Orta Azıa elderiniń basym kópshiliginde kóneden jalǵasyp kele jatqan bir úrdis bar. Ol - qaltasy men qaryny qalyńdaǵan saıyn nemese basqa da sebeptermen kóp áıel alýǵa umtylý.

El saltynda bul jolǵa qandaı jaǵdaıda ruqsat etiledi jáne ekinshi áıelderdiń qandaı quqyqtary bar? Zań boıynsha kóp áıel alýǵa múmkindik bar ma? Zańǵa qaıshy áreketke barǵandardy qandaı jaza kútip tur?

Osy saýaldardyń jaýaby sizdi qyzyqtyrsa, ári qaraı paraqtańyz.

Kóp áıel alý úrdisi  eskiden kele jatqan neke máselesi. Islam dáýiri qanat jaımaı turyp ta, atalmysh túıtkildi másele Taıaý Shyǵys elderinde bolǵan. Mysaly, evreılerdiń bul úrdisten alys emes ekendigin dáleldeıtin dúnıeler bar. «Kóne ósıet» («Vethıı Zavet») kitabyndaǵy kelesi joldar dálel bolsa kerek: «Lameh te eki áıel alǵan: birinshisiniń esimi – Ada, ekinshisi – Sılla...», «Eger kimde-kim eki áıel alsa, onyń biri – súıikti, ekinshisi – mahabbattan quralaqan».

Islam dini de kóp áıel alý quqyǵyn shektemeıdi, esesine oǵan múmkindik beredi. Qasıetti Quranda «Eger siz jetimderge ádil bola almaımyn dep qoryqsańyz, ózińizge unaıtyn eki, úsh nemese tórt áıel alyńyz» delingen.

Sonymen qatar, sharıǵatta áıel men er adamnyń quqyqtary týraly da aıtylady. Eger birinshi áıel kelesi nekege razylyq bermese, onda er adam basqa áıel ala almaıdy. Kóp jaǵdaıda urpaq súıý maqsatynda nemese birinshi áıeli naýqastanyp qalǵanda razylyq beriledi.

Orta Azıadaǵy musylman elderinde Keńes úkimeti ornaǵan kezde kóp áıel alýǵa jáne qalyńmal tóleý saltyna qatty shekteý qoıyldy. Ýaqyt ótti, dáýir almasty. Keńester kelmeske ketkennen keıin ejelgi úrdis qaıta beleń alýda.

Kóp áıel alý úrdisiniń beleń alýyna ne túrtki?

Atalmysh tendensıanyń trendke aınalýyna birinshi sebep – áıel zatynyń er adamdardan san jaǵynan basym bolýy.

Ekinshi sebep – Orta Azıada áıel zatyna neke qurmaı qalýǵa bolmaıdy. Sondyqtan, ómir boıy jalǵyz bolǵansha, bireýdiń ekinshi nemese úshinshi áıeli bolý munda jón sanalady.

Úshinshi sebep – áleýmettik ahýal tómendep bara jatqan elderde toqal bolý arqyly bala-shaǵa asyraý, kiris kózi retinde sanalýy.

Al negizgi, tórtinshi sebep – toqal alýdyń trendke aınalýy. Eski dáýirde kóp áıeldi tek jaǵdaıy jetken er adamdar alatyn. Qazir jelikkender de jar sanap jarysýda.

Birneshe neke qurýdy zań quptaıdy ma?

Orta Azıa elderiniń barlyǵynda kóp áıel alý úrdisine zańmen tyıym salynǵan. Al Túrikmenstanda byltyr ǵana bul zań kúshine endi. Jańa zań boıynsha birneshe áıeli bar er adamdardy uzaq merzimdegi túzetý jumystary nemese kólemdi aıyppul kútip tur.

Qazaqstanda Keńes úkimetiniń kezinde-aq kóp áıel alýǵa quqyq berilmegen. Táýelsizdik alǵannan keıin qabyldanǵan Konstıtýsıanyń 1998 jyly engen «Otbasy jáne neke» týraly zańynda azamattarǵa bir ǵana neke tirkeýge ruqsat etilgeni anyq aıtylady.

Al Ózbekstanda kóp áıel alǵan adam úsh jylǵa deıin, Qyrǵyzstanda eki jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin. Tájikstan zańy bul normany saqtamaǵan azamattardy eki jyldyq túzetý jumystaryna jegedi nemese ákimshilik aıyppul tóletedi.

Ekinshi áıel neni talap ete alady?

Ekinshi neke eshqashan jáne eshbir jerde tirkelmegendikten, ol árqashan zańsyz bolyp esepteledi. Ajyrasý faktisi oryn aldy delik. Demek, toqal taǵdyry sot otyrysynda, sot úderisinde dáleldermen naqtylanatyn bolsa ǵana oń baǵytta sheshilmek. Onyń ózinde toqaldyń tarapynda onyń balalary jáne syılyq esebinde rásimdelgen múlikter ǵana qalady. Ol er adamnyń jalpy dúnıesine talas týǵyza almaıdy.

Ekinshi nekedegi balalar týrasynda

Eger ákesi toqaldan týǵan balasyn qabyldap, oǵan óziniń atyn, tegin berse, onda balanyń muragerlik quqyǵy bar. Al «Týý týraly kýálikte» «ákesi» degen oryn bos tursa, onda olardyń týystyq qarym-qatynastary joqqa shyǵady.

Trend taýqymeti osynshalyqty aýyr eken-mys. Biraq bul eldegi áıelderdiń, ásirese ekinshi nekege turǵan tómen etektilerdiń óz quqyǵyn belsheden basyp jatsa da «qyńq» demeıtin kónbistigi - tynyshtyqty ustap turǵan birden bir tirek.

Topan sý tobyǵynan kelmeıtinderdiń toqalǵa kelgende tartynbaıtyny da osydan bolar, sirá...