Ulym, sońǵy kúnderi bolyp jatqan soraqylyqtardan seni saqtandyrǵym keldi me bilmeımin, osy bir oılarymdy qaǵaz betine túsirýge qatty asyqtym.

Áleýmettik jelilerde jeldeı esken ótirik-shyny aralas ósektiń qaısysyna senerińdi bilmeı, túıeden túskendeı suraqtaryńmen tyǵyryqqa tireı bastaǵanyńnan týra otyz úsh jyl burynǵy ózimdi kórgendeı bolǵanym da ótirik emes!

Uqsamasań týmaǵyr! Er jetkenińdi endi baıqaǵanymdy qarashy.

Ýaqyt shirkin qamshy saldyrmaıdy...

«Úsh kúndigin oılamaǵan áıelden, úsh jyldyǵyn oılamaǵan erkekten bez» demekshi, osydan jıyrma jyl buryn memleketimizdiń menshiktelip bara jatqan jolyna arasha suraǵan azǵantaı Azamattardyń qatarynda ákeń men de bolatynmyn.

Qazaq jýrnalısıkasynyń qara nary Ermurat Bapıdyń orynbasary bolyp birde Reseıde, birde Qyrǵyzstanda, birde kompúterimizdi arqalap alyp, ár kúni bir páter aýystyryp júrip shyǵaratyn «DATymyzdyń» izbasary «SolDATtyń» da soryn qaınatyp jaýyp tynǵasyn: "Taǵy aıtarym, taǵy bar!" dep solardyń ornyna ashylǵan «SegoDná – Búgin» atty gazettiń Bas redaktory bolyp 7 sanyna qol qoıdym.

Bunyń da jeter jeri jetinshi nómir boldy.

Taǵy da sot.

Tek bul sottar anaý Jeltoqsandaǵy sottan ózgerek...

1986 - jeltoqsanda múmkin, joǵaltatyn eshteńem joq, jalańaıaq stýdent kýrsty qorǵap: "Eshkim kináli emes! Men bastap apardym alańǵa!" degen óz moıyndaýym úshin az ýaqyt bolsa da otyryp shyqqanymdy maqtan tutsam, endi mende SEN bar ediń ulym!

Onyń ústine meniń qamalǵanymdy estirtýge barǵan aǵam Erjanǵa terezeden syrtqa úńilgen qalpy syr bermegen ákem marqum: "Estip jatyrmyn... El basyna týyp jatqan zobalań ǵoı, meıli, ketse kete bersin, kóppen kórgen uly toı, tek, kókeńe (sheshemiz) ázir eshteńe aıtpa, aýyryp qalar" degen sózi de qamshy boldy ma, kim bilsin?

Bul joly meniń isimmen bútin bir «polkovnık po osobo vajnym delam» aınalysqanyna qaraǵanda men de «ósip» qalǵandaımyn...

Taýsylmaıtyn dopros.

Neshe túrli qıturqy suraqtar.

Uzaq ýaqytqa sozyldy.

Bir kúni tergeýshini kútip tursam qasymdaǵylardyń biri: "Olar jaýyz emes pe, erteń ana eki jasar jalǵyz Ulyńdy mashına qaǵyp ketse qaıtesiń, óz-ózińdi ómir boıy keshirmeısiń ǵoı?!"degen sózi áli kúnge qulaǵymda...

Bul sózdiń jáı aıtylmaǵanyn da birden uqtym.

Bul maǵan jasalǵan eń soraqy eskertý edi.

Men birinshi ret shyn qoryqqan shyǵarmyn.

Sonymen ne kerek, "endi gazet shyǵarmaımyn, bes jyl boıy gazetke jolamaımyn, saıasatpen aınalyspaımyn" degen sıaqty birdeńelerdi jazyp bergenim esimde.

Mine, meniń jýrnalısıkam osymen támam!

Qaı jyly Jer daýyna qatysty sherýge Ózińdi jetekteı jónelgenimde ómirimde birinshi ret jolyma turǵan shesheńe meniń ne degenimdi umytpaǵan shyǵarsyń, Ulym?!

Son-oý, 86-da kanıkýlǵa ketpeı, maǵan kameraǵa tamaq tasyp, konvoıǵa jalynyp talaı kúnin tas qamaldyń syrtynda ótkizse de meni qanattandyrǵanyn qalaı umytaıyn?

Tek bul joly ol Ana retinde araǵa tústi. Ony da túsinemin!

Iá, sol kezmen -Eli úshin, Jeri úshin shyrqyramaǵan Azamat janynyń boqqa qonatyn shybynǵa teńelýi shyndyq degenmin!

Anaý Jańaózende qanǵa boıalǵan naǵashy jurtyma arasha túse almaǵanym úshin de ókinetinimdi aıtyp senen keshirim suraǵandaı bolǵanmyn, álde aqtalǵan túrim...

"Men qoryqsam SEN úshin ǵana qoryqqanmyn, SEN endi jigitsiń, óziń sheshshi Ulym" dep synaı qaraǵanymda,«Túskeli turǵan túımedeı bir tal ulyńdy...» dep tunshyǵa jylaǵan shesheńniń betinen súıe aldarqatyp artymnan erip júre bergenińde bir marqaıǵanym ótirik emes.

Tulymshaǵyń jelpildep sońyma jalǵyz ilesseń de, Ótemistiń onyn ertkendeı bir qopańdaǵanymda: "Terezeden kóz almaǵan Ákemdi elestetip, qumǵa sımegen eken ǵoı, táýbe" degenmin!

Sonyń úshin-aq, raqmet saǵan, Qulynym!

Iá, Ulym, biz basqa bir dáýirde týylyp oń-solymyzdy ajyratar ajyratpastan alasapyran zamanǵa kezigip, almaǵaıyp kúı keshtik. Bulyńǵyr ómir súrdik. Biraq biz ózi jarymaǵannyń sarqytyn iship, jalǵan tarıhty jatqa aıtyp tárbıelengen urpaq bolsaq ta, ultjandylyǵymyzdy saqtap qala aldyq...

Solaı bola tura, jastyǵymyz bar, mastyǵymyz bar, qudaısyz qoǵamda tárbıelengenderdiń biri bolǵandyqtan qatelik degenderdiń talaıyn jasaǵanymyz da jasyryn emes. Biz perishte emespiz!

«Bir tentek el ishinde júrmes pe edi?!» dep ah urǵan aǵalardyń arty da biz emes shyǵarmyz?!

Biraq, El, Jer degende eshqashan buǵyp qalmappyz!

Sol jornalshylyǵym úshin basynda biraz ýaqyt jumysqa almaǵandarymen kele-kele túrli shaqyrýlar boldy. Memlekettik qyzmetke barmadym. 

Úlken aqshaly qyzmet usynylǵan da kezder joq emes.

Aramnan mal jıǵan joqpyn.

"Qoldan keletin bir sharýa ǵoı" dep baspanyń aınalasynda júrsem de isime adal boldym. Adamnyń ala jibin attamadym.

Bul hatymnan soń meniń de qandaı jaýyz, zınaqor, alqash, t.t.b. qylmystarym týraly jazyla jatar, sen oǵan senbeıtinińe men kámil.

Tek, shesheń aıtpaqshy: "SENiń bolashaǵyńa kedergi keltiretinimdi de bilemin. Múmkin men úshin taıaq ta jersiń?! Men 21 jasymda Jeltoqsanda muzda jana bildim! SEN menen 1 jas úlkensiń! Erkek toqty qurbandyq! Sony esińnen shyǵarma Ulym! Áıtpese qunyń kók tıyn!"

Osydan jıyrma jyl buryn jazǵan «Patrıotızm» degen maqalamda Israıl aǵamnyń:

Tamshy sýǵa támsil bolyp tańdaıyń,

El qydyrsyn, jel sydyrsyn, shalǵaıyń.

Ul bolý da, qul bolý da qolyńda, 

Qunyń bar da, qurbandyqqa bol daıyn! degen sózin keltirgen ekenmin, taǵy da qaıtalaımyn!

"Budan basqa ýaqyttarda qol qýsyryp qarap otyrdy" degen túsinik qalyptaspasyn. Arada ótken kezderde qolymnan kelgeninshe ultqa qyzmet etýge tyrystym. Qanshama qundy dúnıelerdiń jaryqqa shyǵýyna atsalystym.

Kim ne dese o desin, biraq júz jylda qolǵa alynbaǵan qazaqtyń naǵyz kósemderi «Ahmet Baıtursynuly» men «Álıhan Bókeıhanǵa» tiri eskertkish, tulǵalyq ensıklopedıany shyǵarýǵa sebepshi boldym. Jetekshilik ettim. Reti kelgende osy jobaǵa atsalysqan azamattardyń barlyǵyna alǵys aıtamyn!

Bul áńgimeni nege bastady dep otyrǵan shyǵarsyń?

Birde tap osyndaı tapsyrmamen tanymal tarıhshy aǵamyzdyń aldyna barýǵa týra keldi. Ydysymdy jasyra turyp, aınalshyqtaı bastaǵanymnan-aq «aıran suraı kelgenimdi» baıqaǵan aǵamyz: "Qansha qalamaqy beresińder?" – dep tótesine kóshti.

–Ult úshin ǵoı, aǵa – dep uıala kúlimsirep, kóp bere almaıtynymyzdy túsindire bastaǵanym sol eken: –Asyǵys bolmasań men saǵan bir áńgime aıtyp bereıin – dep táýir konági men lımonyn shyǵaryp ústeldiń ústine qoıdy da, jaılanyp otyryp:

–"Men byltyr jylǵa jýyq ýaqyt boıy Máskeý men Pıterdiń barlyq muraǵattary men qupıa qazynalaryn túgel derlik aqtaryp shyqtym. Aldymda ashylmaǵan esik qalmady. Qaıda barsam da, kúlimdep qarsy alyp, jyly jymıyp shyǵaryp salǵandardy kórgende aqshanyń qudiretin túsindim. Jáne sol muraǵattardyń egde tartqan úlken bir ǵylymı qyzmetkeri: "Siz Reseıdiń barlyq muraǵattaryn erkin aralaǵan jalǵyz qazaq shyǵarsyz. Men mundaıdy buryn kórmeppin", -degende tebirenip ketsem de, ulttyń qamymen emes, «Myrza-jandy» aqtap shyǵýǵa jaraıtyn jarty bettik bolsa da mańyzdy qujat izdep júrgenim esime túskende eriksiz irkildim", dep áńgimesin ári qaraı jalǵady.

–Iá, men memlekettik tapsyrmamen emes osyndaǵy (Qazaqstan) bárimiz tanıtyn armán ultynyń belgili bir azamatynyń arnaıy ótinishimen júrgen bolatynmyn. Meniń qomaqty qalamaqymdy eseptemegenniń ózinde aldymnan ashylmaǵan qupıa esik qaldyrmaǵan, Máskeý men Pıterdiń qymbat qonaq úılerindegi jatqan-turǵanym, iship-jegenim bólek esepten tólenip jatty men oǵan múldem bas aýyrtqan emespin...

Jáne bir qyzyǵy Mırzoıanǵa ol kisiniń qatysy pámılesiniń ıan-ǵa ǵana aıaqtalatyndyǵy. Tipti, týajaty da emes! Qazaqstanda Mırzoıannyń qol qoıǵan álgi haty jaıly áńgimeniń órshı túsken ýaqyty bolatyn. Qazaq ultshyldary ulardaı shýlap, Mırzoıan atyndaǵy kósheler men eskertkishterdi túgeldeı alyp tastaýdy ashyq talap ete bastaǵan tusta ultynyń ulyn qorǵap qalmaq bolǵan azamatty men de eriksiz sıladym. Al sender bolsańdar, anandaı azamatqa bir ensıklopedıa shyǵarý úshin úkimettiń aqshasyn únemdegileriń keledi", –dep údete keldi de, únsiz qaldy. Men tysqa bettedim.

Bul bizdiń ultqa berilgen ádil baǵa edi!

Jańaǵy áńgimeniń áserinen áli aryla alar emespin.

"Oıdy oı qýady" demekshi,umytpasam,Rollan Seısenbaevtyń erterekte oqyǵan «Tron satany» kitaby bolýy kerek, aǵamyzdyń Nodar Dýmbadzeniń qazasyna qalaı barǵandyǵy týraly jol jazbasyndaǵy:

Tbılısı áýejaıynyń aldyna shyqsam, týra bizdegideı kólikteriniń kiltin saýsaqtarynda shyr aınaldyryp júrgen taksıster:

–Taksı po gorodý, taksı mejgorod – dep qorshaı almasyn...

–"Kýda, dorogoı-lap" ózderine tán gúrzilik ádemi aksentpen ishi-baýyryńa kirip barady...

Sál tosylyńqyrap qalǵan men: "Nodar Dýmbadzeniń qazasyna kelip edim, qalaı jetsem bolady, barar jerim qashyq pa?" – degenimshe bolǵan joq, qazdaı tizilip taksıleriniń esikterin aıqara ashyp turyp aldy da: "Qalaǵanyńyzǵa otyryńyz" dep iltıpat kórsetti. Men de jymıyp, "qashyq pa, qansha turady?" - degen suraǵymdy qaıtalaǵanym sol eken:

–Vy, shto, daragoı, obejaete...Siz, son-oý Qazaqstannan bizdiń Nodardyń qazasyna kelip turǵanda Sizden qalaı aqsha alamyz?! Qaısymyzǵa otyrsańyz da qalaǵan jerińizge tegin jetkizip tastaımyz",- degende eriksiz súısingenim bylaı tursyn.., degen saryndas áńgimesi álgi jerde esime sap ete qalsyn.

Osy bir eki áńgimeniń ortaq túıinine ishteı rıza keıipte tebirene tunjyrap kele jatqan kúıi bizdiń de erteń senderdiń arqalaryńda tutastaı bir Ult bolyp uıyıtyndyǵymyzǵa degen senimmen basymdy kóterip aldyma kúlimdeı qaradym.

Jo, joq, jurttyń «Ybyraıyna» degen yqylasym yqylyq atqandyqtan emes, óz ustazym Ǵarıfolla Ánes aǵam kóp aıtatyn: "Qazaqy bala – bala emesten qashan arylar ekenbiz?" degen oı ǵana...

Balapany úshin ǵana shyryldaıtyn talda otyrǵan torǵaı "eshqashan astymdaǵy butaq synyp ketedi-aý" dep qoryqpastan qamsyz otyrady, óıtkeni ol astyndaǵy butaqqa emes, óziniń eki qanatyna senedi, osyny esińnen shyǵarma, Ulym!

Ult kósemi Álıhannyń atylar aldynda Ahmet pen Mirjaqypqa jazǵan hatynda: "Senderdiń tańdaǵan joldaryń – abaqty joly... azapty jol... biraq bir nárseni túsinińder: Baıaǵyda dońyz ben aqqý dos bolypty. Sonda bir kúni dońyz aqqýdy baltyrdan alyp: «Áı, aqqý! Sen kún bar deısiń. Sol kúndi men neǵyp kórmeımin?» – deıdi. Sonda aqqý: «Áı, dońyz! Seni Alla tómen qaratyp jaratqan. Sondyqtan sen aspandaǵy kúndi kórmeısiń!» – depti.

Alla kúndi kóretin urpaq keledi! Sol kúndi kóretin urpaq senderdi eske alatyn bolady. Bizdi rızashylyqpen, úlken qurmetpen eske alatyn bolady. Ókinbeńder! Kúres jolyna túskenderińe ókinbeńder!» dep jazǵan bolatyn. Maǵjan atań da sengen senderge!

Men de senemin!

Aıdalada, son-oý Sheshenstanda jatyp, ashtyqta jegen quıqasynyń dámin umytpaǵan bir sheshen aqsaqalynyń: "Qazaq halqynyń baqyty úshin bir bas kerek bolsa, myna meniń basymdy alyńdar!" degen ataly sózin qazirgi zıaly degen ult uldarynyń biri de aıta almady-aý, sol ókinishti!

Kerisinshe keri tartyp, saqalyn satqandardyń sany kóbeıdi.

Olaı bolsa men-aq qaıtalaıyn sol sózdi...

Qazaq halqyn baqytqa bastar jolda bir qurbandyq kerek bolsa, men qashanda daıynmyn!

Sen de daıyn bol, Ulym!

Úsh emes, El ekige de bólinbesin!

El aman bolsyn!

 R.S.

Sondaǵy aıtylmaı qalǵan oı qaısy deısiń be?

«Ult bolyp uıyp kele jatqan kezde, san ret sút kúıinde tógilgen» eldiń birigýi. Tap osyndaı kezde aırandaı uıýy!

Armanymyz Qudaıdyń berip turǵan bir múmkinshiligin paıdalanyp Ult bolyp ádil saılaý ótkizý edi.Sony da kópsinetinder kún sanap kóbeıip keledi. Mine sol qorqynyshty.

Qazaqty alǵash saılaý mádenıetine úgitteı bastaǵan jyldary marqum, Qudaıbergen Sultanbaevtyń: "qazaqtar aýyl-aýylǵa, rý-rýǵa bólinip júrgende eki ortada emin-erkin Ivan shal ótip ketiptisiniń" keri kelip, o basta Qosanovty qosyp, eldi aldap saılaýǵa shaqyramyz degender shatasqandaryn kesh túsinip alasurýda.

Sońy nemen tynaryn kim bilsin?!

Jeltoqsan jaıly jelbýazdardyń sózine qarsy daý aıtýshylardyń qarasy kóbeıgen shaqta "hronıcheskıı alhash" degendi de shyǵaryp úlgergender úgit-nasıhat jolynda eshteńeden taıynar túrleri kórinbeıdi.

Tipti, Adolf Gıtlerdiń ózin adamzattyń alybyna teńep, aqtap alyp júrgen bir aǵamyz Qosanovty Gıtlerden asqan jaý sanaǵanyn túsine almaı jáne dal bolasyń...

Kezinde Báýkeńdi tuqyrtýǵa tapsyrma alǵandar basqa dym tappaǵasyn: "Baýyrjan Momyshuly - velıkolepnyı komandır, otvajnyı, nahodchıvyı ... no on nıkogda ne podnımaet tost za tovarısha Stalına..". dep ústinen aryz jazǵan komısar P.V.Logvınenko men smersh soldaty Belkov sıaqtylar bizde de jeterlik eken...

Eń qyzyǵy,Ámirjandy Jeltoqsanmen qaralaýshylardyń birde-biriniń Jeltoqsanǵa eshqandaı da qatysy joqtar...

Al, shyndyǵy kerek bolsa, sottalyp bara jatqan bizderdi, birinshi kýrs stýdentterin basyn báıgege tigip aman alyp qalǵan Qosanov edi.

Ol kezde bir tún aıyqtyrǵyshqa túnep shyqsań bolǵany oqýdan shyǵaryp jiberetin zamanda 10-15 kúnnen otyryp kelip oqýyn jalǵastyrǵan jalǵyz jýrfaktyń stýdentteri shyǵar.

"Barǵan joqpyn" dep qasarysyp turyp alǵandardyń talaıy jalǵan jalamen jazyqsyz sottalyp jatqanda «Men bastap apardym alańǵa!» degen ashyq moıyndaýym úshin, jeke kártishkeme jazylǵan qatań eskertýmen qansha kún otyryp kelsem de aman qalýym Qosanovtyń arqasy, Ulym, osyny esińnen shyǵarma. Eger sol joly arashashym bolyp aman alyp qalmaǵanda sen de kelmes pe ediń bul ómirge?..

Bizge túsinistikpen qaraı bilgen ustazdarymyzǵa da myń alǵys! Qyzyl ókimettiń sózin sóılep qyspaqqa alǵan aǵaısymaqtar jazasyn Alladan ala jatar!

Qamaqta otyryp «dáleldi sebeppen» qalyp qoıǵan emtıhandarymyzdy qoıdyrtý úshin keıbir aǵaılarymyzdyń aldyna barýǵa ımenip taǵy da sol Ámirjanǵa ótingenimiz de esimde.

Ásirese, eshqandaı daıyndyqsyz KPSS tarıhynan beretin tik minezdi, eń qatal, sustylaý aǵaıymyz Abdýlpataevtyń aldyna barýǵa qaımyqqanymyzdy nesin jasyraıyn. Beker eken, ásheıinde bir kúıinen taımaıtyn qatal degen aǵaıymyz: "Aınalaıyndar-aý, abaılasańdarshy" – degen meıirli únimen sózge kelmesten zachetkaǵa qol qoıa salǵandaǵy qýanyshtyń ózi bir bólek kúı edi...

Mine, Ulym meniń bar aıtpaǵym osy.

Qosanov prezıdent bola ma, bolmaı ma, ol bólek áńgime.

Artynda arlanatyn urpaǵy baryn oılaǵanymyz da jón bolar.

Daýlasý jaýlasý emes. Osyny túsineıikshi.

Sol birinshi kýrsta birge qamalǵan tórteýmizdiń de tórt kózimiz túgel, oqýymyzdy oıdaǵydaı aıaqtap, qazir Elge qyzmet etýdemiz.

Biraz ýaqyt teledıdar salasynda, mınıstrlikte qyzmet etken Ǵazız Tastaev bul kúnde belgili kásipker, mesenat. 
Belgili  jýrnalıs Seısen Ulyqbekov "Taza El" saıtynyń basshysy. 
On segizge endi tolǵan órimdeı ǵana Gúlmıra Sultanálıeva bul kúni Qazaqstannyń Gúrzi elindegi elshisi! 
Bura tartqan, ótirik aıtqan jerlerim bolsa, meni osy úshtik túzetsin.  
Onyń syrtynda jiger bergen rýxtas dostar, qurbylar qanshama. Biz ol kezde birige alǵanbyz! 
Attaryna zaty saı Shoqan, Abaı sekildi aǵalarymyzdyń da aqyldary az bolǵan joq. 
Barlyǵynyń aldynda basymdy ıe otyryp, uly Abaıdyń «Birińdi Qazaq, biriń dos, Kórmeseń istiń bári bosy!» men Sabyr Adaıdyń «Ár qazaq – meniń jalǵyzym!» tek jıyn-toıda ǵana aıtylar pafosty uran emes, jalpy qazaqtyń uranyna aınalsa deımin.

 Ákeń, Jarly Baıǵanın

(Nurymjan Kereıuly)