"Jeti jarǵyny" qazaqtardyń tuńǵysh quryltaıy qabyldaǵan

«Qazaqtardyń quryltaıy» elimiz táýelsizdik alǵannan beri ultymyzdyń búgingi berekesi men keleshektegi bolashaǵyn talqylaıtyn úlken bas qosý jınalysy retinde qabyldanyp keledi. Ulttyq sanada erekshe oryn alatyn mundaı bas qosýdyń qaı ǵasyrdan bastap tarıhymyzda naqty oryn alyp kele jatqany áli kúnge sheıin tolyq ashylmaǵan. Qazaqtardyń tuńǵysh quryltaıy mynadaı ýaqytta ótti degen naqty tarıhı derek te joq. Degenmen de, qazaqtardyń quryltaıy ótkeni kúmansyz. Oǵan kýá derek – qazaq arasynda aýyzsha saqtalyp jetken málimetter men sonyń negizinde túzelgen máıek sóz - «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» atty tirkes jáne sol quryltaıdy uıymdastyrǵan bıleýshi Táýke hanǵa «áz» laqabynyń tańylýy.

Kóshpeli memleketterde quryltaı ótý úshin saıası-ekonomıkalyq turǵydan qaraǵanda «aıy-kúni tolǵan», pisip-jetilgen birneshe máseleler júzege asýy qajet. Atap aıtqanda, birinshiden, quryltaı shaqyrýshy Shyńǵys han tuqymy bolýy tıis. Ekinshiden, quryltaı Shyńǵys han dástúrinen qalǵan dalalyq, ıaǵnı kóshpeliler tanymy boıynsha tili, dini, dúnıetanymy bir taıpalardyń basy birigip, bir bıleýshini tanyǵan, ortaq zań jobasy qabyldanǵan oqıǵany jarıalaıtyn jalpyhalyqtyq akt bolýy tıis. Osy eki sebepke tolyq jaýap beretin oqıǵa – «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes».

Halyqtyń tarıhı jadynda Táýke hannyń bılik qurǵan ýaqytyn «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» beıbit, mamyrajaı kezeń retinde saqtalǵan. «Salqam Jáńgirden keıin,- dep jazady qazaq shejiresiniń bilgiri Máshhúr Júsip: «Áz Táýke degen han boldy. Munyń ózi aqyldy, tabandy kisi boldy. «Baısaldy aıǵyrdyń úıirin at jaqtaıdy» degendeı, halyqty jaqsy basqardy. «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» - osy Áz Táýke tusynda aıtylǵan sóz....Bul Táýke de tereń oıly, tolyq mıly dókeı iri han boldy».

Shákárim «Túrik, qyrǵyz-qazaq hám handar shejiresinde» Táýke hanǵa: «Esim hannyń eski joly» degen joldan kem qalǵan bitim joldardy túzetken osy edi. «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» degen jol bitim sol edi»,- degen baǵa beriledi.

«Halyqty jaqsy basqarǵandyqtan», «tereń oıly, tolyq mıly han» bolǵandyqtan, «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes degen bitim joldy» shyǵarǵandyqtan Táýkeniń esimi halyq júreginde erekshe oryn aldy. «Prı ımenı sem serdse vsákogo kırgız-kazaka, neskolko vozvyshaıýshegosá dýhom nad tolpamı býınyh sootechestvennıkov svoıh, napolnáetsá blagogovenıem ı prıznatelnostıý. Eto Lıkrýg, eto drakon ord kazachıh», - dep jazady A.I. Levshın. Bul –bir.

Ekinshiden, Táýke han «Jeti Jarǵyny» han ordasy (handyq astanasy) Túrkistan qalasynda emes, dalalyq jerde talqylap qabyldaǵan: "... v XÚII v. han Taýke (Távka) sobral na ýrochıshe Kúltobe (v Syrdarınskoı oblastı) sem bıev vo glave s ızvestnym bıem Týle Alıbekovym ı sostavıl ýlojenıe"[Grodekov N. I. Kırgızy ı karakırgızy. Tashkent, 1889. s.24].

Úshinshiden, quryltaıǵa qatysýshylar – qazaq handary men bıleri jáne kórshiles taıpalardyń kósemderi. Olar el jadynda «Jeti jarǵy» degen ataýmen saqtalǵan qazaqtyń zań-josyq úlgisin talqylaǵan.

Quryltaıdyń maqsaty ne edi? Onda handyqtyń (memlekettiń) qandaı máseleleri talqylandy? Oǵan kimder qatysty? Quryltaıda qabyldanǵan qujat nege «Jeti jarǵy» dep atalǵan?

Mundaı suraqtarǵa jaýap berý úshin kóshpeli memleketterdiń quryltaı ótkizý tarıhyna sholý jasaýǵa týra keledi. Kóshpeli rý-taıpalardyń basyn biriktirip, memlekettiń tirshilik-tirligindegi kókeıkesti máselelerin sheshýge qajetti zań jobasyn talqylap, bekitý túrki-mońǵol tarıhynda birneshe ret bolǵan. Onyń bastaýynda, árıne, Shyńǵys hannyń «Uly Jasaǵy»(«Velıkaıa Iassa») tur.

«Uly Jasaq» Shyńǵys hannyń birneshe kishigirim handyqtardy (Kereı, Naıman) joıyp, mońǵol-túrki taıpalarynyń basyn biriktirip, qaǵan atanǵan rásimimen qatar qabyldanǵan. Túrki-mońǵol taıpalaryna zań-josyq úlgisin bekitken Shyńǵystyń danalyq isteriniń qurmetine degen yqylasyn halyq oǵan «Boǵda Shyńǵys han» degen laqappen ornyqtyrǵan. Hannyń el basqarýda kórsetken danalyq isine oraı qosymsha at berý qubylysynyń tarıhy Shyńǵys tusynan da ári ekendigi sózsiz. Bul tusta tym qazbalamaı-aq, Túrik qaǵanatynyń bıleýshisi Mogılánnyń taqqa otyrǵannan keıin «Bilge qaǵan», ıaǵnı «Dana qaǵan» degen atqa ıe bolǵanyn eske túsireıik. Demek, ejelgi dáýirdegi Kók túrik qaǵanatynan, orta ǵasyrdaǵy Shyńǵys hannan qalǵan dástúr boıynsha, jalpy jurtqa ortaq zań, jón-josyq qabyldaý – bıleýshiniń rý-taıpalardyń basyn biriktirip, shyn mánindegi tolyq han bolý tusynda júrgen qubylys.

Mundaı kórinistiń dálelin nemese onyń tarıhı derekterde saqtalǵan naqty mysaldaryn Jońǵar (oırat) handyǵynyń (HÚ-HÚİİİǵ.) tarıhynan baıqaıǵa bolady. 1640 jyly Jońǵar handyǵynyń bıleýshisi Hara-Hýlauly Batyr-qontaıshy (shyn aty – Hoto-Hosın-Batyr. Dalaı-lama tarapynan Erdenı-Batýr-qontaıshy degen ataq alǵan) mońǵol tektes taıpalardyń basyn biriktirý maqsatynda Tarbaǵataıda úlken quryltaı jasap, onda «Saadjın bıchıg» zańyn qabyldaıdy. Zańdy qabyldaýǵa Halha, Kóknor, Jońǵar jáne Edil boıyn jaılaıtyn mońǵol tektes taıpalardan 44 belgili feodaldary jınalady jáne olar bekitilgen zańdy buljytpaı saqtaýǵa ant beredi [Zlatkın I. Ia. Istorıa Djýngarskogo hanstva(1635-1758). Moskva, Izdatelstvo «Naýka», 1964. s. 172-173)]. Oırat memleketiniń negizin bekitken atalmysh zań-josyqta mońǵol feodaldary ózara óshtestik otyn tutandyrýmaǵa, qandas kisilerdi qul dep sanamaýǵa, bir-birine kek saqtamaýǵa serttesedi [Erdnıev Ý. E. Istorıcheskaıa sýdba oıratov. Elısta, 1993.s. 62],

«Saadjın bıchıg» qabyldaǵan quryltaıdy uıymdastyrýǵa jetekshi ári muryndyq bolǵan bıleýshi Batyr-qontaıshynyń negizgi kóksegen maqsaty bir ortalyqqa baǵynatyn handyq qurý edi [Zlatkın I. Ia. Atalǵan eńbek, 176 b.]. Atalmysh maqsatqa qol jetkizý úshin Batyr-qontaıshy kelisim men bitim sózder júrgizý quralyn paıdalanady. Bul saıasat óz jemisin berip, Tarbaǵataıda ótken oırattardyń tuńǵysh quryltaıy Batyr-qontaıshynyń qalaǵan ustanymynda ótedi. Bul ustanym óte mańyzdy ári jemisti saıasat edi. Sebebi Batyr-qontaıshyǵa deıin Oırat birlestigin bir handyqqa baǵyndyrý is-áreketterin júrgizgen Esen (Esen) men Daıan handar kúsh pen zorlyq-zombylyq kórsetý tásilin paıdalanady, biraq ondaı áreketter sońy sátsizdikpen aıaqtalyp otyrdy.

Táýke hanǵa deıin bılik qurǵan ataqty Qasym, Esim handar da qazaq taıpalaryn bir ortalyqqa baǵyndyrý úshin kúsh pen zorlyq, qaqtyǵys quraldaryn paıdalandy. Buǵan mysal retinde, Qasym hannyń bılik úshin óz aǵaıyny Kereı hannyń balasy Buryndyqty (Qazaq handyǵynyń negizin qalaýshy úlken hannyń balasyn) úlken taqtan yǵystyrýyn, Haqnazar han balalarynyń Reseı úkimetinen pana tabýyn, Esim hannyń Tashkentti bılep turǵan qazaq Tursyndy óltirýin mysalǵa keltirýge bolady.

1640 jylǵy quryltaıdan keıin birligi nyǵaıǵan Oırat taıpalarynyń syrtqy saıasattaǵy belsendiligi arttyryp, urys-qımyl áreketteriniń basty baǵyty Qazaq handyǵyna qaraı burylady [Moıseev V.A. Djýngarskoe hanstvo ı kazahı (HÚİİ-HÚİİİ vv.). – Alma-Ata: Gylym, 1991. s. 43].

Batyr-qontaıshy ólgen soń (1653 jyly-A.Á.) da onyń muragerleri Qazaq handyǵyna qarsy qońtaıshydan qalǵan saıasatty ustanady jáne Jońǵar handyǵynyń ishki birligin nyǵaıtatyn, syrtqy jaýǵa kúsh biriktiretin isterge septigin tıgizetin zań-josyq úlgilerin jetildirý jumystaryn júrgizedi. HÚİİ ǵasyrdyń sońǵy shıreginde Jońǵar taǵyna Lama shirkeýiniń shákirti bolǵan Galdan otyrady. Ol 1678 jyly Jońǵarıanyń jańa qalyptasqan jaǵdaıǵa oraı túzetilgen Jarǵysyn belgileıdi. Galdanǵa Dalaı-lama «Boshokty» degen ataq beredi [Zlatkın I. Ia. Atalǵan eńbek, 250; 259 b.].

Galdan-Boshokty da óz tarapynan oırattardyń Qazaq handyǵy men Orta Azıa handyqtaryna qarsy áskerı qımyldaryn kúsheıte túsedi. İshki qaıshylyqtardy zań-joralǵylar arqyly ábden jóndep alǵan Jońǵar handyǵy kórshi Qazaq handyǵyna qaýipti jaýǵa aınalady.

Mine osy tusta, HÚİİ ǵasyrdyń sońǵy shıreginde Galdan-Boshoktymen tuspa-tus taqqa otyrǵan Táýke hannyń aldynda qazaq rý-taıpalaryn bir ortalyqqa tereń baǵyndyryp, syrtqy jaýǵa qarsy kúsh biriktirý máselesi kóldeneńnen tartylady. Handyqtyń ishki birligin nyǵaıtý, oǵan kórshi eldiń bedeldi rýbasylaryn tartý úshin qazaq hany «Jeti Jarǵyny» qabyldatýǵa kúsh salady. Onyń ózi jetekshilik etip, qazaq handary men bılerin, kórshiles elderdiń kósemin Kúltóbege jınap, solardyń kelisimimen jasalǵan «Jeti jarǵy» Jońǵar handyǵynda kórinis alǵan saıası oqıǵaǵa uqsas áreket, ıaǵnı qazaqtardyń kórshiles taıpalarmen birige otyryp, dini bólek, oıy burys oırattardyń tegeýirine toıtarys berý talpynysy edi.

«Jeti Jarǵy» qabyldaý, bekitý isine negizgi muryndyq, jetekshi bolǵan qazaq bıleýshisi - Shyńǵys tuqymy Táýke han. Sóz joq, Táýke han Shyńǵys ımperıasynan qalǵan kóne dástúrdi Qazaq handyǵynyń memlekettik tutastyǵyn bekitý úshin paıdalanǵan. Kóshpeli memleketter úshin Shyńǵys hannyń «Uly Jasaǵy» el birligi men tutastyǵyn saqtaýǵa sebep bolar jón-josyq, al eger el basyna alasapyran, aýmaly-tókpeli zaman týǵan ýaqytta qıynshylyqtan shyǵar joldy silteıtin baǵyt-baǵdar edi.

Táýke hannyń «Jeti Jarǵyny» qabyldaýǵa musylman dini ókilderiniń erekshe yqpaly bolǵany baıqalady. Zańnyń basty baptarynda din ókili qojalardyń sultandarmen birdeı quqyqqa ıe bolýy – din ortalyǵynyń áseri ekeni sózsiz. «Kimde kim sultandy nemese qojany óltirse, onda ol onyń týystaryna jeti adamnyń ólimimen qun tóleıdi. Sultan men qojaǵa til tıgizgen kisige bir toǵyz aıyp, al qol tıgizgen kisige úsh toǵyz aıyp salynady», - dep belgilengen «Jeti jarǵynyń» basty baptarynda. Sonymen qatar «Jeti Jarǵyda» musylmandyq qazaqtardyń resmı dini retinde ornyqqandyǵyn aıqyndaı rásimi de baıqalady. «Jeti jarǵyda» musylmandyqty qorlaǵan kisini taspen atyp óltirý, al musylmandyqtan taıyp, ózge (hrıstıan ) dinge ótip ketken kisiniń týystarynan barlyq dúnıe-múlikti alyp qoıý jazasy belgilenedi [Levshın A.I Opısanıe kırgız-kazachıh, ılı kırgız-kaısaskıh ord ı stepeı (pod obsheı redaksıeı akademıka M.K Kozybaeva). -Almaty, «Sanat», 1996. s.368- 369].

Qazaq bıleýshilerine kóp yqpaly bar musylman dininiń ókilderiniń zań-josyq úlgileri arqyly handyqtyń saıası ómirine belsene aralasýyna sol tustaǵy tarıhı oqıǵalardyń úlken yqpaly bolǵany sózsiz. Birinshiden, Jońǵar handyǵy musylmandyq Orta Azıaǵa úlken qaýip tóndirdi. 70-jyldarynyń aıaǵynda Galdan-Boshokty Shyǵys Túrkistanǵa (Kishi Buqaraǵa) óz bıligin ornatady. Musylmandyq Orta Azıanyń kishi kóshirmesi bolyp sanalatyn Shyǵys Túrkistannyń Jońǵarıaǵa qaraýy – Orta Azıa handyqtaryn úlken ábigerge túsiredi.

Ekinshiden, Galdan-Boshokty Qazaq handyǵyna shabýyl jasaı otyryp alym-salyq alyp otyratyn bodandyqty ornatýmen qatar, qazaqtarmen kórshiles jatqan musylmandyq Orta Azıanyń din baǵytyndaǵy saıasatyna qatty zıan keltiretin maqsat ta kózdedi. Ol qazaqtardy oırattarmen biriktirýdi jáne olarǵa býdda dinin qabyldattyrýǵa umtylady [Moıseev V.A. Atalǵan eńbek, 51 b.].

Osyndaı qalyptasqan tarıhı jaǵdaılar musylmandyq Orta Azıanyń Qazaq handyǵy baǵytyndaǵy dinı saıasatyn belsendi júrgizýge ıtermeleıdi. Kórshiles elderde qalyptasqan saıası jaǵdaılar men qazaq qoǵamynyń kóshpeli saltymen sanasaqan Táýke han burynǵy mońǵol ımperıasynda keń qoldanǵan Shyńǵys hannyń «Uly Jasaǵy» men Orta Azıaǵa keń taraǵan musylmandyq dininiń ıdeologıasyn biriktire otyryp, Qazaq handyǵynyń alǵashqy zań jobasy «Jeti jarǵyny» qabyldaıdy. Bul, bir jaǵynan Shyńǵys zańdaryna súıengen Jońǵar handyǵynyń qyspaǵynda, ekinshi jaǵynan musylmandyq Orta Azıa handyqtarynyń shekarasynda shańyraq kóterip otyrǵan Qazaq handyǵynyń saıası ómirindegi asa bir mańyzdy oqıǵa edi. «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» degen sózde qazaq halqynyń basy birigip, búkil halyqtyq máni ortaq máseleni talqylaǵan degen maǵyna saqtalǵan.

Sonymen qatar basty saıası másele retinde qazaq degen ult bir-birin qandas dep qarap, birin-biri qul etpýge, birin-biri óltirmýge ant berisý, bátýalasý qabyldanǵan sekildi. HÚİİİ ǵasyrdaǵy bılerdiń áreketteri (Kishi júz hany Ábilqaıyrdyń Reseı bodandyǵyna rý-taıpa kósem-bıleriniń qarsy bolýy, Ábilqaıyrdy óltirgen Baraqty bılerdiń sotyna salýy ) Kúltóbede osyndaı saıası sheshim qabyldanǵanyn aıǵaqtaıdy.

Táýke «Jeti jarǵyny» kóshpelilerdiń ejelden kele jatqan salty boıynsha dalalyq jerde (Kúltóbede) qabyldaıdy. Bul kóshpeli turmystyń qalpynan týǵan, handyqtyń negizin quraıtyn rý-taıpalardyń saıası kózqarasyna, turmys-tirshiligine yńǵaılastyryp jasalǵan áreket edi. Mundaı kórinis mońǵol ımperıasynyń quramynda bolǵan kóshpeli memleketterge ortaq, tán bolǵan qubylys. Mysaly, Altyn Ordanyń astanasy Saraı qalasy bolǵanymen, Ordanyń rý-taıpalar kósemderiniń qatysýymen sheshiletin negizgi máseleleri dalalyq ólkede ótetin. Bul oraıda, Altyn Orda handyǵynyń qoǵamdyq qurylymyn arnaıy zerttegen tarıhshy ǵalym G.Feodrov-Davydovtyń myna pikirin keltire ketken jón dep sanaımyz: «V Zolotoı Orde ýtverdılos sıstema dvýh stolıs: sentrom gorodskoı jıznı ı torgovlı byl Saraı, a sentrom polıtıcheskoı jıznı kochevá rezıdensıa hana-orda, kýda prıezjalı za ınvestıtýroı, gde vydavalıs ıarlykı ı gde bylo sosredrtocheno ýpravlenıe gosýdarstvom»[Fedorov-Davydov G.A. Obshestvennyı stroı Zolotoı Ordy M., 1973. s.107].

Altyn Ordanyń sońǵy hany Toqtamystyń Lıtva Koróldigine jazǵan haty Saraıda emes, Don ózeniniń jaǵalaýyndaǵy jazdyq ordada jazylǵan [Valıhanov Ch.Ch. Pısmo profesorý I.N. Berezıný // Sob. soch. v 5-tı t. t.1. A., 1984.s. 166].

HÚİ ǵasyrdyń İİ jartysynan bastap Qazaq handyǵymen Syrdarıa ózeniniń orta aǵysyndaǵy qalalar úshin talasqan qaraqalpaqtar HÚİİ ǵasyrdyń basynda Tashkent qalasyna ıe bolady. Biraq qaraqalpaqtardyń hany Abd al-Ǵafar Tashkentte qystap, al kóktem shyǵysymen qaladan shyǵyp, Ordasyn dalalyq ólkege tigedi [Abýseıtova M.H. Kazahskoe hanstvo vo vtoroı polovıne HÚİ veka. – Alma-Ata: Naýka, 1985 s. 61].

HÚİİİ ǵasyrdaǵy Kishi júz hany Ábilqaıyr orys úkimetine Or ózeniniń boıynan Orynbor qalasyn saldyrǵanmen onda ózi tek qysqy ýaqytta turýdy maqsat etken. Demek, Táýke hannyń tusynda Tashkent, Túrkistan qalasy qazaq handyǵynyń dinı saıası ári saýda ortalyǵy bolǵanymen, kóshpeli eldiń turmys-tirshiligi týraly saıası máni bar máseleler áli de bolsa dalalyq jerde jınalatyn úlken quryltaılarda júzege asatyn bolǵan. «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» dep atalatyn tirkestiń bir maǵynasy da kóshpelilerdiń mańyzdy máselerdi qala de emes, dalalyq jerde sheshiletinen habar beredi.

Quryltaıda Uly júzge Tóle bı, Orta júzge Qazybek bı, Kishi júzge Áıteke bıler qabyldanǵan zańnyń oryndalýyn qadaǵalaýshy kósemder retinde belgilenedi. Sondyqtan «Jeti jarǵyny» nemese «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» degen tirkesterdi ataǵanda, qazaqtyń Úsh júzine ataqty bıleri- Tóle, Qazdaýysty Qazybek, Áıteke bılerdiń esimderi eriksiz oralady.

Bizderge aýyzsha jetken derekter «Jeti jarǵydaǵy» zań baptaryn daıyndaýǵa atalmysh qazaqtyń ataqty úsh bıinen basqa da bılerdiń qatysqanyn aıǵaqtaıdy. Muny kezinde N.Grodekov jeti bı dep atap ótken bolatyn. Qazaq ańyzdaryna súıengen tarıhshysy M.Tynyshpaev «Jeti jarǵyny» qatysýǵa atalmysh úsh bıdiń qasyna qyrǵyzdan Qoqym, qarqalpaqtan Sasyq, Qataǵan, Jaıma rýynyń bı-kósemderin qosady. Bizdińshe, bul ańyzdyq derekter shyndyqqa sáıkes sekildi. Táýke han «Jeti Jarǵy» baptaryn jeti bıdiń kómegimen jasaǵanǵa uqsaıdy. Ol bıler quryltaıda qabyldanǵan «Jarǵynyń» oryndalýyn qadaǵalaıtyn bolǵan. Sondyqtan zań «Jeti jarǵy» dep atalǵan. Óıtkeni «jarǵy» degen sózdiń túpki maǵynasy, búgingi bizder aıtyp júrgen «bap» degendi bildirmeıdi. Onyń maǵynasy «jarıalaý, jaryqqa shyǵarý» degenge saıady. Qazirgi qoldanysymyzdaǵy «jarlyq» degendi eske túsirińiz. Jeti bı jarlyqty qadaǵalaýshy bolǵandyqtan «jarǵyshy» atanǵan. «Jarǵyshydan» qazirgi qoldanysymyzdaǵy «jarǵy»sózi qalyptasqan. Aıtpaqshy, Jońǵar handyǵynda da ákimshilik isterge kómektesetin kómekshilerdi «jarǵyshy» dep ataǵan [Moıseev V.A. Atalǵan eńbek, 36b.].

Táýke hannyń qazaq rý-taıpalarynyń basyn rýbasylarmen kelisimge kele otyryp bir ortalyqqa baǵyndyrǵan isi halyq kókeıinen shyǵyp, Mogıalándy «Bilge», Shyńǵys handy «boǵda», Altyn Orda hany Jánibekti «áz» dep ataǵany sekildi «Áz-Táýke» degen qurmetti ataý beredi.

Qazaqtyń aýyzsha jetken derektemelerinde «áz» degen qurmettke ıe bolǵan eki han bar. Biri - Jánibek, ekinshisi – Táýke. Qazaq ańyzdaryndaǵy «Áz-Jánibek» dep ataıtyn tulǵa Kereı hanmen birge qazaq handyǵynyń negizin qalasqan tarıhyndaǵy Baraquly Jánibek emes, Altyn Ordanyń tarıhyndaǵy Ózbekuly Jánibek. Altyn Orda hany men qazaq hanynyń esimderi attas bolǵandyqtan Ózbekuly Jánibekke berilgen «áz» ataýy qazaq hanyna aýysqan. Al shyn mánindegi «áz» degen qurmetti ataýǵa atqarǵan tarıhı qyzmeti men mısıasy arqyly tek Táýke han ǵana laıyq edi. Qazaq handarynyń tarıhynda «áz» degen qurmetke ıe osy - Táýke han.

Altyn Ordanyń hany Ózbekuly Jánibekke «áz» degen qurmetti ataý «ádildigi men darqandylyǵy, aq joldan taımaıtyn adaldyǵy» [Ótemis qajy. Shyńǵys-name.–Almaty: Daık-Press, 2005. 180 b.] jáne «ǵajaıyp musylmandyǵy, ǵulamalyǵy, aqyldylyǵy»[Ábilǵazy. Túrik shejiresi. – Almaty: Ana tili, 2006. 114 b.] úshin taǵylǵan bolsa, musylman dinin qurmetteýdi alǵash ret dalalyq zań-josyq úlgilerine kirgizgen («Jeti jarǵyǵa»), handar men rýbasylaryn bir ortalyqqa zorlyq pen zombylyq, soǵys joldary emes, beıbit kelisim, bátýa sózder arqyly biriktirýge umtylǵan, halyqty aqylmen basqarýǵa kóp kúsh asalǵan Táýke hanǵa «áz» degen qurmetti laqap esim berilgen.

Qoryta kelgende, Qazaq handyǵynyń Orta Azıadaǵy geosaıası tartystarda yqpaldy, tegeýirindi memleket bolyp tolyq qalyptasýy Áz-Táýkeniń tusynda erekshe kúsheıgen. Bul tusta Qazaq handyǵynyń quramyndaǵy rý-taıpalardyń «qazaq» atty etnıkalyq birizdiligi qalyptasqan kóne ári jańa birlestikti memlekettik nyshandarmen rásimdeý aktisi (quryltaı) júzege asqan. «Jeti Jarǵy» - qazaq handyǵynyń bir tutas memleketke aınalǵan, kórshiles túrki taıpalaryna eleýli yqpaly bar el ekendigin pash etetin saıası qubylysty rásimdegen qazaqtyń tuńǵysh quryltaıy. Bul rásimdeý aktisi Kúltóbeniń basynda ótedi. Sol quryltaıdaǵy oqıǵanyń tarıhı jańǵyryǵy halyq jadynda «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» degen ańsar men qurmetke toly sózben shegelengen.