Turdybek Qurmethan :

- Berik aǵa, Byltyr 20  naýryzda Qaraǵandy oblysy ákiminiń orynbasary qyzmetinen óz erkińizden bas tartqanyńyzdy bilemiz, odan keıin qaıda, qandaı qyzmet jasap jatqanyńyzdy estimedik. Siz qazirgi kezde qazaqqa eń kerekti azamattyń birisiz. Men sıaqty myńdaǵan qazaq balasy sizdi izdep júrgeni anyq. Qazir qaıda, nemen aınalysyp júrsiz?

– Negizi, meniń mamandyǵym- tarıhshy. Memlekettik qyzmetten ketkeli tarıhı jobalarǵa qaıtyp kelip, osylarmen aınalysýdamyn. Mysaly, osydan bes jyl buryn bastaǵan jobamdy endi bitirip jatyrmyn. Qazaqstandaǵy azamat soǵysynyń tarıhyna baılanysty budan jıyrma bes jyl buryn bastaǵan bir jobam bar. Táýelsizdikke deıin kóptegen muraǵattyq qujattar biz úshin jabyq boldy. Sonyń ishinde aqtardyń quramynda bolǵan «Alash» áskeri týraly eshteńe bilmeımiz.  Mysaly, admıral Kolchaktyń armıasynyń quramynda, ataman Annenkovtyń áskeriniń quramynda úsh polk «Alash» áskeri bolǵan. Bir jarym jyldan beri Máskeý muraǵattarynda zertteý jumystaryn júrgizip jatyrmyn. «Alash» áskeriniń quramynda kimder bolǵan? Biz qazir solardyń bireýiniń de atyn bilmeımiz. Al olar qazaqtyń múddesi úshin bólshevıktermen kúresken batyrlarymyz ǵoı. Sol kúrestiń tarıhyn bilý, sarbazdardyń  aty-jónderin elge jetkizý degen maqsat.  Múmkindiginshe solardy tizim boıynsha jarıalasam dep oılaımyn.

Kelesi jyly 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisiniń 100 jyldyǵy kele jatyr. Ekinshi zertteýim osyǵan baılanysty. Biz patshanyń áskerge qazaq jigitterin alýyna qarsy kóteriliske shyqqan Amangeldini jáne basqalaryn bilemiz. Al biraq «Alash» qaıratkerleri qazaq jastaryn soǵysqa barýǵa úndedi.

Alashtyqtar qazaqtyń jigitteri aýylda jumyssyz bos sendelip júrgenshe el kórsin, jer kórsin, óner úırensin, kózderi ashylsyn dep oılady. 1825 jyly Reseıde bolǵan dekabrıster kóterilisin tarıhtan bilesiz. Sol kóterilisti kimder jasady? 1812 jyly Napoleonnyń áskerin Parıjge deıin qýyp barǵan, Eýropany kórip kózi ashylyp kelgen orys ofıserleri jasady. Dál sol sıaqty «Alash» qaıratkerlerinde aýyldaǵy mal men kıiz úıden basqa eshnárse kórmegen qazaqtyń boıkúıez jigitteri Reseıdi, Eýropany kórip kózi ashylsyn degen oı boldy.

Sol 1916 jylǵy patshanyń «ıýn jarlyǵynan» soń, júz jıyrma myńnan astam qazaq maıdanǵa ketken eken. Olardyń 13 myńy tikeleı maıdan dalasynda bolyp, okop qazǵan. Qalǵandary tylda eńbek etken. Orystyń erkekteriniń bári soǵysqa ketti ǵoı. Qazaq jigitteri solardyń ornyna zaýyt-fabrıkalarda jumys istegen. Sol júz jıyrma myń qazaqtyń kim ekenin eshkim bilmeıdi. Óıtkeni Keńes zamanynda ony ashyq aıtýǵa tyıym salynǵan.

Solardy da izdestirip, aty-jónderin anyqtap jatyrmyn. Iaǵnı, meniń maqsatym ýaqytynda eli úshin kúresken azamattarymyzdy, umytylǵan batyrlardy anyqtap, olardy halqymen tanystyrý, tarıhı ádilettilikti ornatý. Osy arqyly ulttyń namysyn janyp, minezin qalyptastyrý. Osyndaı sımvoldyq baǵyttaǵy jumystar bul.

 

Darhan :

 Aq Berik dep án salǵan halyqyńyz sizdi saǵyndy. Arqalyqqa qaıta ákim bolyp kelińizshi. Bizge qaıta kelý oıyńyz bar ma?

– Shynymen de Arqalyq týraly kóp aıtýǵa bolady. Ómirimdegi eń jaqsy kezeńderdiń biri, Arqalyqta qyzmet istep kóp dos taptym, kóp týys aǵaıyn degendeı qoldaýshy, tilekshi azamattar taptym, árqashanda ol kisilerge alǵysym zor. Áli kúnge deıin habarlasyp tilekterin aıtyp jatady. Jalpy men ol jaqta qalany damytý josparyn jasap, aqshasyn bólip bekitip ketip bara jatqanda orynyma kim kelse de baǵdarlama bar, aqshasy bólinip tur ary qaraı jalǵastyrady degen úmitpen ketkenmin. Biraq shyn máninde óziń josparlaǵan nárseni óz qolyńmen jasaý kerek eken. Kóp nárse men oılaǵandaı bolmady, onyń ártúrli sebepteri bar shyǵar. Aqsha bólingeni emes, aqshaǵa ǵana baılanysty emes eken. Sondyqtan ózimdi Arqalyq turǵyndarynyń aldynda qaryzdar sıaqty sezinem. Álide bir bitpegen isim qalǵandaı. Onyń aldynda Ulytaýda istedim, Jezqazǵanda istedim árqaısysyna janym ashıdy. Arqalyq dep suraq týyp turǵansoń árıne sol josparlardy tolyqqandy bitirsek degen úmitim bar. Qaıda júrsekte biz soǵan qyzmet etemiz.

Tilek:

- Qazirgi bılik qalaı? Opozısıa qalaı? Ekeýiniń bir birine áseri qandaı?

– Ókinishke oraı qazir opozısıalyq tulǵalar bolǵanymen, opozısıalyq kóńil-kúıdiń keń tarlaǵanymen, opozısıalyq kúsh joq. Birikken saıası kúsh joq. Sondyqtan, opozısıa joq dep aıtýǵa da bolmaıdy. Meniń oıymsha, bolashaqta tolyqqandy opozısıa shyqsa, bıliktiń ishinen shyǵyýy múmkin. Óıtkeni búgingi kúni saıası bılikti Elbasy biriktirip turǵan zaman. Elbasy kóp jasasyn,  degenmen de ol kisiden keıin de ómir bar ǵoı. Sonda naqty opozısıa bıliktiń ishinen, qazirgi bılikte júrgen azamattar tolyqqandy bir qarajaty da bar, saıası tuǵyrnamasy da bar solar bolatyn sekildi. Múmkin búgingi opozısıada júrgen saıası tulǵarda solarmen qosylyp úlken bir saıası kúshke aınalar degen oı týady mende. Óıtkeni búgingi kúnde qanshama qurmetteıtin, syılaıtyn opozısıalyq  tulǵalar  bar. Degenmen de búgingi saıası aqýalda olar da kórinbeı ketti. Mysalǵa menen suraıtyn suraqtaryńyz bar, «qaıda kettińiz, ne istep júrsiz» degen, men túgili olar kórinbeı ketti. Kúndelikti saıası málimdeme jasap, bıliktiń árbir qadamyna baǵa berip, baspasóz konferansıalar uıymdastyryp kóptegen úndeýler qabyldap júrýdiń ornyna ózderi joǵalyp ketti. Múmkin ol sharshaǵandy bildiretin shyǵar. Ony opozısıa joq, opozısıa quldyrady dep aıta almaımyz. Múmkin qyzyǵýshylyq joǵalǵan shyǵar, múmkin barlyǵy Elbasymyzdyń kóshbasshylǵyn moındaǵandyǵy shyǵar. Sondyqtan búgingi kúni oppozısá joǵalǵan joq, óz ýaqytyn kútip otyr. Oǵan bastaıtyn bir serkeler, tulǵalar, paıda bolǵanda jınala qalatyn sekildi. Óıtkeni qaı adammen sóılesseńiz de bári bir ákimge me, úkimetke me, mınıstrge me prezıdentke me áıteýir bir óziniń kelispeýshiligin aıtyp jatqanyn jıi estımin. Bári bir sonyń úlken saıası kúshke aınalatyny anyq.

Serik :

Ózińiz sıaqty qazaq ultshyldary bılikte nege joq? Bolsa da nege uzaqqa barmaıdy?

– Jalpy ulttyq taqyrypta, ultjandy, eljandy azamattar bılikte bar. Bizdiń ereksheligimiz; men jáne basqada azamattar óz oıymyzdy ashyq aıtyp júrdik. Sol ashyq aıtyp júretinder bıliktegi keıbir tulǵalarǵa  jaqpaı qalamyz. Bılik degen tutas emes, tulǵaǵa baılanysty, meniń aıtqanym keı tulǵalarǵa unamaı qalǵany sıaqty, basqalardyń aıtqany da bir tulǵalarǵa unamaı qalýy múmkin. Bılikte ózimiz de istedik qoı. Onyń bárin bılik dep bir tutas aıtýǵa bolmaıdy. Ol jaqta da ultshyl, uljandy azamattar bar, biraq olar «artyq» sóılemeıdi, shamasynyń kelgeninshe eline-jerine qyzmet jasaǵysy keledi. Bizben sóıleskende bizden kem emes ultshylydyq pikirin aıtyp, keı kezde bizge qoldaý kórsetip júrgen azamattar bar. Sondyqtan  da meniń oıym ultshyldyq oıyn aıtatyn ýaqyt ta keledi. Kóp nárse iske asyp jatyr, kóp nárse iske aspaı jatyr, biraq qudaıǵa shúkir deý kerek. Kóptegen mádenıetke baılanysty, tarıhqa baılanysty (ózim júrgizgen taqyryp), áleýmettiń de,  ulttyń  da máselesi sheshilip jatqany bar. Sondyqtan nege uzaqqa barmaıdy degen sýbektıvti suraq. Ultshyl retinde meni bılikke unamaı qalǵandyqtan emes, belgili tulǵaǵa unamaı qalǵandyqtan ketirip otyr. Basqalardyń da sebebi sol shyǵar dep oılaımyn.

 

 

A.Mýkabaı:

Beke, kóshi-qon jaıynda,  shettegi kandastaryńyz jaıynda ne aıtasyz? Eger siz osy salany basqarsanyz, jumysty neden bastar edińiz?

– Bul endi kópten beri qordalanǵan másele ǵoı. Aldynda sarapshylardyń Qytaı da, Túrkıa da jáne basqa elderde júrgizgen saýalnamasy negizinde sheteldegi qazaqtardyń kópshiliginiń elge kelý oıy bar degen tujyrym jasady. Al úkimette «keletini keldi, boldy» degen oı bolyp, kvotany toqtatyńdar degen sheshim bolǵan. Shyn máninde bul «ketetini ketti, keletini keldi» deıtin sharýa emes. Ol árqashan júretin úrdis. Óıtkeni ár biri jaǵdaıyna baılanysty kelgen ýaqytynda keledi. Álemniń ár jerindegi qazaqtyń bári biraq tolyq kele almaıtyn da shyǵar. Men oılaımyn barlyq qazaq bizge teń ǵoı, degenmende ónerli, talantty jastardy jastaıynan tańdap, mektepte júrgen kezinen baıqap olardy arnaýly túrde shaqyp, memleket qamqoryna alynyp, arnaıy ınternattarda oqytý  kerek. Jalpy aıtqanda shet elderde júrgen qandastarymyzǵa arnalǵan «Bolashaq» baǵdarlama sekildi baǵdarlama qajet. Elge kelem degen jastardyń talantyn odan ary ashsa, erteń olar elimizdiń maqtanyshy bolady. Olar sóıtip óz aıaqtarynan turyp ketse, erteń áke-sheshe, týys týǵandary da keledi ǵoı. Sosyn árıne kásipkerlik salasy ekonomıkalyq turǵyda aǵaıyndar kelip ımport-eksport salasyndaǵy máselelerde belgili bir jeńildikter bolsa, ony endi ekonomısermen aqyldasý kerek. Degenmen de aǵaıyndardyń eki eldiń arasyndaǵy kásipkerlik isterin damytsa, elge kelip gúlendirip jatsa bizdiń zańǵa baılanysty bári birdeı deıdi ǵoı, al eki eldiń arasynda Qazaqstan men Túrkıa, Qazaqstan men Qytaı, Iran osy eki eldiń arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyqtardy nyǵaıtýǵa belgili bir jeńildikter bolsa. Óıtkeni sol memleketterdi bizden kóri sol jaqtan kelgen qandastarymyz jaqsy biledi. Biz ol memlekettiń mekemelerinen aldanyp qalsaq, olar aldanbaıdy. Sondaı bir saýda, ekonomıkalyq jaǵynan jeńildikter bolsa, bir jaǵynan ol jaqtaǵy mekemeler, zaýyttar istep jatyr ǵoı. Sondaı bir kishkene bolsa da naqty- naqty qadamdar kerek sıaqty dep oılaımyn. Buryn eń kóp másele adaptasıa, til máselesi, zań máselesi solardy aıtatyn, qazir endi oǵan kóbisiniń eti úırendi. Kelip jatqandar da qandaı máseleler baryn jobalap biledi, qalaı aıaqqa turyp ketemiz dep psıholgıalyq jaqtan daıyn bolyp keledi. Jumys joqtyǵynda bilip, qazir bárine daıyn bolyp kele jatyr.

Ózim Arqalyqta ákim bolyp turǵanda arnaıy oralmandarmen kezdeseıinshi dep edim, sóıtsem olardyń tizimi eshkimde joq eken. Sosyn habarlamamen shaqyrdym. Sóıtip keldi, kóńil-kúılerin, qandaı máselelerińiz bar bárin aıtyńyzdarshy dedim. Olar tirkeý máseleleriniń qıyndyǵyn aıtty. Sosyn sizderge arnaýly kóshi-qon polısıasy  bolsyn bárine aıttym, eshqandaı shekteý bolmasyn dep, kelińizder, týystaryńyzdy ákelińizder Arqalyqta eshqandaı shekteý bolmaıdy dep, ákimi retinde  qoldaýymdy bildirip janashyrlyǵymdy bildirdim. Olardyń da bıliktiń qoldaýy blinip, ákimniń nazary aýyp jatqanyna kóńilderi kóterilip qaldy. Ózim de senderge bireý oralmansyńdar dep tısip jatsa maǵan kelińder, senderdiń quqyqtaryńdy men qorǵaımyn dep árqaısysyna óz  tilegimdi aıtyp qoıdym. Mine biz sonyń bárinen óttik, endi qosymsha talantty balalardy tartýdy jolǵa qoısaq, erteń áke sheshsin ózi-aq alyp keledi.

Turmagambet

Ulttyq partıa kurý týraly aıtylyp júr… Buǵan ne deısiz?

– Jalpy, bizde Konstıtýsıa boıynsha etnıkalyq, dinı t.b. baǵyttaǵy partıalar qurýǵa resmı túrde ruqsat joq. Jaqynda Jarylqap Qalybaı osyndaı partıa qurý jóninde úndeý tastady.Muhtar Shahanov óz málimdemesin jasady. Menińshe bul jaıdan jaı týyp otyrǵan dúnıe emes, bul qoǵamdaǵy suranys. Bunyń sebebi qordalanyp qalǵan kóptegen ulttyq máselelerdi qorǵaıtyn, ulttyń múddesin jetkizetin saıası uıymnyń bolmaýynda. Ult múddesiniń keı kezderi eskerilmeı, tipti keı kezderi taptalyp jatqandyǵynda. Búgingi Parlamentte osy máselelerdi aıtatyn azamattar az. Buryn Muhtar Shahanov, Amangeldi Aıtaly, Bekbolat Tileýhan sıaqty azamattarymyz bar edi. Búgingi kúni de bar sekildi, biraq dál solar sıaqty ótkir máselelerdi kótermeı jatyr. Óıtkeni bári de bir partıanyń ókili bolǵasyn partıamen aqyldasady. Ásirese qazirgi álemde, onyń ishinde dál qasymyzdaǵy memleketterdegi geosaıası úrdisterdi kórip otyrǵan halyq «myna ulttyń múddesin kim qorǵaıdy, kim jetkizedi?» dep ýaıymdaıdy, qobaljıdy. Sondyqtan Jákeńniń kótergen bastamasy, árıne, oryndy. Bizge jalpyulttyq deńgeıdegi pikirtalas, pikir almasýdy jandandyrý kerek. Óıtkeni búgingi kúni ulttyq saıası sana- sezim, jalpy kózqaras tuıyqqa tirelip, tipti keı jerlerde usaqtalyp bara jatqan sıaqty. Zıaly qaýymymyz, aqsaqaldarymyz da aıta-aıta sharshaǵan shyǵar.  Orta býyndaǵylar ózderi yryń-jyryń. Bir jaǵynan saıasatta «Nur Otannyń» basymdyqqa ıe bolyp, opozısıanyń kórinbeı ketýi. Biraq saıası kúshter kórinbeı ketkenimen opozısıalyq saıası sana-sezim qalady ǵoı. Sondyqtan qazir qoǵamǵa ulttyq pikir almasý, ulttyq dıalog jetispeıdi. Ulttyq múdde máselesi Astanadaǵy saıasatkerler úshin de bir syn, talap. Eger qoǵamda osyndaı suranys bolyp jatsa, onyń sebebi nede dep olar da oılanýy kerek. Ulttyq partıanyń qurylýyna tyıym salynǵanymen báribir mundaı izdenis bolýy kerek. Qazir «Alashordany» jıi aıtamyz. Olar da sonaý alasapyran zamanda ult úshin bireý jaýapkershilikti moınyna alýy kerek dep partıa qurdy ǵoı.

Meniń oıymsha qazaqtyń máselesin kótere biletin, aıta biletin tulǵalar parlamentte bolýy kerek. Qandaı partıanyń atynan barady, másele onda emes. Muhtar Shahanov bolsyn, Jarylqap Qalybaı bolsyn, Jarmahan Tuıaqbaı, Oraz Jandosov, Ǵalymjan Jaqıanov, Bolat Ábilev, Ámirjan Qosanov bolsyn. Saıasat jaǵynda júrgen basqa da azamattar kóp qoı. Solardyń bári parlamenntte bolsa, elimizge, ultymyzǵa tek paıdasy bolmasa zıany tımes edi. Sondyqtan da qoǵamda qanshalyqty saıası tujyrymdamalar, pikirler bar, bolashaqta sonyń bári de parlamentte kórinisin tabýy kerek degen pikirdemin. Bılik eskerýi úshin bul talapty aıtý kerek, jetkizý kerek.

(Jalǵasy bar)