıy – 2,5 jasta. Sol sebepti de úıden shyǵa almaımyn. Járdemaqylardy alý úshin kimge, qaıda barýdy bilmeımin, – dep shaǵyndy ol. «Nur qonys» qaıyrymdylyq qorynyń atqarýshy dırektory Zúbıra Aldabergenova osy qordy qurǵannan beri kómek surap keletin jandardyń óte kóp ekendigin aıtady. Solardyń bárin qanatynyń astyna alǵan ol kóbiniń qujattarynyń ońalyp, isteriniń alǵa basýyna yqpal etetin kórinedi. – Gúlbahar sıaqty ózine tıesili járdemaqylaryn ala almaı júrgen qazaqtar óte kóp. Biz olarǵa baǵyt-baǵdar silteımiz. Tıisti oryndarda hat joldaımyz. Quzyrly organdardaǵy tanystarymyzǵa jiberemiz. Sóıtip júrip, sharýasyn birjaqty etýge tyrysamyz. Bul joly da Gúlbahardyń ózine tıesili járdemaqylaryn alýyna, 4 balasy bilim alyp jatqan mektep ákimshiligine habarlasyp, olarǵa qol ushyn sozýyna kómektesýdi kózdep otyrmyz, – deıdi ol. Jıynǵa kelgenderdiń taǵy bir qozǵaǵany – qujattardy aýdarý máselesi boldy. Olardyń qolyndaǵy qujattardyń barlyǵy – sheteldik bolǵannan keıin, ony aýdaryp, notarıýspen bekitý talap etiledi. Notarıýster árbir qujatqa jáne aýdarmaǵa 2 myń teńgeden joǵary aqy suraıdy. – QR Salyq kodeksiniń 575 babynda oralmandar barlyq memlekettik baj tólemderinen bosatylady delingen. Biz notarıýsterge osy bapty kóldeneń tartsaq, bul memlekettik baj salyǵy emes, qosymsha qyzmet aqysy dep jaltarady olar. Negizinde «Notarıat týraly» zań bireý. Al memlekettik notarıýs­ter zańdy oryndaıdy da, jekemenshik notarıýster zańdy belinen basady. Zań boıynsha qosymsha qyzmet aqysy memlekettik baj salyǵynan aspaýy tıis. Bizdiń qujattarymyz ózbek tilinde de, orys tilinde de jazylǵan. Biz orys tilindegi betin notarıýspen bekitip berýdi surasaq, ózbek tilindegisin aýdarý mindetti dep qasarysady. Sóıtip, tek qujattardyń ózine keminde 50-60 myń teńge jumsalady. Men «Eńbek kitapshamdy» aýdartýǵa aparsam, 8 myń teńge surady. Men zańdardy kóldeneń tartyp júryp, ony 4 myń teńgege aýdartyp aldym. Al zań bilmeıtinder notarıýsterdiń ońaı jemine aınalýda. Sol sebepti notarıýsterdiń barlyǵyna oralmandardan qosymsha aqy almaýdy mindetteý qajet, – deıdi zańger Seıpadtın Ótepbergenov. P.S. Oralmandardyń kóshi-qon kvotasy toqtatylǵaly biraz ýaqyt. Úkimettegi sońǵy aýys-túıisterdiń nátıjesinde osydan bir jyl buryn taratylyp ketken Kóshi-qon komıtetin Eńbek mınıstrliginiń quramynda qaıta qurý týraly pármen berilgeli de eki aıdyń júzi. Burynǵy zańdardyń barlyǵynda shettegi qazaqtardyń múddesi eskerilip, kez kelgen tyıymnyń oralmanǵa qatysy joq ekendigi kórsetilip kelgen bolsa, sońǵy eki jyldaǵy Úkimet Qaýlylarynda sheteldegi qazaqtardy ózge de shetel azamattarynyń sanatyna qosyp qoıǵandyǵyn kórýge bolady. Sonyń saldarynan byltyrdan beri azamattyq ala almaı sandalǵan qazaqtardyń qarasy artyp otyr.

Esengúl Kápqyzy
"Túrkistan" gazeti
 

Pikir qaldyrý

Qatysty Maqalalar