Kez-kelgen otbasynyń, mekemeniń, memlekettiń óz qupıasy bolady. Qupıalyq degen- eń aldymen qaýipsizdik, tynyshtyq. Sondyqtan da ol tártip- birlesip ómir súrip otyrǵan adamdardyń amandyǵy men senimdiligi bolyp tabylady. Qupıa dep sanalǵan máseleniń úlken-kishi bolýyna qaramastan qatań saqtalýy qadaǵalanady. Eger alda-jalda áshkerelenip basqalardyń qulaǵyna jetse otbasy jóninen tirshilikterine zardap týdyrýy, eń keminde sol áýletti uıatty jaǵdaılarǵa qaldyrýy múmkin. Al, eger mekeme bolsa, syrdyń shashylýy ol ujymnyń is-sharalaryna tıimsizdik ákelýmen birge ondaǵy adamdardy alataıdaı búldirip yntymaǵyn buzýy ǵajap emes. Memleket jóninen tipti bólek. Ekonomıkalyq, memleket qorǵanysy, ǵylym tehnıkasy jaqtarynan da kóptegen qupıalyq erejeleri belgilenedi. Ony qatań saqtaý nazarda ustalady, onyń asa mańyzdy bolǵandyǵynan da arnaýly qaýipsizdik mekemeleri jumys isteıdi. Qupıalyqty saqtaýǵa, ony áshkereleýshilerge qarsy ymyrasyz kúres ashyp qatań jazalaý amaldaryna barady. Árıne, bunyń bári qajettilik, bolýǵa tıisti qaǵıdalar. Qupıalyqtyń sıpaty eki túrli bolady, birinshisi, paıdaly, eshkimge zalalsyz, saqtalýy jaqsylyqqa kepil bolatyndary. Ekinshisi, qaskúnemedikke, zulymdyqqa qurylǵan qupıalyq. Árıne mundaı halyqqa, onyń mal-múlkine apat alyp keletin josparlardy áshkereleý, aldyn alý qudaı aldynda da, qoǵam aldynda da eń durys jol. Bul arada bizdiń aıtpaǵymyz memleketke, áleýmetke qarsy baǵyttalmaǵan ishki qupıa syr. Joǵaryda aıtqanymyzdaı ár orynnyń, ár áýlettiń ózine ǵana tán ustanymdary deýge bolady. Endeshe sózdiń taralýy, syrdyń shashylýyna ne sebep? Erteden kele jatqan «balaly úıdiń urlyǵy jatpaıdy» degen mátel bar. Aqyl-esi tolyspaǵan, keler-keterdi, jaqsy men jamandy ajyrata almaıtyn sábılerdiń aldynda úlkender aýyzyn baǵyp sóılegen, júris-turys, is-árekette de qatty abaı bolǵan.Olardyń kózinshe qatty saqtyq jasap otyrady. Bul ádeptilik jáne tárbıe tásili edi. Kezi kelgende eskertý jasap aýzyna berik bolýdy qadaǵalap otyrady. «Bala, balanyń isi shala»- dep aıtatynymyz osy. Al, endi dapdardaı úlkender jaǵynan sóz taralýy múmkin be? Árıne múmkin. Eń aldymen ańqaý jáne aqymaqtaý adamnan syr shashylady, sonan soń aıtpasa tura almaıtyn, sóılemese júre almaıtyn júıkesi buzylǵan «aýrý» adamnan áńgime shyǵady. Endi úshinshisi, ashýǵa aldyrǵan álde nıeti buzylǵan bir jannyń qasa-qana ósekteýinen, ǵaıbattaýynan órtteı qaýlaıdy. Bunyń zardaby da úlken bolyp asqynsa adam óltirip tynady, eń kemi onyń aqyry abyroısyzdyqqa aparyp soǵady. Sóz tasý degen- úlken dert. Ol sonaý zamandardan qazirge deıin adamdar arasyn jaılap alǵan jaısyz jaǵdaı. Adamdyq quqyq máselesine aınalsa zań arqyly qýdalanady jáne aqshalaı tólem salynady. Odan beri ádepten attaý bolyp sanalyp, aıyp taǵylady. Dinı jaǵynan aıtar bolsaq ósek aıtyp adamdardy ala jańqa jasaý, syrttan ǵaıbat aıtyp birdi birge soǵý kúná dep sanalady. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) «Ǵaıbat aıtpańdar, ǵaıbat sóıleý jańa ǵana qaıtys bolǵan baýyryńnyń etin jegenińmen birdeı»- degen. «Bolǵan jaǵdaıda aıtý da ǵaıbatqa jata ma?»-degen de; «Bolǵan jaǵdaıdy basqa jerde aıtý ǵaıbat. Al, bolmaǵandy aıtý zalymdyq»- degen qatań tıym salyp. Demek, bul dúnıelik jáne aqyrettik qasireti bar.
Osmanly zamanynda (qysqartyp aıtaıyn) Ybyraıym taqıashy degen kisi eski qorasynyń buryshyn qazyp jatyp úsh qumyra altyn taýyp alypty da «Osyny áıelime aıtsam ba eken, aıpasam ba eken»-dep oılaıdy da áıelin synap kórý úshin altyndy kómip qoıa turyp úıine kelip «Túnimen ishim aýyryp shyǵyp edi, tańǵa jýyq uıyqtap ketken ekem, oıansam myna jumyrtqa jatyr, sen ony eshkimge aıtpa»-dep áıeline taýyqtyń jumyrtqasyn ustatyp úıinen shyǵyp ketipti. Besin namazynan soń kóshege shyǵyp bazardy aralap júrse, jurttyń bári «Ybyraıym qyt-qyt...»-dep mazaqtap júr deıdi. Kúdigi shynǵa aınalǵan Ybyraıym álgi taýyp alǵan altyndy áıeline sezdirmeı, shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı túgelimen meshit salýǵa jumsapty. Sol qutpıalyqtyń arqasynda Topqapynyń qasynda «Ybyraıym taqıashynyń meshiti» «Alllahý ákbar!»- dep áli kúnge deıin azan salyp tur...
Dáýletbek Baıtursynuly
