Ábdirashıt Bákiruly,
pýblısıs, fılosof

– Jylda Jeńis  kúni  qarsańynda sary-qara tústi  georgıı  baýlary  sánge aınalady. Sán degennen góri,  arnaıy  naýqan dese  de  bolǵandaı. «Georgıı lentasy»   shyndap kelgende  ımperıashyl kór­shimizdiń ıdeologıalyq  qarýyna aınalyp  bara  jatyr» deıdi qoǵam  bel­sendileri. Al, Oraldaǵy avtosherý budan da soraqy. Sizdiń oıyńyzsha,  georgıı lentasyn  jandandyrý –  Reseı ıdeologıasyn  sanaǵa sińirýdiń  bir kórinisi me?

– Árıne, ol lenta qyzdar taǵatyn bantık emes – el aýzynda «kolorada qońyzy» degen atpen áıgili boldy. Men oǵan emes, Reseıde 2005 jyly ǵana paıda bolǵan «georgıı lentasyn» keýdege taǵýshylardyń pıǵylyna nazar aýdarsaq deımin. Nege deseńiz, Qazaqstan úkimeti jurtshylyq narazylyǵyn baıqap, Jeńis kúnine oraı ulttyq naqyshtaǵy, týymyz tústes belgibaý usyndy. Biraq, qazaqstandyqtardyń biraz bóligi ony moıyndamaı, «georgıı lentasyn» taǵyp júr. Sóıtip, olar osy áreketimen áli de Qazaqstan memleketiniń táýelsizdigin  moıyndamaı otyrǵanyn kórsetti.  Negizinde, olar Qazaqstan azamattary retinde qolǵa qarý alyp, Otan qorǵaýǵa quqyly. Alaıda,  erteń Ýkraınadaǵydaı kún týa qalsa ne bolady? Olar qoldaǵy qarýdy kimge kezenbek?  Osy másele bizdi oılandyrýy tıis. Sóıtip, 9 maı – soǵys qurbandaryn eske alý kúnderi – aramyzda qanshama «jansyzdar» júrgeni anyqtaldy. Olardy  Reseıdiń barlaý qyzmeti nazardan tys qaldyrmasy anyq. Óıtkeni, Ýkraınadaǵy jaǵdaı kórsetkendeı, olar kórshiles elderdi Reseı qyspaǵynda ustaýdyń senarılerin aldyn ala daıarlap, qaǵazǵa qattap qoıýǵa mashyqtanǵan. Endeshe, ondaı qaýiptiń aldyn alýshy Qazaqstannyń «Syrbar» qyzmeti myna «lenta» máselesine qalaı jaýap berer eken? Ol jaǵy qupıa, múmkin, bir oılaǵandary bar shyǵar… Alaıda, ádettegideı únsiz qalmasa eken dep úmittenemin…
Endi, «ıdeologıa» máselesine keleıik: Ýkraınadaǵy oqıǵalar bastalar aldynda Reseı saıasatynda «orys álemi» degen termın paıda bola ketti. Barlyq aqparat quraldary «Reseı orys álemin qorǵaıdy» dep jar saldy.  Qyzdy-qyzdymen Dýma «orys álemin» qorǵaý úshin prezıdent Pýtınge ásker qoldanýǵa ruqsat degen sheshimdi qolma-qol shyǵaryp berdi. Biraq, qandaı «orys álemi» týraly sóz bolyp otyr? Eger, orystardyń da álemge tarydaı shashylǵan,  Amerıkada,  Avstralıada, Azıada, Eýropada ómir súrip jatqan halyqtyń biri ekenin eskersek, onda bul  − «Pýtın áskeri álemge qarsy turady» degen sóz be?  Onyń ústine, ákki chekıske kez kelgen núktede «orys álemin qorǵaýdy» uıymdastyra salý sonshalyqty qıyn sharýa ma?.. Al, burynǵy postkeńestik respýblıkalardyń birqatarynda «orys faktory» áli de kúshinde.  Endeshe, «orys álemin qorǵaý» saıasaty óziniń mazmuny jaǵynan «agresıalyq» bolyp tabylady jáne de, ol jaqyn kórshilermen shektelmeýi múmkin. Sondyqtan, álem Pýtınge «neoagressor» retinde qaraı bastady.  Ol az bolǵandaı, Reseıdiń keıbir saıasatkerleri «ıadrolyq soǵysty» «eske alyp» – Pýtınniń  «orys álemi» saıasatyna tuzdyq quıyp qoıdy. Biraq, qazirgi zamanda bir-birin qorqytyp-úrkitý men elder arasyndaǵy ashyq konfrontasıa eshkimge jeńis ákelmeıdi. Onyń ústine, ózderinde ıadrolyq qarýy bar elderdi eshqandaı «ıadrolyq soǵys» degen qoqan-loqymen qorqyta almaısyń… 
Endi, lentanyń «ekinshi ıdeologıasyna» toqtalaıyq:  búginde  «orys álemine» jaýap retinde «aǵylshyn», «úndi», «qytaı», «nemis» jáne t.b «álemder» paıda bola ketpesine kim kepil bola alady?  Bylaı qarasań − ol da múmkin nárse. Ulttyq sezim tek orystarǵa ǵana tán emes shyǵar? Sondyqtan, «georgıı lentasy» baspasózde bizdiń keıbir ultshyldar aıtatyndaı «jáı shúberek» emes, ol − Qazaqstandy bólshekteýdiń astyrtyn quraly. Al, shegaralas oblystarda, ol − separatızmniń qaınar kózi bolyp tabylady. Máselen, biz dinı negizdegi terorızmdi zańmen qalaı qýdalasaq, munda da solaı bolýy kerek. Ol «terorızm» men «bul terorızmniń» asa kóp aıyrmashylyǵy joq. Iaǵnı, biz «lenta ıdeologıasyn» memlekettik qaýipsizdik turǵysynan baǵalaýǵa tıistimiz. Oǵan Táýelsiz memleket retindegi statýsymyz tolyq múmkindik beredi.
– Siz bir maqalańyzda demokratıalyq jáne avtorıtarlyq qoǵam týraly oı qozǵaısyz. Onyń syry nede?
– Jalpy, bul ózi aıta-aıta jaýyr bolǵan taqyryp qoı. Iá, men solaı oılaımyn. Avtorıtarızm qalaı paıda  bolady? Birinshiden, ulttyq faktordy ataımyz. Bizdiń halyqtyń ıerarhıalyq sanasyna saı eń joǵarda «Jaratýshy», «Qudaı», «Táńir» ıdeıalary tur. Odan tómengi satyda «Árýaq» tur. Odan keıingi satyda – «Aqsaqal» tur. Budan baıqaıtynymyz, qazaq jurty ejelden óz mentalıteti jaǵynan avtorıtarly júıeni qabyl­daýǵa rýhanı-mádenı turǵydan daıyn ekendigin kóremiz. Biraq, halyqtyń bul erekshe qasıetin «avtorıtarızmdi týdyrýshy tikeleı sebep» dep aıtýǵa negiz joq. Óıtkeni, bul qasıetter, eń aldymen, adamı qatynas ıerarhıasyn beıneleıdi. Árıne, eger, avtorıtarızmniń bar áleýeti memleketti nyǵaıtýǵa jumsalsa, onda ol sırek jaǵdaıda ońdy qubylysqa aınalýy da múmkin. Tarıhta ondaı el bıleýshisi bolǵan, ol – nemis ulty men ómirsheń memlekettiliginiń negizin qalaǵan Bısmark! Bıliktiń qandaı túri bolmasyn «ádilettilik» prınsıpi negizinde qurylmasa − bılik maǵynasy keri sıpatqa: paıdaqumarlyq, man­­sapqorlyq, qýlyq, ótirik, aıarlyq jáne t.s.s. tolyp jatqan jaǵymsyz qubylystarǵa ıe bolyp shyǵady.  Eń ókinishtisi, ýaqyt óte kele «ár halyqtyń bıligi ózine saı» degen prınsıpke súıene kele, ol jaǵymsyz minezdiń bári «ult minezi» retinde qaras­tyryla bastaıdy… Onyń qazirgi aty − «boratızm». Sondyqtan, qoǵam men memleket araqatynasynda shyndyq, ádildik, zańdylyq sekildi qasıetter alǵa shyǵýy tıis. Sonda ǵana memlekettiń kúsheıýine, búkil halyqtyń bir maqsatqa jumylýyna onyń bıligi qyzmet etetin bolady. Al, oǵan barýdyń jalǵyz ǵana tetigi – demokratıa! 
Qazirgi qazaq eliniń armany − kúshti memleket qura otyryp, asa qıyndyqpen kelgen táýelsizdikti máńgilik etý! Biraq, oǵan kedergi kóp. Endeshe, osy maqsatqa kederginiń bárin «ult bolashaǵyna qarsylyq» dep sanap − ol halyqtan moraldik baǵasyn alýy qajet. Avtorıtarlyq basqarý mynadaı keleńsiz qubylystardy týdyrady: 1. Memlekettik qyz­metkerlerdiń jeke kásipkerlikpen jappaı aınalysýy; 2. Memleket resýrstaryn ózderiniń komersıalyq maqsattaryna paıdalanýy. 3. Memlekettik qyzmetkerlerdiń memleket pen halyq aldyndaǵy jaýap­kershiliginiń joıylýy. 4. Birneshe ret ja­rıa­lanǵan qarjy amnıstıaǵa qara­mastan, ózderine korrýpsıalyq jolmen túsken tabysty memleketpen bólis­kendi qalamaýy. Iaǵnı, sheneýnik óz qaltasynyń qamyn oılaıdy. Son­dyqtan, ol árbir memlekettik isti tek óz paıdasyna kedergi keltirmese ǵana oryn­daıtyn bolady. Eger, memlekettik is qandaı da bir sebeptermen shendiniń qaltasyna túser paıdany shekteıtin bolsa – ol eshqashan oryndalmaıdy. Minekı, av­torıtarlyq bılik osyǵan qarsy turýǵa qaýqarsyz. Al, oǵan onyń oryndalýyn qa­daǵalaıtyn memlekettik mehanızmderdiń álsizdigi, korrýpsıanyń órship ketýi meı­linshe kómektesedi. Nátıjesinde, memle­ket pen qoǵamda oryn alyp otyrǵan keleń­siz qubylystardyń barlyǵy jalǵan aqparattarmen búrkemelenip, memleket te ishten ydyraı bastaıdy…  Sondyqtan, av­to­­rı­tarlyq bılik týraly aıtqanda, ony «ózin-ózi ishteı jep jatqan bılik» deý − shyndyqqa meılinshe jaqyn! 
– Jańa tehnologıalar men zaman aǵy­myna oraı «qara altynnyń» dáýiri ótip bara jatqany belgili. Bul jaǵdaıda utylatyn eń áýeli biz sıaqty shıkizatqa qaraǵan elder emes pe!
–  Árıne, onyń sebepteri óte kóp. Biz sonyń bizdiń oıymyzsha mańyzdy dep esepteletin birneshe sebepterine ǵa­na toqtalyp keteıik: Birinshi sebebi − mem­lekettik ıdeologıadan týyndaıdy. Naqtyraq aıtsaq: keńestik zamanda qazaqta jumysshy taby boldy deı almaımyz. Ol kezde  (qazir de) aýyldarda mal sharýashylyǵymen aınalysqan qazaqtar shashyrańqy kúıde  boldy.  Mine, onyń zar­dabyn ındýtrıalızasıany talap etken qa­zirgi zamanda kórip jatyrmyz;  Ekinshi sebep − bizdiń dilimizde jumys adamyna degen qurmet qalyptaspaǵan. Sóz júzinde «jumysshy − qurmetti ataq» deımiz, biraq, is júzinde ár qazaq óz balasynyń bastyq bolǵanyn qalaıdy. Bastyq bolǵanda da «aqylymen el basqaratyn basshy» emes, «korrýpsıoner bastyq» bolsa dep dámelenedi. Son­dyqtan, qazaqtardyń óz balalaryn qalaıda oqytyp, «adam qata­ryna» qo­sýǵa umtylysy eren. Árıne, onyń esh óreskeldigi joq, alaıda, biz osy um­ty­lysymyzben korrýpsıaǵa jem bolyp bara jatqanymyzdy uqpaımyz. Mysaly, elimizde ne kóp zańger, qarjy mamany, ekonomıs kóp. Biraq, osynshama gýmanıtarlyq mamandyqty sıdyra alatyn ekonomıka bar ma bizde? Ol joq. Aqyr sońynda, jastar jumyssyzdar qataryn toltyrady. Biraq, osyny kóre otyryp, biz balany qymbat oqýǵa berýdi toqtatpaımyz. Keıin, ony jumysqa turǵyzý úshin myńdaǵan dollar para berip – taǵy da shyǵynǵa batamyz. Onyń ústine, qazaq kóbine kóp balaly, sondyqtan, birin oqytsaq, ekinshi-úshinshilerine shama joq… Al, táýelsizdikten keıin burynǵy bilim berý júıesi qırap, ornyna basqa júıe qalyptasty. Biraq, jańa júıe irgeli ǵy­lymnyń kósegesin kógertpedi. Kerisinshe, jalǵan «ǵalymdar» qaýlap shyqty. Ol az degendeı −  keńestik zamannan kele jatqan bilim berýdegi korrýpsıany stýdentter men oqýshy deńgeıine jetkizdik. Endi − dıplomdy satyp alýǵa stýdent arlanbaıtyn, aqsha úshin ótirik baǵa qoıýǵa muǵalim arlanbaıtyn jaǵdaıǵa tap boldyq. Mine, qarasańyz – osyndaı ortada óndiristiń sharyqtap ketýi múmkin be? Eshqashan! Qudaıǵa shúkir, qazir jastar kásipkerlikke den qoıa bastady. Kezinde, «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha baılardyń balalary, odan soń aqyryndap qabiletti jastar shet elderge oqýǵa attandy. Al, endi, shet eldiń ozyq tehnologıasyn «qolmen ustap, kózben kórip» keletin, ony óz elimizde kásipke ushtastyratyn jumysshy jastardy shetelge jiberý boldy ma? Bolǵan joq, áli de bolmaı tur.. 
Úshinshi sebep −  bizdiń bılik, kóp jaǵdaıda, «naryqtyń óndiristi tabıǵı túrde retteý qabiletine» sheksiz senip qaldy da,  kásipkerliktiń damýyna yqpal etý jaýapkershiligin óz moıyndaryna júkteýden bas tartty. Alaıda, bıznes pen óndiriske bólinetin qarjyny bólý tetikterin óz qolynda ustap qalýdy umytqan joq… Al, buǵan, ǵasyrǵa jýyq «josparly ekonomıka» aıasynda úkimettiń qolyna qaraılap «paternalızm» dertine shaldyqqan qoǵam qarsylyq tanytpady,  bastamany óz qolyna ala almady. 
Tórtinshi sebep – óndiristiń damýy úshin «alǵashqy kapıtaldyń» bolýy mańyzdy. Bizde júrip ótken alǵashqy jekeshelendirýge qol jetkizgender «jekeshelengen kásiporyn óz maqsatyna saı jumys jasaýy tıis» degen «jekeshelendirý talabyn» oryndamady. Onyń ornyna kásiporyndarda saqtalǵan jyljymaıtyn múlik pen qural saımandardy metal synyqtary retinde Qytaıǵa satyp, ǵımarattardy jalǵa berýmen ǵana aınalysty. Iaǵnı, olar tez paıda tabý jolyn ǵana kóre bildi. Al, óz maqsattaryn − memlekettiń strategıalyq damýymen ushtastyrmady. Oǵan olardyń ne − óreleri jetpedi, ne olardy  «qaltaǵa túsip turǵan kók qaǵazdyń» (dollardyń) mysy basyp ketti. Meniń oıymsha – osy ekeýi de boldy. Sóıtip, kenetten paıda bolǵan «ulttyq býrjýazıa» men «qarjylyq olgarhıa» formasy jaǵynan «zamanaýı» (aqshany beıbereket shashý, shetelderge qydyrý, restorandar, ysyrap- pont t.t.) bolsa da, ónerkásipti damytý men ozyq tehnologıany ıgerý jaǵynan – feodaldyq zamanda qalyp qoıǵandaryn kórsetti. Sondyqtan, ol ortada «jańa tehnologıa» taqyrybynan góri, áli de «jas toqal» taqyryby mańyzdyraq bolýy jalǵasyp keledi… 
Besinshi sebep − tehnologıa úzdiksiz damyp jatqan búgingi zamanda kásipkerliktiń qaınar kózi ǵylym men bilimde. Biraq, ázirge biz ondaı jaqsylyqty kóre almaı, jemisin jeı almaı otyrmyz. Nege? Sebebi, bizde óndiris pen ǵylymnyń arasyndaǵy altyn kópir qırap qaldy. Basqasha aıtsaq: «ǵylym − kúıredi, óndiris – qırady, óndiris – qırady, ǵylym – kúıredi». Endi ǵana osy qatelikti kóre bilgen, biraq, kezinde Ulttyq Ǵylym akademıasyn taratyp jibergen Úkimet máseleni retteýge jantalasyp jatyr. Qanshama ýaqyt tekke ketti deseńshi! Qazaqstan óziniń tabıǵı jaǵdaıyna baılanysty – álemdegi ozyq ǵylym men zamanı teznologıanyń avangardynda turatyn el edi ǵoı − saýatty halqy, qazyna-toly baılyǵy jetip artylady. Al, ázirge biz ózge memleketter óndirgen taýarlardyń tutynýshylary ǵanamyz.
Altynshy sebep – «korrýpsıa astaýynan jem jep úırengen sheneýnikter». Ol týraly kóp aıtýdyń qajeti joq shyǵar… 
– Siz aýyl máselesi týraly kóp jer­de aıtyp júrsiz. Ózińiz de «aýyldan shyqqanyńyzǵa» maqtanyshpen qa­raıtynyńyzdy ınternettegi jeke paraq­shańyzdan bildik.  Qazirgi aýyl týraly, aýyl sharýashylyǵy týraly ne aıtar edińiz?     
– 11 aqpanda Elbasynyń bastamasymen «Qazaqstanda jasalǵan» atty aksıanyń bastalǵanyna da úsh aıdyń júzi ótti. Ol týraly BNews.kz agenttigi «5 mamyrda As­tanada bastamany qoldaýshy «Qazaqstan – 2050» Qoǵamdyq uıymynyń tóraǵasy Danat Jýmın óz zertteýleri týraly málimdeme jasady» dep habarlaıdy. Danattyń aıtýy boıynsha, olar úsh aı boıy 222 sýpermarketter men elimizdegi iri saýda oryndarynyń 60%-ǵa jýyǵynda baqylaý jasapty. Saýda oryndarynyń 80%-y «Qazaqstanda jasalǵan»  atty arnaıy sóreler ashypty. Alaıda, sórelerde tek qazaqstandyq taýarlar turmaǵanyn aıtady. Onyń 30%-yn shet el taýarlary toltyryp tur eken. «Nege bulaı»?» degen suraqqa Jýmınniń ber­gen jaýaby da qyzyq, onyń oıynsha − mundaı óreskeldik saýda oryndarynyń aksıaǵa salǵyrt qaraǵanynan týyndap jatsa kerek… Shynynda da solaı ma? Sonda, qazaqstandyq taýardyń bolmaǵanyna kináli saýda ortalyqtary bolyp shyqqany ma?  Bul qanshalyqty shyndyqqa saı? 
Elbasymyz N. Nazarbaev Úkimettiń ke­ńeı­tilgen otyrysynda aldaǵy bes jylda qazaqstandyq ótimdi taýarlardyń keminde úsh-tórt túrin álemdik naryqqa shyǵarý qajet degen tapsyrma berdi. Osyǵan deıin Qazaqstan álemdik naryqqa shıkizattan ózge astyq satyp keldi. Qazaqstan bıdaıy suranysqa ıe. Sebebi, klımattyq erekshelikterge baılanysty makoron óndirisinde paıdalanylatyn qatty bıdaı sorttary Kanada men Qazaqstanda ósedi. Iaǵnı, bizge bıdaıdy brend retinde usynýǵa tabıǵattyń ózi yqpal etken. Biraq, biz tabıǵattyń bergen bul syıyn durys paıdalana aldyq pa? Qazirgi jaǵdaıymyzǵa qarasaq – «paıdalana almadyq» desek bolady. Shyndyǵynda da, biz bıdaı ósirý tehnologıasy  boıynsha  Kanadanyń shańyna ilese almaımyz. Mysaly, áli kúnge deıin jaýyndy jyldary bitik ósken bıdaıdy der kezinde jınap, qambaǵa salýǵa Qazaqstannyń tehnıkalyq áleýeti jetpeıdi. Astyq qar astynda qalyp qoıady. Al, kerisinshe, eki-úsh jylda qaıtalanyp otyratyn qýańshylyq kezinde − sharýalar qaryzǵa belshesinen batady. Iaǵnı, Qazaqstan jaǵdaıynda brendtik taýar óndirý ońaı emes. Ol úshin, mysaly, astyq óndirisinde, eń aldymen, Qazaqstanda mashına jasaý salasyn jolǵa qoıý qajet. Keńestik kezde tyń ıgerýmen birge aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn shyǵaratyn, kúrdeli jóndeýden ótkizetin zaýyttar bar bolatyn. Ásirese, shynjyr tabandy «Qazaqstan» Pavlodar traktor zaýytynyń jáne atyshýly «Kıroves» traktorlaryn jasaıtyn zaýyttyń tıgizgen paıdasy kóp edi. Olardyń kúıreýi aýyl sharýashylyǵyn ondaǵan jyldarǵa artqa shegerdi. Al, qazir biz onyń ornyna shet elderden óte qymbat baǵaǵa kombaınder men traktorlar satyp alamyz. Ol bıdaıdyń jáne búkil aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń ózindik qunyn kóterip jiberdi de, aýyl sharýashylyǵy ıntensıvti damý jolyna túse almaýda. Sonymen bir mezette, suranys azaıǵan soń sorttardy jańalap otyratyn aýyl sharýashylyǵy ǵylymy da toqyraýǵa ushyrady. Kóptegen mańyzdy ǵylymı-zertteý ınstıtýttary joıylyp ketti. Mysaly, burynǵy álemdik brendke ıe bolǵan qarakól eltirisi ınstıtýty qarakól terimen birge joq boldy. Taǵy bir brendti taýar − Almaty aporty edi. Sol − aport alma baqtaryn Alataýdy órleı salǵan kotej ıeleri baltalap tastady. Odan ózge de et kombınattary, jún-teri óńdeý fabrıkalary, tolyǵymen jumys jasap turǵan qant zaýyttary, spırt zaýyttary kózden bul-bul ushty… Sonymen, bizdiń qazirgi ákimder men mınıstrler prezıdenttiń «brendtik taýar» týraly tapsyrmasyn oryndaý aldynda «Nege bulaı?» degen suraqty qoıa ma? Onyń sebepterine taldaý jasaı ma? Nemese taǵy da sóz júzinde dabyl qaǵyp, urandatyp, artyn syıyrquımyshaqtandyryp jibere me? Qalaı desek te, ázirge bizdiń sheneýnikter men mınıstrlikterdiń bul tapsyrmanyń oryndaryna kúmán kóp. Endi, onyń aýylǵa qatysy bar birneshe sebepterine toqtalaıyq: 
1. Munyń basty sebebi dep óndiristi ǵana emes, aýyldardy jekeshelendirýde de Qa­­­zaqstannyń ereksheligi eskerilmeı, óres­kel qatelikter jiberildi. Onyń tym asyǵys júrgizilgenin de atap aıtý kerek. Sol kezde, beınebir, jekeshelendirýdi búgin jasamasa aýyldar aıǵa kóship keterdeı asyqtyq! Al, aýyldyń kúńgirt  bolashaǵyn boljaǵan bir adam tabylsashy! Basqany qaıdam, ózim áli de es jıa almaı, búıirin taıanyp eseńgirep qalǵan burynǵy «Maqpal» degen ádemi atqa ıe aýylymdy kórgende − osyndaı oıǵa kelemin. Aýylda sý joq, gaz joq, jol joq jáne t.t. Soǵan qaramastan  aýyldyń qara shańyraǵyn túsirmeı, otyn óshirmeı otyrǵan aýyldastarymdy naǵyz adamdar der edim… Olar bolmasa myna jer qańyrap bos qalar ma edi, kim bilgen…  Iá, burynǵy aýylym qandaı edi deseńshi(!): taý bókterinde ornalasqan kórkem tabıǵaty aıasynda 60 myńnan asa qoı órbitken, 6 jyl qatarynan Qazaqstan KP OK aýyspaly Qyzyl týyn qoldan bermegen, artezıan qudyǵy atqylap ár kóshesine bulaq sýy tartylǵan, klýby, kitaphanasy, balabaqshasy jumys istegen, aýdandaǵy úlgili mektebi,  qurylys alańy men tehnıkaǵa toly MTS-y, mal bordaqylaý alańy men mehanıkalandyrylǵan qyrmany, qoımalary, shaǵyn kombıkorm sehy bar, odan qaldy − jaıqalǵan 10 gektar alma baǵy bar aýyl edi ǵoı. Qazir túk joq, typ-tıpyl… Al­ma baqtyń ornynda ár jerde soıdań ósken jabaıy butaqtan ózge túk  qalmaǵan…  Eki qolǵa bir jumys ta qalmaǵan… 
2. Aýyl – memlekettiń azyq-túlik qaýip­sizdiginiń birden-bir kepili bolyp tabylady. Sondyqtan, ony jeke menshikke be­rer kezde basymdyq ujymǵa emes, sol kezde basshylyqqa kezdeısoq kelip qalǵan, partıanyń nusqaýymen oıdan-qyrdan jınalǵan adamdardyń úlesine berildi. Olar múliktiń 40 paıyzyna ıelik etýleri týraly úkimet qaýlysyn basshylyqqa alyp, qoǵam men memleket múlkin tolyǵymen ıelenip ketti. Sebebi, jekeshelendirý kezinde sovhoz dırektory bul aýyldyń týmasy, ıaǵnı, osy aýyldyń patrıoty emes edi. Ol 40 paıyz múlikke ıe bolǵannyń ózinde, ol dúnıeni óz eline tasyp áketýge, ne qaladan múlik satyp alyp, óz bıznesin bastaýǵa qulyqty boldy. Endi, sovhoz taraǵasyn, ony bul aýylda ustap turatyn dáneme qalmady… Sóıtip, osy sharýashylyqta ómir boıy eńbek etip, el baılyǵyn eselegen qarapaıym eńbek adamy bóliske túsken qalǵan-qutqandy: eski tehnıka men bes-alty ýaq malǵa maldanyp qala berdi… Egerde, sol kezde aýyldy «menshikke aınaldyrýdy», ıaǵnı,  memleketke qıyndyq týdyrǵan aýylǵa bólinetin «dotasıany joıýdy» aýyl sharýashylyǵy ujymdaryn tolyǵymen «sharýashylyq esepke» kóshirý arqyly iske asyrǵanda – jaǵdaı múldem basqasha bolar edi. Olaı jasaǵanda − aýyl óziniń óndiristik áleýetin joǵaltpaı, ujymdy taratpaı, ortaq menshigindegi múlikti shashaý shyǵarmaı saqtaýǵa májbúr bolar edi. Bul, óz kezeginde, qarjyny maqsatty túrde óndiristi damytýǵa jumsaýǵa múmkindik ashar edi. Al, biz bolsaq, dap-daıyn sharýashylyqty shashyp aldyq ta, jyljymaly-jyljymaıtyn múliktiń qaıda ketkenin, qarjynyń qaı qaltaǵa túsip ketkenin bilmeı de qaldyq. Mine, endi qaıtadan MTS, ujymdastyrý, fermalardy irilendirý týraly aıta bastadyq. Mysaly, dál osyndaı jaǵdaıǵa tap bolǵan Belorýssıa memleketi men onyń «dıktator» atymen Eýropaǵa tanylǵan prezıdenti A.Lýkashenko aýyldaǵy ujymdyq sharýashylyqty saqtap qaldy. Sonyń arqasynda olardyń derevnálary azyq-túlik óndirý qarqynyn joǵaltpaı, eldi tolyǵymen qamtamasyz etip otyr. Olardyń óndirgen azyq-túligin, shyǵaratyn traktorlary men basqa tehnıkasyn qazaq jurty da qoldanyp jatyr.  Al, aýylyn talan-tarajǵa túsirip alǵan bizdiń elimiz azyq-túliktiń 50 paıyzdan astamyn syrttan tasıdy. Óz tehnıkamyz joq, aýyldy jumyssyzdyq jaılady, mal basy qysqaryp ketti, jastar kúnkóris úshin elimizdiń túkpir-túkpirine shashyrap, ata jurttan kindigin úze bastady jáne t.t. kúrdeli máselelerge tap boldyq. Bul – kez kelgen memleket úshin tek azyq-túlik qaýipsizdigi qorǵansyz qalǵanyn bildiretin qaýipti kórsetkish qana emes, ol – memleketti demografıalyq, áleýmettik turaqsyzdyqqa bastaıtyn qubylys. Biz, sonymen qatar, ol «qateliktiń» rýhanı-mádenı zardabyn da bolashaqta  uzaq ýaqyt boıy tartatyn bolamyz. Ol, endi, basqa áńgime…         
3. Aýyl adamdary tabıǵı jáne áleýmettik erekshelikterge baılanysty barlyq jurt sıaqty emes, ujymdyq ómirge qatty beıim­delgen. Ol úshin olardy jazǵyra almaımyn. Jalpy, qazaq jurty ǵasyrlar boıy ujym­dasyp ómir súrýmen ǵana ózin aman saqtap keldi emes pe? Ásirese, keńestik kezde ómir súrýdiń ol formasy erekshe qar­qynmen damydy. Mine, elimiz endi ol formany qıratyp alǵan soń,  táýelsizdikten keıin ondaı – «ujymdasyp ómir súrý múmkindiginen» bir kúnde ajyraǵan aýyl adamdaryna búginde «sen qarap otyrma, isker bol, sharýa jasa» dep ýaǵyz aıtý – taza demagogıa túri. Bizdiń úkimettiń bul áreketi «sýǵa júze almaıtyn aýyl adamyn teńizge tastap jiberip, sodan keıin ǵana oǵan qalaı maltý kerektigin úıretkendeı» bolyp shyqty. Qytaılar aıtady: «Balyq surap kelgen kórshińe balyq berme, qarmaq ber» dep. Men aıtar edim: «Sút surap kelgen kórshińe sút berme, sıyr satyp alyp ber» dep. Osyny aıtaıyn dep otyrsam, ony taǵy da Qytaı júzege asyryp qoıypty: olar malǵa ıkemi bar qazaqtyń aldyna bir otar qoı (500 qoı) salyp berip: «Myna malǵa ıe bol. Tólin al, júnin maǵan sat» deıdi eken. Sodan ondaǵy qazaq eki-úsh jylda tól esebinen mal basyn otarǵa jetkizip, memleket malyn ózine qaıtarady eken. Bul – aýyldy kredıtteýdiń «qytaısha» bir túri bolsa kerek. Árıne, korrýpsıaǵa qarsy zańy qatal Qytaı oǵan qoryqpaı baryp otyr.  Al, búginde biz jeke adam turǵysynan alsaq − aýyldarda basynda kredıti joq adam tappaısyz.   Biraq ol aqsha qaıda ketip jatyr? Toıǵa ma? Dál solaı!..   Biraq, kúnkórisi tómen aýyl adamyna «toı jasama» dep qalaı aıtasyń, qalaı jazǵyrasyń – minez solaı bolǵasyn?!.  Endeshe, bankilerdiń aýylǵa qatysty aýyl sharýashylyǵy kredıtteý retin memleket óz baqylaýyna alýy tıis. Onyń «saýda kredıtimen» ara-jigin ajyratyp, aýyldy jeńildikpen qarjylandyrýyn qamtamasyz etýi kerek. Memlekettiń baqylaý jáne retteý áleýeti oǵan jetedi.  Al, qazirgi Qorlar ar­qyly berilip jatqan qarjynyń kómegi bolsa da, onyń ózi de  jer-jerde tamyr-tanystyqpen ushtasyp, korrýpsıa kózine aınalyp bara jatqany jasyryn emes. Olaı bolsa, qytaılar sıaqty, qajet bolsa sharýaǵa «aqsha ornyna mal berý» ádisin nege jer-jerde belsendi túrde jasamasqa! Qazaqstandaǵy aýyl qazaqtarynyń jaǵdaıy­nyń ózi soǵan suranyp tur emes pe: «aqsha berme, mal ber!» dep… Al, ákim-qaralarǵa aqshany emes, mal basyn túgendep otyrý – ol da jumys! Sonda onyń  nátıjesi kóp uzamaı-aq kóriner edi… 
4. Qazir aýyldaǵy egistikke jaramdy (aına­lymdaǵy) jerdi jekeshelendirý týraly qaıta aıtyla bastady. Osy máse­leniń bolashaqta kóptegen aýyldarda nara­zylyqtar týdyrýy ábden múmkin. Mysaly, ózim sóz etip otyrǵan meniń aýylymnyń tur­ǵyndary JSHS «Qaıyńdy» ujymyna birigip, osydan biraz jyl buryn aýylǵa kelip, ýádeni úıip-tókken qalalyq azamatqa senip, kelisim-shartqa otyryp, jerlerin ótkizipti. Biraq, qalalyq fırma shart boıynsha jerdi paıdalansa da, jurtqa bir-eki qap un úlestirgennen ózge paıdany ózine ǵana jarata bergen. Sodan odan kúder úzgen narazy aýyl jurty búginde onymen sottasyp jatyr eken… Biraq, qaladaǵy fırma aýyl adamdarynyń jer qujatyn qaıtarmaı otyrǵan kórinedi. Sóıtip,  kóterilip jatqan «jerdi jekeshelendirý» máselesine aýyl adamdary eleńdep otyr. Sebebi, «jerimiz qaıdaǵy bir kezdeısoq adamnyń qolyna  ótip ketpese eken» deıdi. Onyń ústine bul senimsizdikti jer bólisi komıtetteri men ákimshilikterdegi korrýpsıalyq ahýal da eseleı túsken… Olar «jerdi syrttan kelgen jany ashymas bireý menshiktese – aýyldyń bolashaǵy ne bolady?» dep alańdaıdy. Sondyqtan, men jańadan jekeshelendirý týraly daıyndalyp jatqan bul zańǵa, ne bolmasa, úkimet Qaýlysyna «Ata qonys» týraly bap engizý qajet dep sanaımyn. Bul óte mańyzdy, sebebi, qazirgi toz-toz bolǵan aýyldarda qalǵandarynyń barlyǵy derlik «ata qonys» dep qalǵandar. Olaı bolsa, jerdi jekemenshikke alýshynyń da qolynda «Memlekettik sharttan» ózge, «Ata qonysy» degen statýsy bolýy tıis. Sonda ǵana, múmkin, aýyl jaǵdaıy túzele bastaıtyn bolar… Aman bolsaq, ony da kóretin kúnge jetermiz! 
– Bir maqalańyzda «Quldyq sa­na­nyń qazaqqa eń túsinikti bastapqy belgisi – «lápbaı» − depsiz. Siz keıde aı­­­tylatyn «qazaq quldyq sanadaǵy ha­lyq» degenmen kelisesiz be, álde qo­ǵam­nyń belsensizdigi, únsizdigi ulttyq ıdeo­logıanyń joqtyǵynan dep oılaısyz ba?
– Óte qıyn suraq. Buǵan jaýap berý úshin adam ózine «men óz ultymdy qanshalyqty tanımyn?» degen suraqqa jaýap berýi tıis. Sóıtip, ulttyq tanymyna kózi jetkesin ǵana – ult týraly oılana bastasa bolady. Árıne, ómir tájirıbe de mańyzdy. Jalpy, adamdar til, salt-dástúr men  ádet-ǵuryp máselelerimen únemi betpe-bet kelip otyrady – odan eshkim de qasha almaıdy. Mysaly, qazir Qazaqstan halqynyń 70 paıyzyn qazaqtar quraıtyn bolǵandyqtan, elimizde árkim de −  meıli, qalasyn, meıli, qalamasyn − kúndelikti «qazaq máselesine» tap bolady. Bireýler muny túsinip, óz bolashaǵyn soǵan beıimdeıdi.  Al, bireýler muny túsinbeı −  burynǵy kúıinen ajyramaýǵa tyrysady. Mine, eń aldymen sol ortaǵa qoǵamnyń  «qazaqtanýy» maza bermeı tur. Ondaı jaǵdaıda ult tóńirekte jaǵymsyz pikirlerdiń bolýy ábden múmkin… Mysaly, qazaq tiliniń memlekettik statýsyn moıyndamaıtyndar «qazaq tili bıznes, bank, ǵylym tili bola almaıdy» nemese «qazaq tilin úırený qıyn» nemese «qazaq mektepterinde bilim berý sapasy nashar» jáne t.s.s. tolyp jatqan sebepterdi alǵa tartady. Árıne, bul tek «qorǵanys» emes, keıde, «dert» deýge bolatyn kórinis. Ol «derttiń» dáni keńestik ıdeologıadan  ósip-ónedi: kezinde ashyq júrgizilgen «orystaný» saıasaty sanada «aǵa ult», «kishi ult», «azshylyq» degen uǵymdardy sińdirdi. Ol tekke ketpeı, − «kishi ulttardyń» ózi muny «zańdylyq» deýge shaq qaldy… Biraq baǵymyzǵa oraı «ortaq Otan» qırap,   burynǵy «az ulttar» óz Otanynyń egesine aınaldy. Bul − tarıhı ádilettilik bolatyn. Biraq, Qazaqstan osy tarıhı ádilettilikke áli de tolyq qol jetkize almaýda. Nátıjesinde, tarıhı ádilettilikti talap etýshi ultshyldar óz halqyn «quldyq sanadaǵy» dep aıtýǵa kóshti. Biraq, saıasatty jasaıtyn halyq emes qoı: saıasat halyq talabyn eskerer, biraq – únemi olaı emes. Sondyqtan, «quldyq sana» týraly aıtqanda – bılik pen halyq arasyn ajyratyp alý qajet. Onyń ózinde − «orys faktorynan» ajyraǵysy kelmeıtin bıliktiń keıbir qadamy «quldyq sana» emes, «saqtyq sana» bolýy múmkin. Muny eskerýge tıispiz.  Quldyq sana  ózine degen senimsizdikten týyndaıdy. Endeshe,  senimsizdik – quldyq sanaǵa aparatyn tóte jol, biraq áli quldyq sana emes… Bul – bi­rin­shi sebep. 
Ekinshi sebep − memlekettik qurylym­nan týyndaıdy. Biz tómennen bastap joǵaryǵa deıin saılanbaly bılik júıesin qalyptastyra almaı kelemiz be, qalaı?! Barlyq deńgeı taǵaıyn­dalady. Al, ol bolsa, qoǵamdy korrýpsıa yqpalynda qal­dyrady. Qyzmetke ornalasý adamnyń qarymyna qarap emes, tamyr-tanystyqpen, keıde, qyzmetti «satyp alý» nemese «lobbı» arqyly júzege asady. Sonyń áseri­nen bizdegi ár deńgeıdegi keıbir memlekettik qyz­metkerler (ókinishke oraı, ol qatarǵa muǵalimder de enip tur) biliktilik pen memleketshildiktiń ornyna – jaǵympazdyq pen  kózsiz baǵynyshtylyqty basshylyqqa alýǵa úırendi. Óıtkeni, ol «minez» ózde­riniń «taǵdyryn sheshetin» joǵaryǵa unaıdy emes pe? Al, munyń qazaqsha aty − «lápbaı». Mine, men sondyqtan da «quldyq sana» kórinisin «lápbaı» dep ata­ǵan edim. Árıne, «lápbaıshy» − qul emes, biraq − oǵan daıar adam.  Degenmen, bılik «lápbaıshylarmen» bıligin baıandy ete almasyn biledi. Son­dyqtan, ýaqyt óte kele, olar «lápbaı» prın­sıpin shekteýge májbúr bolady. Sebebi, «lápbaı» júrgen jerde ótirik pen kóz­boıaýshylyq qatar júredi. Úshinshi sebep dep «dinı faktordy» alar edim. Qazirgi soqyr senimge negizdelgen din ıdeologıasy «quldyq sanany» týyndatýshy faktordyń birine aınalyp barady. Ol sheksiz, kózsiz avtorıtarızmge ulassa – zardaby budan da artady. Al, meniń janyma «jaratylys» maǵynasynda aıtylatyn «Táńirdiń uly!», «Táńiri jaratqan» degen kóne qazaq dúnıetanymy áldeqaıda jaqyn. Óıtkeni, Qazaq ulty búkil qazaqqa tán qazaqy bolmysyn: qazaq ultynyń dilin quraýshy «er-batyr», «jigit», «aqsaqal», «ana», «baýyr-qaryndas» jáne sol sekildi kóptegen asyl uǵymdar men túsinikterdi sol tarıhı zamandarda qalyptastyrdy. Ózimiz kórip otyrǵandaı – onda «quldyq sanaǵa» eshqashandaı oryn joq! Iaǵnı, budan «Qazaq ulttyq namysy bar halyq. Ol jetimi men jesirin qorǵaı alǵan, tentegin tezge sala alǵan» degen qorytyndy týady..  Minekı, sodan keıin qazaq halqyn «quldyq sanadaǵy» deýge kimniń aýzy bara alady?!.
– Prezıdent jemqorlyqpen myqtap kúre­sý kerektigin tapsyrdy. Bizdegi kúres qanshalyqty durys júrgizilip jatyr?
– Jemqorlyq bizge bir máseleni jala­ńash­tap berdi: ol – jemqorlyq jaılaǵan qoǵamda bárine birdeı ortaq maqsat joqtyǵy. Munda árkim óz ózine ǵana jaýapty, kúndelikti tirlikte «saýysqannan saq» kúımen tirshilik etedi – eshkim esh­kimge syryn ashpaıdy, buıyǵy. Se­bebi, búgingi «dostyǵyń» erteń ózińe «qas­tyq» bolyp shyqpaıtynyna senim joq. Sondyqtan, korrýpsıaǵa kúı­rete soqqy berýshi birden-bir kúsh – «mem­leke­tshildiktiń» mundaı ortada paıda bolýy óte qıyn. Sol sebepti de, bizdegi «kor­rýpsıamen kúres» degenniń mazmuny ózgeshe, ol  − «korrýpsıa aıasynda qala oty­­ryp, kor­rýpsıadan tysqary qalý úshin kúres» degen sıpatqa ıe bolyp shyq­qan desem – kóp qate­lese qoımaıtyn shyǵarmyn. 
– «Úsenov sındromy», «Álibı oqı­ǵasy» sekildi aqshasy barlardyń jazadan qutylyp ketýi bizdiń qoǵamda jıi kez­desedi. Osy jaıttar týraly ne aıtasyz?
– Ol týraly joǵaryda janama túrde biraz aıtylǵan syńaıly. Degenmen, bul máseleniń elimizdegi sot jáne quqyq qorǵaý salalaryna tikeleı qatysy bar. Sot ádil bolsa, quqyq qorǵaý zańmen qorǵalsa, Zań aldynda barlyq azamattar teń bolsa – ondaı qubylystar bol­mas edi. Degenmen, jaǵ­daı túzeletindeı sıaqty, ondaı úmit oıanýda. Mysaly, ótken aptada muǵalimderdiń máselesin ashyq kótergen Aıman atty jas ustazdy buryn jumystan qýatyn bolsa, qazir mektep dırektory keshirim surap jatyr degen habar tarady. Al, Astanada jigitti aıamaı tepkilegen baı seri jigit aǵa­sy baılyǵyna sengen edi, úmiti aqtalmaı túrmede otyr. Keshe ǵana qudyreti kúshtiler jemqorlyqpen qolǵa túsip jatyr… Son­dyqtan, teńiz tamshydan turatyndaı, qoǵam da kózin ashyp, ondaı sındromnan qaýym­dasyp qorǵana bilse – ony jeńýge bolady.  
– El ishinde memlekettilikke kúmán keltirgen málimdemeler, shekara bol­maǵan degen «tyń jańalyqtar» shýlap basyldy. Osy jaıtqa  qazaqta mardymdy jaýap beretin, pikir aıtatyn zıaly qaýym tabylmady.  Nelikten? 
– Ony aıtýshylar Reseı shovınıseri men ımerıalyq pıǵyldaǵy saıasatker­leri. Men olarǵa qarsy suraq qoıar edim: «Reseıdiń shegarasy qaı ýaqytta bel­gilengen?», «Onyń memlekettiligi qaı ýaqyttan anyqtalǵan?» degen. Tarıhtan olardyń shekarasyn syzyp bergen de, memleketin  quryp bergen de Altyn Orda ekeni belgili ǵoı. Bolmasa, ony olarǵa shvedter jasap berdi me eken? Qalaı desek te, Reseı memleketiniń qury­lýyna ózgeler kóbirek áser etken de, orystardyń ózi olardan tómen tur­ǵany ras.  Sondyqtan, qazirgi «uly orystyq» shovınızmge esh negiz joq. Ondaı «minez» uly halyqtarǵa tán bolmaýy tıis. Al, sholaq oıly ári má­denıeti tómen orys «saıasatkerleriniń» ol sózine biz jaýap berdik: 2000 jyldyń basynda Taraz qalasynyń 2000 jyldyǵyn, Túrkistannyń 1500 jyldyǵyn,  2013 jyly Abylaıdyń 300 jyldyǵyn atap óttik. Bıyl Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótkeli otyrǵan joqpyz ba? Bul da olarǵa bergen jaýaptyń bir túri.  Eń mańyzdysy – ondaıǵa kóńil bólip, alańdamaı, biz óz memleketimizdi nyǵaıtyp, mádenıetimizdi ozdyra berý qajet dep sanaımyn. 
– Búkil aqparat keńistigimizdi jaýlap alyp, sanany ýlap jatqan Reseıdiń aqparat álemin aıtpaǵanda, myna ózi­mizdiń aqparat quraldary nege ulttyq múd­deni qorǵaýdyń ornyna, olardan asyp túsip, jabyla orys tilinde aqparat taratýyn qalaı túsinesiz? Bizdegi aqparattyq qaýipsizdikti kúsheıtý úshin ne isteýimiz kerek?
– Barlyq deńgeıde qazaq tiline kó­shýimiz kerek. Halyqtyń saıası, qu­qyq­tyq saýatyn arttyrýymyz qajet. Ol úshin bıligimiz demokratıany damytyp, halyqty memleketti damytýshy sýbektige aınaldyrýǵa bet burýy qajet. Iaǵnı, barlyq aqparat qu­­raldary ultymyzdy tolyqqandy ultqa aınaldyrýǵa qyzmet etýleri tıis. Osyndaı jigerli umtylystyń arqasynda qazaq ulty  belsendi jáne jaýapkershilikti sýbektige aınalsa ǵana – memleketine de, ózine de, bıligine de berik qorǵan, qalasa qalqan bola alady! Bul suraǵyńa aıtar jaýabym – osy.  

Suhbatty júrgizgen Mádına Jálelqyzy  

REDAKSIADAN: Jýrnalymyzdyń belsendi avtory, fılosof Ábdirashıt Bákirulynyń  kezekti suhbatyn nazarlaryńyzǵa usyna otyryp, ony oqyrmandarymyzdyń atynan 60 jasqa tolǵan  mereıli merekesimen quttyqtaımyz.Eńbekte shyǵarmashylyq  tabys, zor densaýlyq, uzaq ǵumyr, otbasyna baqyt tileımiz!  

"Aqıqat" jýrnaly